Харайданов Константин Николаевич (17 апреля1919- 21 августа 2000)

Олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан

Аҕам Константин Николаевич Харайданов  бэйэтин кэмигэр интэриэһинэй, туспа суоллаах-иистээх олоҕу олорон ааспыт киһи буолар.

Октябрьскай революция кэмигэр төрөөбүт, советскай былаас үтүөтүн-өҥөтүн билбит, идеяларын иҥэриммит пропагандист, идеолог, Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар тыынын этинэн-хаанынан билбит армеец, Кыайыыны уһансыбыт, дойдуну чөлүгэр түһэрии сылларыгар үгүс сыратын биэрбит салайааччы, Советскай Союз өрөгөйдөөх кэмигэр совхоһугар социалистическай куоталаһыыны тэрийсибит,  үтүө үлэһит дьонун таһаарыылаах үлэтин оройуон, республика таһымыгар тиһигин быспакка сырдаппыт корреспондент буолар. Коммунистическай партия  идеяларын сүрэҕинэн-быарынан ылынан уопсай олох сайдарын туһугар, дьон-сэргэ олоҕо тупсарын туһугар туох баар билиитин, кыаҕын, сыратын ууран үлэлээбит төрөөбүт дойдутун ис-сүрэҕиттэн таптыыр, күндүтүк саныыр дьиҥнээх Патриот.

Кини этээччи: “ Киһи олоҕо – история, хас биирдии киһи историческай кэми ааһар, онон ааспыт историяны билэн, үөрэтэн, өйдөөн үйэттэн-үйэҕэ илдьэ сылдьыы бу сиэрдээх кэрэ быһыы буолар”, - диэн.

Кини  1919 сыл муус устар 17 күнүгэр уруккута Таатта (билиҥҥитэ Томпо)  оройуонугар Байаҕантай нэһилиэгэр Николай Алексеевич, Евдокия Дмитриевна Харайдановтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ, ыал улахан оҕото буолан олох кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллэн улааппыта.

 “Өйүө ас, кэтэр киһилии таҥас суох буолан, ыраах, биир көстөөх оскуолаҕа нэһиилэ төрдүс кылааһы ударнигынан бүтээртим. Үөрэхтэн тохтообуппун дьонум эбиискэ үлэһит оҥостоору сирбэтэхтэрэ”, - диэн ахтар этэ аҕам.

16 сааһыттан «Үөттээх» холкуоска таабылсытынан, суотчутунан ананан үлэни-хамнаһы билсэн испитэ. Колхоз бэрэстээтэлэ, үөрэҕэ суох Микиитэ Тарбыыкын “кынат” уол оҥостубут. Онтон ыла “Кыым”, “Эдэр бассабыык” хаһыаттарга суруттаран ааҕар, дьоҥҥо кэпсиир, устунан агитатор буолан алааһын үөрэҕэ суохтарын икки кыһын ааҕарга-суруйарга үөрэтэн биллэн-көстөн испит. Дьон саҥа кэпсээни сэҥээрэллэрэ, бэйэлэрин уоллара билэн-көрөн кэпсиирин күн аайы кэтэһэллэрэ. Көстөкүүн, туох сонун баарый? Кэпсии, сырдата түс дииллэрэ.

 Оччолортон ыла аҕам общественнай интэриэһи үрдүктүк тута улааппыта, 1938 сыллаахха комсомол кэккэтигэр биир бастакынан киирэн ыччаты түмэ тардан, маҥнайгы комсомольскай тэрилтэни тэрийбитэ, секретарынан талыллан бастакы ыччат биригээдэтин тэрийэн, үөрэҕэ суохтары ааҕарга-суруйарга үөрэтэн, угуйан, комсомол идеяларын алааһын дьонугар-сэргэтигэр тиэрдэргэ эдэрдии эрчимнээхтик агитациялаан иитэр-сырдатар үлэҕэ уһуйуллан барбыта.  Сырдыкка тардыһар, уопсай дьыала иһин кыһаллар эдэр уолу таба көрөн үөрэнэ ыыталлар.

 Алта ыйдаах холкуостары салайар каадырдар курстарын бүтэрэн кэлээтин кытта, 19 саастааҕар, үһүс Байаҕантай нэһилиэгин сэбиэтин уонна райсовет депутатынан быыбардаан, түһээн да көрбөтөх үлэтигэр – Сэбиэт председателинэн талбыттара. «Улахан баҕайы бэчээти туттаран кэбиспиттэрэ, ол билбэт үлэбэр хайдах үлэлиибин диэн бэркэ санаарҕаабытым, ол гынан баран комсомол буоларым быһыытынан партия сорудаҕын толоруохтааххын диэн эппиттэрин ылынан, эрэли толорорго кыһаллан үлэлээбитинэн барбытым,- диэн суруйар кини ахтыытыгар. Дьэ, ити курдук кини үлэлиир ыллыга кэҥээн, эппиэтинэһэ үрдээн, төрөөбүт нэһилиэгин, дьонун-сэргэтин туһугар сыралаһан олох буһуу-хатыы оскуолатын баран испитэ.

1941-1945 сс. уотунан уһуурбут, кураанынан кумалаабыт аас-туор, сэрии ынырык сыллара… “Ол ыар күннэргэ туох быһыы-майгы буолбутун сатаан аҕыйах тылынан эппэккин. Эйэлээх олохтон аккастаныы, тугу барытын сэрии туһатыгар эргитэ тутуу саҕаламмыта.  Түүн утуйар, күнүс олорор диэн суоҕа, сэрии үлүгэрэ ааҥнаабыта. Өлөр, эбэтэр тыыннаах буолар олох бүрүүкээбитэ, аһыы-аба, харах уута барыта аргыстаспыта. Ол да буоллар оҕо буоллун, оҕонньор буоллун, дьахтар буоллун дьон бары кыахтара, күүстэрэ баарынан, хоргуйары, сылайары билбэккэ үлэлээһин, фронт наадатын толоруу, колхозтарга саҥа үлэ көрүҥүн балыктааһыны тэрийии, оборона фонугар харчы-үп хомуура, итии таҥаһы хомуйан ыытыы, заем сурутуута курдук бүппэт мэккиэрдээх үлэни Совет иилиир-саҕалыыр эбээһинэстээҕин ситиһиилээхтик толоруллубута. Тыылга баара улахан эрэй!”, - диэн ахтар кини ол ааспыт ыарахан кэмнэри.

Сэрии саҕаланаатын кытта, атырдьах ыйыгар үс нэһилиэктэн 100-тэн тахса от оттуу, бурдук быстара сылдьар дьон сэриигэ ыҥырыллан бараахтаабыттара. Аҕыйах ыаллаах алаастар тыас иһиллээбит курдук чуумпурбуттара. Сорохтор бараат да уоттаах хонууга охтоннор, сорохтор ыараханнык эчэйэн сэрии ыар тыына кытаанахтык  биллэн барбыта. Бу ыарахан сылларга сэриигэ барбыттары солбуйууга, фронт наадатыгар улаатан кэлбит былааннары толорууга турары-турбаты, тайахха да нэһиилэ тэптэрэ сылдьар кырдьаҕастары кытта хомуйан, үлэни тэрийиигэ үлэлэҕэ сылдьан кини, 1942 с. балаҕан ыйыгар Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллан 39-с стр. дивизия 149-с мотострелковай полк байыаһа буолан Халкин-Голга түбэһэр. Ол дойду ыар усулуобуйаларын тулуйумуна улаханнык ыалдьан өлө сыһан, 1943 сыллаах күһүн нэһиилэ дойдутун булар. Ол туһунан маннык бэлиэтэммитэ баар: “Ис ыарыытын күүһэ бэрдиттэн өлөр сиргэ таһаарбыттара, “айыы уҥуоҕум” барыта ааҕыллыбыта, өлөр күн кээттэ. Үтүө сүрэхтээх нуучча эмчиттэрэ кыһанан 1943 сыл алтынньы ыйга дойдубар өйөөн-ыбаан ыыппыттара, аара өлөрө буолуо диэбиттэрэ буолуо. Билигин да ол  дойду ыар кэмин куруук саныыбын, түүлбэр киирэр. 1943 с. күһүн Алданы нэһиилэ туораан дьиэбин булбутум. Кэлэн баран алааһым ыалын барытын аахтарбытым үс-түөрт ыал хоргуйан мэлийбиттэр, барыта оҕолуун 11 киһи суох буолбут этилэр. Итинтэн ордук туох алдьархайа баар буолуой?”.

Доруобуйа туруга учуоттаммат кытаанах кэм этэ, онон кэлээтин кытта «Ударник» холкуос председателинэн ананан үлэлээбитинэн барар. 1945 сыл Улуу Кыайыы өрөгөйүнэн кынаттанан тиийэн кэлэр. Сэрии кэннинээҕи олох салҕанар.

Партия Тааттатааҕы райкома Константин Николаевиһы биир сыллаах партийнай оскуолаҕа үөрэттэрэн баран штатнай пропагандиґынан анаан үлэлэтэр. Таатта оройуонугар мин лекция аахпатах, дакылааттаабатах биир да нэһилиэгим, учаастагым, фермам, сайылыгым суоҕа диэн кэпсиирэ аҕам.

1963 сыллаахха Таатта Чурапчыга холбоһон төрөөбүт дойдутугар Кириэс-Халдьаайыга көһөн киирбиппит. Партия Индигирдээҕи, онтон партия Томпотооҕу оройуоннааҕы комитеттарыгар инструктордаабыта, “Томпо” совхоз парткомун секретарынан, совхоһугар социалистическай куоталаһыыны тэрийэр,  түмүгун таһаарар  специалист быһыытынан үлэлээбитэ.

Ити курдук түҥкэтэх алааска үөскээбит, кыра үөрэхтээх саха уола сайдам санаалаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах буолан комсомол, партия идеяларын сүрэҕинэн-быарынан ылынан, онон сирдэтэн, общественнай интэриэһи өрө тутан советскай-партийнай үлэлэргэ уһуйуллан пропагандист, салайааччы буола үүнэн араас таһымнаах үлэлэргэ бары өйүн-санаатын, кыаҕын-күүһүн биэрэн туран таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Сааһыран баран совхоһугар социалистическай куоталаһыы хаамыытын сырдатар, тэрийэр үлэни олохтоон «Саҥарар Кириэс-Халдьаайы» диэн радионан биэриини тэрийэн ыыппытын олохтоохтор билиҥҥэ диэри өйдүүллэрэ буолуо. Кини маныаха наһаа кичэйэн бэлэмнэнэрэ, араас саҥа сүүрээннэри, элбэх интэриэһинэйи киллэрбитин дьоно-сэргэтэ сүрдээҕин сэргээбитэ-сэҥээрбитэ. Бу биэриилэригэр бастаан  аан дойду балаһыанньатыттан олус да интэриэһинэйдик кэпсиирэ, дойду, оройуон сонунун, үлэҕэ куоталаһыы түмүктэрин, үлэ хаамыытын  туһунан  айымньылаахтык аттаран, кыайыылаахтары ырыанан эҕэрдэлээн, музыкальнай паузалаан, дьон болҕомтотун тардарын ааһан тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэр биэриитэ буолбута.

Аҕам саҥатын, кини сонунун, санаатын истэ, сүбэлэтэ  биһиги дьиэбитигэр элбэх киһи сылдьара. Эдэр дьон киниттэн сүбэлэтэн, салайтаран үчүгэй үлэһит, сатабыллаах салайааччы буолбуттарын аахтахха син балайда уһун испииһэк тахсар. Үөрэммитэ буоллар, биллэр-көстөр улахан салайааччы-идеолог буолуо этэ дии саныыбын. Кыра үөрэхтээх диэтэххэ аан дойду балаһыанньатын, политическай олоҕун, Аҕа дойду сэриитин историятын, дойду историятын, географияны билиитинэн хайа да үрдүк үөрэхтээҕи сөхтөрөрө, баһыйара даҕаны. Бу барыта мындыр өйтөн, билиини-көрүүнү сэҥээрииттэн, элбэҕи ааҕыыттан, анааран көрүүттэн, толкуйтан тахсар буоллаҕа дии.

Кини биир кытта кырдьыбыт дьарыгынан бэйэтин санаатын, көрүүтүн кумааҕыга дневник быһыытынан, онтон ахтыы, кэпсээн гынан суруйан испитэ буолар. Ону ырытан, ааҕан көрдөххө, үксэ төрөөбүт дойдутун историятын, үтүө-мааны дьонун былыргы күүстээхтэриттэн саҕалаан аныгы үлэ килбиэннээхтэригэр, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр бастыҥнарыгар тиийэ суруйбут эбит. Кырдьаҕастартан былыргы үһүйээнэри, кэпсээннэрин истээри, билэллэрин суруйаары нэһилиэктэри кэрийэрин бэркэ диэн үчүгэйдик өйдүүбүн. Кини ыстатыйалара «Хотугу сулус» сурунаалга, «Кыым», «Социалистическая Якутия» уонна олохтоох «Кыһыл Знамя» хаһыакка бэчээттэнэллэрэ. Оройуон хаһыатын бастайааннай общественнай корреспондена этэ. Онон совхоһун, дьонун-сэргэтин олоҕун куруук оройуонун, республикатын таһымыгар таһаара-сырдата турара.

Ол суруйбут, муспут бэлиэтээһиннэрэ төрөөбүтэ 95 сылын көрсө Көстөкүүн Харайдаанап: “Сурукка тиспит санааларым...” диэн сүрдээх интэриэһинэй кинигэ буолан тахсыбыта. Дойдутугар Кириэс Халдьаайыга кинигэ сүрэхтэниитэ буолбута, ыччат дьон кини холобурун тутуһан журналистикага холоноллорун көҕүлүүр, өйүүр сыалтан оскуола оголоругар анаан кини аатынан стипендия олохтообуппут.

Аҕам билиини-көрүүнү сэҥээрэрэ, элбэҕи ааҕара, ырытара, «курдаттыы сүүрүгүрэр үрэҕэ суох күөл сытыйар», олохтон хаалар сатаммат диирэ. Кини дневниктэриттэн Россияҕа, Аан дойдуга кини кэмигэр туох сонун, саҥа буолбутун билиэххэ сөп, холобура, 1961 сыл муус устар 12 күнүгэр «Түүл дуу, бит дуу?.. Биир нуучча боростуой киһитэ аан дойдуну балтараа чааһынан эргийдэ, өйдөө эрэ, Юрий Алексеевич Гагарин киһи оҥорбут, сытыы өйдөөхтөр айбыт көлөлөрүнэн көтө сырытта!.. Кинилэргэ, Гагариҥҥа айхал диэн мин хаһыытыахпын баҕарабын!..Ыйга, онтон да атын планеталарга тахсар суол барылланна... Сотору, мин да үйэм бириэмэтигэр ый иэнин үллэстии буолуоҕа... Наһаа уустук техникалар 3-4 эрэ дойдуларга буолбаттара чахчы, 10-20 дойдуларга баар буоллахтарына, биир дьоҥҥо туһалаах интэриэс иһин туруохтара суоҕа?» диэн бэлиэтээн хаалларбыт.  1993 сыл, тохсунньу 24 күнэ: “Саха Президенэ Николаев М.Е. ырааҕы толкуйдаан, саха норуотун өрө тардарга, саха аатын аан дойду түһүлгэтигэр таһаарарга улахан үлэни ыытан эрэриттэн хайа саха үөрбэт, хайа саха эдэр киһитэ санаата көтөҕүллүбэт буолуой. Туох ханнык иннинэ саха ыччата үөрэниэн наада, национальнай каадырдар политикаҕа, экономикаҕа, культураҕа, наукаҕа ситиһиилэнэн 15-20 сылынан орто сайдыылаах дойдулары кытта тэҥнэһиэххэ наада.” ...

Ити курдук, олоҕу көрүүтүн, санаатын сурукка тиһэн испит эбит, тапталлаах аҕам, эһэбит Константин Николаевич Харайданов. Үөрэҕэ суох түҥкэтэх алаас уолчаана төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин күндүтүк саныыр, үрдүктүк тутар, сахалыы санааны, мындыр өйү иҥэринэ улааппыт, барыны-быры дириҥник өйдүүр, анааран толкуйдуур уратылаах, билиини-көрүүнү сэҥээрэр  буолан кини нэһилиэгин олоҕун тэрийсэн, тутуһан, тэҥҥэ хардыылаан, сырдатан, сайыннаран, ол историятын сурукка тиһэн хаалларан бэйэтин кэмигэр туспа суоллаах-иистээх олоҕу олорон ааспытын бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Быйыл саас, агам төрөөбүтэ 100 сылын көрсө кэргэмминээн Александр Дмитриевичтыын, сиэнэ Георгий Евгеньевич Герасимовтыын уонна  кини кэргэнэ Валентина Константиновналыын дойдубутугар Кириэс Халдьаайыга  тиийэ сылдьыбыппыт, ыраахтан чугастан бары аймахтар түмсэн, өйөөн, районнай таһымнаах мероприятиелары ыыппыппыт, Ахтыы киэһэтин тэрийбиппит. Онуоха күүс көмө буолбут аҕам аймахтарыгар, нэһилиэк, оройуон салалтатыгар истиҥ махталбын тиэрдэбин.

Кини күн-күбэй ийэбинээн 50-тан тахса сыл бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн-өйөнсөн бииргэ олорон эбээ-эһээ буолар дьолун билбиттэрэ. Убайым Герасимов Евгений Георгиевич олоҕун эмиэ үлэҕэ анаабыт, Томпо оройуона сайдарыгар үтүө кылааты киллэрбит дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ этэ. Кини уола, Саха Республикатын үтүөлээх үлэһитэ Георгий Евгеньевич Герасимов дьонун туйаҕын хатаран Томпо оройуонун баһылыгынан талыллан үлэлээбитэ, билигин көмүс хостуур промышленнай тэрилтэ солбуйар директора. Күтүөтэ, Александр Дмитриевич Егоров эппиэтинэстээх үлэлэргэ таһаарыылаахтык үлэлээн Россия Металлурдарын Бочуоттаах үлэһитэ. Саҥаһым Елена Спиридоновна Дьокуускай куоракка  кыыһа Галина Евгеньевна дьиэ кэргэнин кытта олорор. Галина Евгеньевна “Якутскэнерго”  ПАО тутаах үлэһитэ.  Уоллара Сережа  куораттааҕы классическай гимназия 6 кылаас үөрэнээччитэ.

Сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бары үрдүк үөрэхтээх үлэһит дьон буолан үлэлии-хамныы сылдьаллар. Олох салҕанар, аҕам, эһэбит үтүө аата умнуллубат, инники сирдиир, кынаттыыр. Көстөкүүн Харайдаанап кыыһабын, сиэнэбин диэн киэн тутта этэбит.

Мария ЕГОРОВА-Арылыйа