Сэрии бэтэрээнэ. 1916 сыллаахха Ньурба улууһун Маалыкайыгар төрөөбүт. Сэрии иннигэр «Инники этэрээт» колхозка биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Ньурба РВК 1941 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр бастакы ыҥырыыга баҕа өттүнэн ыҥырыллан уоттаах сэриигэ барбыт. Арҕааҥҥы фронт 29 сп. стрелога. 1942 сыл олунньу 18 күнүгэр ыараханнык бааһырбыт. 1221, 1388, 1834 №-х эвакуационнай госпиталларга эмтэммит, сэрии инбэлиитэ буолан, 1942 сыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр демобилизацияламмыт. Дойдутугар кэлэн оройуонугар тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит. «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» медалынан 1948 сылга наҕараадаламмыт. 1962 сыл тохсунньу 20 күнүгэр өлбүт.

Олох салҕанар

            Маалыкай биир мааны кийиитэ Вера Григорьевна Соловьева, Дон хаhаактарыттан төрүттээх Уот Бааhынай диэн киhи сыдьааннарын үөрэтэн, кинигэ суруйуоҕун баҕарарын эппитэ. Кини көрдөhүүтүнэн аҕам Григорьев Тимофей Тимофеевич Уот Бааhынайтан төрүттээҕин быhыытынан, аҕам туhунан тугу билэрбин, оҕолорун туhунан кылгас бэлиэтээhиннэрбин суруйабын. Вера Григорьевна нэhилиэк историятыгар сыhыаннаах хас да кинигэни суруйда. Киниэхэ бу махталлаах үлэтигэр ситиhиилэри баҕарабын.

            Мин аҕам Григорьев Тимофей Тимофеевич 1916 сыллаахха Марха өрүс уңуор баар наhаа кэрэ айылҕалаах «Күҥкүй» диэн сиргэ күн сирин көрбүт. Бу туhунан аҕам оҕо сырыттахпына кэпсиир буолааччы. Аҕам аҕата Түмэппий, кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, сахаҕа киппэ быhыылаах-таhаалаах, кытарымтыйар кугас баттахтаах, турбут-олорбут, барбыт-кэлбит сытыы киhи эбитэ үhү. Төрдүлэрэ Кэкэйэлэр дииллэрин билэбин. Оттон ийэтэ Өлүөхүмэттэн кэлбит нуучча дьахтара. Хомойуох иhин, былаас уларыйар-тэлэрийэр кэмигэр эдэркээн эhэлээх эбэм кырачаан оҕолорун, мин аҕабын, убайдарыгар Кэкэйэ Кирилэтэ (Нина Кирилловна, Иван Кириллович, Дария Кирилловна Григорьевтар аҕалара) диэн киhиэхэ хаалларан баран, Өлүөхүмэ диэки көспүттэр. Онон аҕабын убайдара Кэкэйэ Кирилэтэ уонна саҥаhа ииппиттэр. Аҕам чугас аймахтара, бииргэ иитиллибиттэрэ, Дария Кирилловна Якутскайга олорор, Иван Кириллович, Нина Кирилловна билигин суохтар, Иван Кириллович кэргэнэ Евдокия Николаевна, оҕолоро, сиэннэрэ Якутскай куоракка бааллар. Этэҥҥэ буоллуннар, дьоллоох-соргулаах олохтоннуннар.

            Ийэбит курдук саныыр улаханнык ытыктыыр кырдьаҕас эдьиийбит, аҕам аҕатын (эhэбит) бииргэ төрөөбүт балтын кыыhа Ирина Афанасьевна Малырова Чаппандаҕа 2 кыыhынаан олорбута. Кэргэнэ Хатыы киhитэ Федоров Дмитрий диэн киhи этэ. Улахан кыыhа Людмила Дмитриевна оскуолаҕа физика учууталынан үлэлээбитэ. Кыра кыыhа Валентина Дмитриевна детсадка воспитателинэн үлэлээбитэ, Чаппанда уолунаан Иванов Валентин Васильевичтыын ыал буолан 2 оҕоломмуттара. Билигин 2 сиэн Ирина, Василий, кыра хос сиэн киhи Станислава кинилэр олохторун салгыыллар. Ирина Афанасьевна туhунан кылгастык тугу билэрбин кэпсиирим ытык иэhим буолуохтаах. Эдьиийбит ахтарынан, эдэр сылдьан комсомол чилиэнэ эбит, учууталлар салалталарынан, агитационнай үлэҕэ көмөлөhөллөр эбит. 1960 сыллаахха партия кэккэтигэр киирэн, коммунист үрдүк аатын сүкпүт, ити аатын бу дойдуттан аттаныар диэри чиэстээхтик тута сылдьыбыта. Хатыыга колхозка дояркалыы сылдьан, саҥа бастың опыт олохтуурга аатым куруук ааттанааччы диэн киэн тутта кэпсээччи. Холобур, Гаганова бачыыма диэн ааттаан, 450 литр үүтү биэрбит мөлтөх ынахтары туттарбыттара, оттон эдьиийбит  хас биирдии ынахтан 850 литр үүтү ыабытын Семен Нилович Иванов туhунан ахтыытыгар суруйбутун ааҕабыт. Онтон 1000 литр үүт кирбиитэ кэлбитэ, Хатыыга дояркалыыр кэмигэр хас биирдии ынаҕыттан 1100-1200 литр үүтү ыабыта. Ол кэнниттэн подсоска (тилийэ эмнэрии) биир ынахха икки ньирэйи эмнэриигэ таhаарыылаахтык үлэлээбитэ.   Ити курдук салгыы Маалыкайга, Чаппандаҕа дояркалаан, биир да хоромньуну таhаарбакка үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа барбытыттан наhаа астынааччы. Ирина Афанасьевна биhигини барыбытын оҕолорун курдук көрөттөөн, араҥаччылаан олорбута. Ийэбит өлтүн кэннэ кыра бырааппын Коляны, кэлин эдьиийим Татьяна улахан кыыhын  Клаваны эмиэ бэйэтин оҕолорун курдук көрөн оскуоланы бүтэттэрбитэ, мин ыал буолбуппар сүрдээҕин үөрбүтэ, кэргэммин оҕотун курдук ылыммыта. Кыргыттара барахсаттар ийэлэрин иннигэр орто дойдуттан бараннар, сүрдээҕин аймаммыта, күүстээх санаатынан күтүөтүн кытта сиэннэрин үрдүк үөрэхтэнэллэрин ситиспитэ. Тиhэх суолбар киирэн атаараарың, кыргыттарым, бэйэм уҥуохпун Маалыкайым маhыттан оҥорон киллэрэн бүтэhиктээх дьиэбитин бэрийээр диэн кэриэс эппитин барытын толорон, кыратык да буоллар иэспин төлөөбүт курдук сананабын.

                        Аҕам, аҕыйах кылаас үөрэхтээх да буоллар, сэрии иннигэр «Передовой отряд» колхозка биригэдьииринэн үлэлээбит. Сэриигэ 1941 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр доброволец быһыытынан ыҥырыллан барбыт. Балаҕан ыйын 7 күнүгэр байыаннай бирисээгэни биэрэн, Арҕааҥҥы фронт 129-с стрелковай полкатыгар стрелок быhыытынан сэриилэспит. 1942 сыл олунньу 18 күнүгэр ыараханнык бааhыран, 1221, 1388, 1834 нүөмэрдээх госпиталларга эмтэнэн баран, сэрии инбэлиитэ буолан 1942 сыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр демобилизацияламмыт. Бу туhунан биhиги «Саха сирин нэhилиэктэрэ» серия чэрчитинэн тахсыбыт Данилов Эдуард Федорович уонна Лыткин Николай Николаевич хомуйан оҥорбут «Бордоҥ. Ньурба улууhа» диэн кинигэлэригэр ааҕабыт. Бу кинигэни миэхэ «Бордоҥ» нэhилиэгин баhылыга Тихонов Василий Гаврильевич бэлэхтээбитин күндү мал гынан уура сылдьабыт, кэлин сиэннэрэ, хос сиэннэрэ көрө-ааҕа сылдьыахтара, Кыайыы өрөгөйдөөх күнэ кэлэригэр биhиги эhэбит кылаата эмиэ баар диэн киэн тутта саныахтара диэн. Бу туһунан өссө И. А. Анисимов «Памятная книга Нюрбинского улуса. Часть I» диэн Кыайыы 50 сылыгар анаан таһаарбыт кинигэтигэр сурулла сылдьар. Быйылгы юбилейдээх сылга тахсыбыт «Грани Победы» диэн кинигэҕэ суруллубутунан, бастакы ыҥырыыга баҕа өттүлэринэн барбыт дьон испииһэктэригэр биһиги аҕабыт, эһээбит аата сурулла сылдьар.

            Сэрииттэн кэлэн баран аҕам Өҥөлдьөҕө бэрэдэбиэстээбит, онно үлэлии сылдьан Егорова Варвара Ильинична диэн кэрэ-мааны кыыhы кэргэн ылан ыал буолбут. Ийэм туhунан кыратык ситэрэн этэр буоллахха, кини төрөппүт аҕата Өҥөлдьө киhитэ Хондор Бүөтүр диэн. Балтылара Анастасия Петровна Торохова – педагогическай үлэ ветерана, Татьяна Петровна Егорова – врач идэлээхтэр, Ньурбаҕа олороллор, улуус киэн туттар дьонноро, Петр Петрович – лётчик, Таганрог куоракка олорор. Ийэм балтыларын, быраатын кытта билсэбит, чугас истиҥ сыhыаннаахпыт.

            Сэрии да кэнниттэн, төһө да инбэлиит буоллар, аҕам колхозка күүhэ кыайарынан үтүө суобастаахтык бу дойдуттан барыар диэри   үлэлээбитэ: Улгуктаҕа сылгыhыттаабыта, Маалыкайга конюхтаабыта, биригэдьиирдээбитэ. Улгуктаҕа аҕабын кытта Павлов Прокопий (Күүстээх Павлов), Халабышев Иван Васильевич (Халабышев Никита уонна Владимир Иванович аҕалара) сылгыhыттаабыттарын өйдүүбүн. Мин аҕабын кытта куруук көньүүhүнэҕэ сылдьарбын наhаа күндүтүк саныыбын. Араас боруода сылгылары аҕалаллар, көрөллөр-истэллэр быhыылаах этэ. Бу биригээдэҕэ үлэлээбит сылгыhыттар, үлэhиттэр сыралара, үлэлэрин түмүгэ 1963 сыллаахха  племстанция тэриллиитигэр төhүү күүс буолбута саарбаҕа суох дии саныыбын. Оттон племстанция үлэhиттэрин сыралаах үлэлэрин түмүгэр үөскээбит «Мэҥэдьэк» боруодата Россияҕа официальнайдык бигэргэтиллибитигэр сүрдээҕин үөрэбин, астынабын, бу боруода салгыы сайдарыгар ис сүрэхтэн ыалдьабын.

            Аҕам туhунан бииргэ үлэлээбит дьонноро истиҥ-иhирэх тылларынан ахталлара, ийэлээх аҕам сүөгэй үүттээх хойуу чэйдэрин, минньигэс алаадьыларын долгуйа-үөрэ саныыллара, аҕам ийэбэр ураты истиҥ сыhыана, оҕолоругар таптала биhиэхэ, кини оҕолоругар, ураты күндүтүк иhиллэр, сүрэхпит ортотунан ааhар. Аҕам миигин, улахан уолун, куруук аттыгар илдьэ сылдьара. Кыра сылдьан өрүскэ салааскалыы киирдэхпинэ, үлэтиттэн кэлэн баран, бэйэтэ киирэн таhаарааччы, биирдэ даҕаны мөхпүтүн, улаханнык саҥарбытын өйдөөбөппүн. Улаатан баран, аҕабын үлэтигэр барытыгар батыhа сылдьаачччыбын, аҕабын кытта тэҥҥэ сатыырбынан үлэлээччибин, кини курдук туттарга кыhаллааччыбын. Аҕам барахсан үөрэҕэ дьайдаҕа буолуо, билигин орто киhи сиэринэн эр киhи үлэтиттэн иҥнэн турбат, сылгыга сыстаҕас, тутууга сатабыллаах соҕуспуттан үөрэбин, аҕабар муҥура суох махтанабын.

            Биирдэ аҕабын кытта мас эрбии турдахпытына, Өлүөхүмэттэн дьоннор кэлэ сылдьыбыттара. Маалыкайга туох эрэ наадаҕа кэлбиттэр быhыылаахтара. Аҕам аҕата көрдөспүт этэ: кыра оҕону хаалларбытым, туох-хайдах киhи буолта буолла диэн билэн кэлиң диэн. Аҕам онно «Быраҕан барбыттара да сырыттыннар, наадыйбаппын» диэн баран, салгыы үлэлээн киирэн барбыта. Ол дьоннор тура сатаан баран, хайыахтарай, барбыттара. Аҕам дьонугар хомойбутун тута сылдьыбыт буолан, маннык эппиэтттээтэҕэ. Кэлин, кэмсинэн, ыйыталаhан көрбүтэ да, кыайан булбатаҕа. Мин кэлин сураhан көрбүтүм да, тугу да билбэтэҕим. Билигин бу сайдыылаах үйэҕэ, баҕар, кэнэҕэски ким эбит дьылҕа ыйааҕынан тугу эбит билиэҕэ, ситим быстыбытын холбуоҕа диэн эрэллээхпин.

                        Аҕам иитиллибит ийэтин аймахтара Андрей Яковлевич, Егор Яковлевич мин дьоммор олорон үлэлээбиттэрэ. Андрей Яковлевич, Егор Яковлевич, Иван Яковлевич, Александра Яковлевна Танхаровтар биhигини кытта сылаас-сымнаҕас сыhыаннаахтар этэ, куруук көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьааччылар. Ол сиэринэн билигин оҕолоро убайбыт диэн истиңник сыhыаннаhаллар. Кинилэргэ барыларыгар олохторо дьол-соргу аргыстаах буолалларыгар ис-сүрэхтэн баҕарабын.

            Аҕам кыра уолбут биирин да туола илигинэ бу дойдуттан бараахтаабыта. Аҕата суох хаалан, үтүө дьон көмөлөрүнэн, сүбэлэринэн, ийэбит барахсан кыһамньытынан орто ыал аатын ылан олорбуппут.  Ийэбит барахсан дьоҥҥо үтүө сыһыана биһиэхэ уон оччонон эргийэн кэлбитэ.

Маалыкайга көһөн кэлэн баран, дьоммут тоҕуста оҕоломмуттарыттан алтата аҕабыт, ийэбит барахсаттар өҥөлөрүнэн атахпытыгар туран, бары ыал ийэтэ-аҕата, эһэтэ-эбэтэ буоллубут. Бэйэбит кыахпытынан олохпутун оҥостон, бары дьиэлэнэн, оҕолорбутун ииттибит, атахтарыгар туралларыгар көмө-тирэх буоллубут. Билигин сиэннэр, хос сиэннэр сайдыылаах олоххо олорон, үөрэхтэнэн үлэһит бэрдэ буолан эрэллэриттэн сэмэйдик үөрэбит.

            Улахан кыыстара Татьяна Тимофеевна өр сылларга үтүө суобастаахтык Маалыкай, Малдьаҕар детсадтарыгар нянянан үлэлээбитэ, үлэ ветерана, 6 оҕолоох, элбэх сиэннэрдээх. Кэргэнэ Васильев Иван Иванович булчут этэ, Малдьаҕар олохтооҕо. О5олоро бары сөптөөх идэлээхтэр, ыал буолан олороллор. Улахан кыыhа Клавдия 3 оҕолоох, хомойуох иhин, доруобуйатынан эдэр сааhыгар олохтон туораабыта. Николай эмиэ Малдьаҕарга олорор, кыыстаах. «Аргыс» ансамбль солиhа, Ураллааҕы консерваторияҕа үөрэнэ сылдьыбыта, Якутскайга кэлэн салҕаабыта, Аркадий Алексеев бөлөҕөр сылдьыбыта, бэркэ ыллыах киhи бу суолунан барбата. Дария Сунтаар Элгээйитигэр ыал олорбута, аҕалара барахсан олохтон орто сааһыгар бараахтаабыта, билигин Хатаска олорор, 2 оҕолоох. Василий Антоновкаҕа нефтебазаҕа улэлиир, 2 кыыстаах, 2 уоллаах. Варвара Чуукаарга олорор, чугас убайдара ииттэ ылбыта, УПО-ҕа улэлиир, 2 уоллаах. Кыра кыыс Елена Малдьаҕарга олорор, 2 оҕолоох. Билигин хос сиэннэр улахан эдьиийбит олоҕун салгыыллар.

            Улахан быраатым Александр Тимофеевич төрөөбүт совхоhугар өр сылларга тутууга улэлээбитэ, 3 оҕолоох. Аҕыйах сыллааҕыта бу дойдуттан улаханнык ыалдьан бараахтаабыта, кэргэнэ, оҕолоро сылаастык-сымнаҕастык көрөн сиэннэрин көрсөн дьоллонон сылдьыбыта. Дьоно Якутскай куоракка олороллор. Кэргэнэ Антонина Михайловна – география учуутала, СР үөрэҕириитин туйгуна. Улахан кыыhа Мария пединституту бутэрбитэ, онно улэлээбитэ, билигин оскуолаҕа учууталлыыр, кэргэннээх, оҕолоох. Кэргэнинээн Константин Барашковтыын айар дьоҕурдаах дьон, араас тэрээһиннэри куоракка ыыталлар. Уола Тимофей кэргэнинээн мединституту бутэрбиттэрэ, Нерюнгри куоракка үлэлээн бараннар, Москваҕа ординатураҕа салгыы үөрэнэн, билигин Якутскай куоракка олороллор, үлэлииллэр, 2 уоллаахтар. Аҕыйах сыллааҕыта Тимофей республиканскай конкурска бастаан барыбытын үөрдүбүтэ, ыарыһахтар махталларын ыларын истэ үөрэбит, республиканскай онкологическай диспансерга реанимация, анестезиология отделениетын сэбиэдиссэйэ.  Кыра уола Павел ХИФУ историческай факультетыгар үөрэммитэ, общественник, үлэтинэн араас экспедицияларга киин куораттарынан сылдьар, билигин Москваҕа олорор, ЭПЛ Даймонд тэрилтэҕэ үлэлиир.

            Балтыларым Александра Тимофеевна уонна Валентина Тимофеевна кооперативнай техникуму бутэрбиттэрэ, Маалыкайдааҕы рабкоопка атыыhытынан үлэлээбиттэрэ. Александра Тимофеевна 5 оҕолоох, Малдьаҕарга олорор. Кэргэнэ Николай Прокопьевич Духов – сылгыhыт. Улахан уола Прокопий юрист уерэхтээх, кэргэннээх, оҕолордоох; орто уол Николай МВД систематыгар үлэлиир, кэргэннээх, оҕолордоох. Кыра уол Егор контрагынан сулууспалыы сылдьар, кэргэнинээн сулууспалыыр сиригэр бииргэ олороллор, медаль ылан дьонун үөрдэн турар. Кыргыттар Лина уонна Наташа дьиэ хаhаайкалара, ыаллар. Валентина Тимофеевна 3 кыыстаах, Маалыкайга олорор. Кэргэнэ Виталий Иванович Анисимов рабкоопка катериhынан үлэлээбитэ. Валентина билигин даҕаны маҕаһыыҥҥа продавецтыыр. Кыргыттара Варя, Лида, Маша ХИФУ-ну бүтэрэн   учууталлыы сылдьаллар, ыаллар, оҕолоохтор. Кыргыттар араас профессиональнай конкурстарга ситиһиилээхтик кытталларыттан үөрэбит.

            Кыра быраатым Николай Тимофеевич Маалыкайга олорор, кэргэннээх, 4 оҕолоох. Пожарнай депоҕа суоппарынан үлэлээбитэ. Кэргэнэ Вера Петровна Босоева – дьиэ хаhаайката. Николай аҕам саастаахтар түмсүүлэрин актыыбынай чилиэнэ, ырыаһыт, үҥкүүһүт бэрдэ, араас республиканскай, региональнай күрэххэ кыттаннар дипломант, лауреат, Гран-при үрдүк аатын ылаллар. Икки улахана Ольга уонна Сергей орто анал үөрэҕи бутэрэн билигин ыаллар, оҕолордоохтор; икки кыра кыргыттара Люда уонна Маша эмиэ анал орто үөрэхтээхтэр, ыаллар, оҕолоохтор.

            Оттон мин улахан уол Иван Тимофеевич совхозка тутууга үлэлээбитим, кэлин Сельэнергоҕа пенсияҕа барыахпар диэри электриктаабытым, үлэ ветеранабын. Кэргэним Надежда Григорьевна Григорьева – нуучча тылын учуутала, Бордоң нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Кыыспыт Евдокия ХИФУ филологическай факультетын бүтэрбитэ, дипломнай үлэтинэн российскай конкурска кыттан 1 миэстэни ылбыта, билигин пединститутка үлэлиир, кэргэннээх, 3 уоллаах. Кэргэнэ Василий Анисимов Нөмүгү уола, тутуу инженера.

            Аҕалаах ийэм ситэ олорботох олохторун оҕолоро, сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ салгыы турдуннар. Аҕам туһунан кылгас бэлиэтээhиннэрбин кэргэним хоhоонунан түмүктүүм.

                                    Сирдээҕи олоҕум үөрүүтэ –

                                    Сибэкки кэриэтэ кыысчааным,

                                    Симэнэн, киэркэйэн, тэтэрэн,

                                    Силиhин аспыта бу сиргэ.

                                    Саҥа ыал буолбутун үөрүүтэ –

                                    Сып-сырдык сиэн оҕо кэлиитэ,

                                    Сылаастык мичээрдиир бэлэҕэ –

                                    Сирдээҕи олохпут анала.

                                    Саҥа хаар түhэрин дьиктитин,

                                    Сааскы тыал чэбдигин, кэрэтин,

                                    Сайыным сайаҕас салгынын

                                    Санатта сиэн киhи күлүүтэ.

                                    Ол аата олоҕум кэрэтиэн,

                                    Ол аата олоҕум дьиктитиэн,

                                    Ол аата олохпут салҕанар,

                                    Ол аата сүгүрүй тапталга!

Григорьев Иван Тимофеевич, улахан уола, үлэ ветерана, Маалыкай олохтооҕо.

Ыам ыйын 9 күнэ, 2020 сыл.