Аҕа дойдутун адьырҕа өстөөхтөн саа-саадах тутан көмүскэспит, кэлэр көлүөнэлэр дьоллоох олохторун туһугар күөгэйэр 25 сааһыгар сэрии толоонугар сырдык тыынын толук биэрбит саха буойуна Николаев Тимофей Антонович-Баһаарай үйэлэри уҥуордуур гранит тааска аата-суола, сэбэрэтэ дьүһүйүллэн төрөөбүт, иитиллибит эбэтин Алабыайа өтөҕөр кини кыыһа Дьокуускай куорат олохтооҕо, РСФСР социальнай хааччыйыытын туйгуна Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ социальнай сулууспатын туйгуна Матрена Тимофеевна Тимофеева сахаастаан оҥорторон дойдутугар Ньурба улууһун Таркаайы нэһилиэгэр ыытан 2019 сыл балаҕан ыйын 22 күнүгэр туруортарбыта. Кини дьонугар-сэргэтигэр баҕа санаатын, тэрээһин бэрээдэгин барытын оҥорон маннык суругунан ыыппыта.
Российскай Федерация киэҥ киэлитигэр, ол иһигэр Саха сирин бары нэһилиэктэригэр Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толоонуттан төрөөбүт алаастарыгар эргиллибэтэх уонна тыыннаах кэлэн баран сэрии сылларыгар айгыраабыт норуот хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ килбиэннээх үлэлэрин билинэн араас өйдөбүнньүктэри умнуллан хаалбаттарын курдук олохтон туораабыт буойуттарга анаан оҥоро сылдьаллар.
Ол иһигэр биһиги бүгүн Марха орто оскуолатын музейын салайааччыта ытык мааны Ариан Прокопьевич Иванов көҕүлээһининэн Аҕа дойду көмүскэлигэр сырдык тыынын толук уурбут биһиги аҕабыт Николаев Тимофей Антонович-Баһaарайга аналлаах мемориальнай бэлиэни туруордубут. Бу үйэлэргэ сүппэт бэлиэ мин аҕам 1941 сыл балаҕан ыйын маҥнайгы күнүгэр Күбэйиҥдэҕэ aһыы сылдьар атын ыҥыран ылан баайбыт сэргэтин үрдугэр турда. Аҕам сэргэҕэ атын баайан баран 2 саастаах кыыһын, миигин, көтөҕөн өтөҕүн үс төгүл налыччы хааман эргийэн кэлбит.
Миигин ийэбэр Матрена Иннокентьевнаҕа биэрэ туран: «Икки оҕобут ыалга хааллылар, бу оҕом Мотя мин туйахпын хатарыаҕа, кинини харыстаар уонна бары этэҥҥэ олоруҥ» — диэн бырастыыласпыт.
Тиэтэл соҕустук атын көнтөһүн сүөрээт, бу турар сэргэни кууhан турбахтаан баран, маҥан атыгар олороот тэптэрэ турбут.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыы суругу тутан баран, сэриигэ барарыгар аҕам Күбэйиҥдэҕэ олорор ыалларын барыларын кэрийэ сылдьан алгыстаах тылларынан этэҥҥэ олорооруҥ диэн бырастыыласпыт.
Икки оҕобут ыалга хааллылар диирэ: кыыһын Дуняны Оргуллаахха Татьяна Никитичнаҕа, уолун Володяны, икки ыйдаах оҕону тымтайга сытыаран ийэм эдьиийигэр Сэндьикээт Уйбаан кэргэнигэр Анна Иннокентьевнаҕа кэлиэхпэр диэри көрүн-харайыҥ диэн хаалларбыт.
Володя аҕата сэрииттэн эргиллэн кэлбэккэ эдьиийигэр иитиллэн Михайлов Владимир Иванович диэн ааттаннаҕа, 5 yол тапталлаах аҕалара этэ, сиэннэрэ сылтан сыл элбээн иһиэхтэрэ.
1936 сыллаах төрүөх, мин дьонум маҥнайгы оҕолоро Николай — Чооруос ыарыһах этэ. Биһиги Мэппэгэргэ олорор эрдэхпитинэ 1948 сыллаахха олохтон туораабыта.
Биһиги аҕабыт Николаев Тимофей Антонович-Баһаарай Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Москваттан чугас кыргыһыыларга сылдьыталаан баран, 1943 сыл атырдьах ыйын 8 күнүгэр Смоленскай уобалас Ярцевскай оройуонун уоттаах сэриитин хонуутугар эдэркээн 25 саahыгар өстөөх буулдьатыттан өлөн олохтон туораабыта.
Баһаарай уоттаах сэрии кыргыһыытыгар икки сылтан ордук өстөөҕү өhөpөр, кыайар, эйэни аҕалар туһугар тулхадыйбат эрэллээх охсуспута.
Сэрии саамай ыарахан сылыгар хаста да бааһырбыта, Москваҕа госпитальга сытан эмтэммитэ.
Биһиги аҕабыт дьоллоох киһи, кини Ийэ дойдутун кырыыстаах өстөөхтөн көмүскэспитэ, сэрии хонуутугар чиэстээхтик кылгас олоҕун түмүктээбитэ.
Кини олоҕо салҕаныа ыччаттарын күннээҕи олоҕор, баҕа санаата салҕаныа сиэн дьонун кэнчээри олоҕор.
Тимофей Антонович Николасв-Баһаарай Марха 7 кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ. Аҕата Антон Николаевич Николаев эдэр сaaһыгар олохтон туораан кыра эрдэҕиттэн эбэтигэр Алабыайаҕа иитиллибитэ. Аҕам үрдүк уҥуохтаах, кытыгырас, күүстээх эбитэ үһү, эдэриттэн бултуурга үөрэммит.
Абаҕалара батыһыннара сылдьан тутуу маһын бэлиэтээһиҥҥэ, таҥастыырга, хатарарга, борбуйун көтөхпүтүн кэннэ хайдах кэрдэргэ, охторорго, хатарар маска сыттык маһын бэлэмнииргэ барытыгар үөрэппиттэр.
Ньурба оройуонун салайааччылара тутуу маһын бэлэмнииргэ туруммуттара. Оройуон бары холкуостаахтарыгар нолуок бэрээдэгинэн бэрэбинэ уһуна, суона бачча буолуохтаах диэн стандарт биллэрэн тутуу маһын тастарбыттар.
Баһаарай «Сиэн» холкуос ирээтин эрдэттэн бэлэмнэммит мастарыттан биир атынан, биир оҕуһунан состорон Уhун Трофим кыыһынаан Ньурбаҕа таспыттар, күнүнэн эргийэн тахсаллара үһү. Холкуостар таспыт мастарынан Ньурба 1 №-дээх оскуолата тутуллубут уонна райком, райисполком дьиэлэрин тутуулара саҕаламмыт.
Хатыҥ Сыһыыга балыыһа, оскуола, 2 этээстээх ыскылаат тутуллар маһын — «Сиэн» холкуос ирээтин үксүн Баһаарай таспыт.
Абаҕалара Баhaapайы, тулаайах киһини, үлэ бөҕөнү үлэлэппиттэр эбит. Ол курдук Алабыайа Ивана уонна Спиридона икки ардыларыгар хааман киирэр булууһу туттарбыттар.
Сарайдаах сайылык дьиэни маһын үксүн Баһaарай кэрдэн бэлэмнээбит. Сэппэрээтэрэ суох ыаллар үгүстэрэ үүттэрин онно эрийэр буолбуттар. Дьонноругар бурдук тардар лаардары, күүлээһэй сыарҕаларын, үлэһит ат тэриллэрин онортуур эбит. Кэргэнигэр сөрү-сөп гына мас өйөнөрдөөх олоппоһу оҥорбута Володялаахха баар буолуохтаах. Бу 1939 сыллаах төрүөх Семен Спиридонович кэпсээбитин суруйдум.
Биһиги сайылык дьиэбитин Николаев Николай Иванович-Туман оскуолаҕа атыылаабыта хас да сыл алын сүһүөх оскуола буолан турбута, кэлин мастарыскыай буолбут. Онон ити мемориальнай дуоскаҕа олорор буойун Баһаарай тутуспут баараҕай тутуулара үлэлии туралларыттан биһиги, аймахтара, үөрэбит, киэн туттабыт.
Таркаайы нэһилиэгин олохтоохторо былыргыттан үлэһиттэринэн aатырбыт дьоннор. Онон эһиэхэ, бүгүҥҥү ыччаттарга, биһиги эрэлбит улахан, биһигиттэн ордук көҥүл саха буоларгытын сөпкө өйдөөн үлэһит киһи aатын үрдүк тaһымҥа таһааран дьоллоохтук, байан-тайан доруобай туруктаах элбэх оҕолонон олоруҥ диэн алҕаатаҕым буоллун.
Эйэлээх халлаан анныгар көнүл сахалар туругуруоххутун мин ис сүрэхпиттэн баҕарабын.
Бу бүгүн үйэлэргэ сүппэт бэлиэ аҕабыт курдук саныыр сэргэбит үрдүгэр турда. Ону отохпүт “Өтоокү” барахсан иччилэрэ сөаһырбыт тулаайахсыйбыт оҕолоруҥ баҕа санааларын утарымаҥ, эйэҕэстик сыһыаннаһыҥ диэн көрдөһүрбүн баалаамаҥ! Көрдөһүүлээх Матрена Тимофеевна 80 саастаахпын “Өтөөкүгэ” орто дойду күнүн көрсүбүтүм.
Айылҕабыт барахсан киһи-аймах остуоруйатын ыарахан кэрдиис кэмнэригэр быыһыах абырыах, арчылыахтаах дьоннорун кэмчилээн (барыларын буолбакка) бириэмэтин көрөн таһаарар идэлээх.
Ол курдук биһиэхэ Таркаайы нэһилиэгэр бэйэбит ыччаппытын Алиса Михайловнаны арчылыыр дьоҕурун көҥүллээн, ол көҥүлүн кини ылынан дьонун-сэргэтин, тулалыыр эйгэтин харыстаан арчылыы сылдьарыттан мин ыраах Дьокуускайга олорор киһи истэммин ис сүрэхпиттэн үөрэбин, астынабын, хаан уруу аймахтарым, дьонум сэргэм көмүскэллээхтэриттэн бэйэм нэһилиэкпинэн киэҥ туттабын.
Ытык мааны Алиса Михайловна!
Биһиги, сэрии кэмин оҕолоро кыра сааспытыгар эппитинэн хааммытынан билбит, өйбүтүгэр-төйбүтүгэр иҥэн хаалбыт ыар түгэннэрбит биһиги кырдьар сааспыт киэргэллэрэ буолбут сиэн дьоммут кэнчээри олоҕор хаһан да хатыламматын!
Дьоллох – соргулаах олох үүнэр ыччаттарбыт тулхатыйбат аргыстара, дьылҕаларын кэрэ кэскилэ буоллун диэн баҕа санаалаах 82 сааспар үктэнэн дьоллоах Дьокуускай куораппар хаама сылдьарбыттан үорэбин, астынабын, дьоллонобун!
Таркаайы нэһилиэгин бочуоттоах олохтооҕо, оскуолатын попечитэлэ Матрена Тимофеевна Тимофеева 1939 с.т.
Аҕа дойдуну Көмүскүүр Улуу сэрии тулаайаҕа.
