Мин эһээм Николаев Никита Михайлович 1921 сыллаахха Ньурба районун Чуукаартан 23 биэрэстэ ыраах сытар Арыылаах, Муоһааны диэн сиргэ төрөөбүтэ. Былыр сахалар алааһынан олорор кэмнэригэр дьонум эмиэ оннук олордохторо буолуо. Бу Арыылаах диэн «Кыһыл Сардаҥа» холкуос сирэ этэ. Кыһын манна кыстыыллар, сайын Курун тумуһах диэн сиргэ сайылыыллар эбит. Ол саҕана саха ыалын быһыытынан сүөһүлээх-сылгылаах буоллахтара. Биһиги эһээбит эдэриттэн салайар үлэҕэ үөрүйэх буолан «Кыһыл Сардаҥа» холкуоска 1943-45, ол кэннэ 1950-51 сыллардаахха бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн сылдьыбыт. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ ыҥырыллыбатах, доруобуйатынан сыыйыллан хаалбыт. Сэрии кэнниттэн кыра холкуостары бөдөҥсүтүү саҕаламмыт. Ити кэмҥэ 4 кыра холкуос баар эбит: «Кыһыл Сардаҥа» (бэрэссэдээтэл Николаев Н.М.), «Комсомол» холкуос (бэрэссэдээтэл Афанасьев А.Г.), «Комбайн» холкуос (бэрэссэдээтэл Кыппыгыров Н.Т.), «Калинин» холкуос (бэрэссэдээтэл Степанов Д.Н.). Балар уопсай мунньаҕы оҥорон биир улахан «Калинин» холкуоһу тэрийэллэр. Бэрэссэдээтэлинэн Степанов Николай Семеновиһы талаллар. Кэлин 60-с сылларга, сопхуос буолуор диэри, салайааччынан Степанов Ксенофонт Михайлович үлэлээн сылдьыбыта. «Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх» диэн В.И. Макаров туһунан кэпсэнэр кинигэҕэ «Коммунистар үлэҕэ көхтөрө» диэн балаһаҕа суруллубут. ССКП чилиэнэ Н.М. Николаев сүөһү иитиитин биригээдэтин биригэдьииринэн үлэлээбит. Кини сопхуоска инициативалаах, үчүгэй тэрээһиннээх биригэдьиир быһыытынан биллэрэ. Никита Михайлович салайар биригээдэтэ 1972 сыллахха оройуон биригээдэлэрин куоталаһыытыгар үһүс миэстэни ылбыта. Табаарыс Николаев олохтоох сэбиэт исполкомун чилиэнин, агитзона сэбиэтин салайааччытын быһыытынан элбэх өрүттээх общественнай үлэни үтүө суобастаахтык толорбута. Салайар биригээдэтигэр кыстык биэс ыйыгар хас биирдии субай сүөһү ыйааһына ортотунан 40-нуу килограмм эбилиннэ. Бу куһаҕана суох көрдөрүү. Кыстык бары күчүмэҕэйдэрин туоратарга биригэдьиир Николаев Н.М. эрдэттэн ылсыбыта, элбэхтик сүүрбүтэ-көппүтэ. Ол түмүгэр «Юпитер» кэлээскэлээх матасыыкыл фондатыгар тиксибитэ. Олохтоохтор ахталларынан, кэпсииллэринэн, ким туохтааҕын, ыстаайата кураанаҕын дуу, ото-маһа баарын-суоҕун билэн олорор буолара диэччилэрэ. 60-70-с сылларга тыраахтар, массыына элбээн, путевка суруйар этэ. Хонтуората үксүн гараас буолааччы. 1967 сыллаахха Степан Васильев аатынан сопхуос тэриллибитэ. Чуукаар нэһилиэгэ отделение буолбута. Ити кэмҥэ эьээм хонуу биригэдьиирэ этэ. 60-70-сылларга сайынын улахан курааннар турбуттара. Дойду сирдэр ходуһалара бүтүннүү оттонор этилэр. Уу диэн чугаһынан суоҕа. Улахан ходуһалары: Ньыланы, Кулуһуннааҕы, Тоҥус күөлүн, Оҕуруоттааҕы — звено бүтүннүүтүн оттоон ылара. Үөһэ, үрэх сирдэри, эмиэ оттууллара. Күһүн хаар түһүөр диэри. Ол саҕана сүөһү ахсаана тыһыынчаттан тахса буолара. Дьэ манна биригэдьиир үлэтэ хайдаҕа биллэрэ. От быалааһына, отчуттарга ыһыктарын илдьэн биэрии, ол иһин кини үксүн атынан сылдьара. Ким хай-

дах оттоон иһэрин араадьыйанан, хаһыатынан биллэрэн, суруйан иһэллэрэ. Ол саҕана окко от ыйын 1 күнүттэн киирээччилэр этэ. Бэл диэтэр, сорох сайын бэс ыйын 25 күнүттэн киирэн оттуур буолаллара. Ыһыахтар эрдэ буолан бүтээччилэр. Биир кэмҥэ, арааһа 1963-64 сыллардаахха, Маарга тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэнэн кэлбитэ. Сылы кыайбат кэмҥэ ДТ-54 тыраахтарга үлэлээбитэ. Кыһын ойуурга мас трелевкалыы сылдьан, кыайан чөҥөчөгү көрбөккө тыраахтарын картерын тоҕо анньан кэбиспитэ, ол онтон тырахтарыыстаан бүппүтэ.

Ити курдук нэһилиэккэ араас сылларга холкуос бэрэссэдээтэлинэн, сүөһү, хонуу биригэдьиирдэринэн өр кэмҥэ үлэлээбитэ, сороҕор отделение управляющайа, сельсовет бэрэссэдээтэлэ даҕаны буола сылдьыбыта. Ити курдук биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбитэ. 1976 сыллаахха, биэнсийэҕэ тахсарыгар, колхуоска, сопхуоска өр сыллаах сыралаах үлэтин сыаналаан «Москвич-2140» мааркалаах массыына бэлэхтээбиттэрэ. Бу Чуукаарга бастакы «Москвич» массыына этэ. Ити сыл «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Биэнсийэҕэ тахсан баран, бултаан испитэ, ол эрэн 1978 сыллаахха эмтэммэт ыарыы булан, ити сыл сайыныгар бу орто дойдуттан букатыннаахтык барбыта.

Суруйда хос сиэнэ Тимофеев Тимур Аялович, 3б кылаас үөрэнээччитэ. 2020 с.