В тылу ковали Победу

 
 
Годы жизни: 1925-2001

Мин 1925 сыллаахха балаҕан ыйын 16 күнүгэр Бүлүү улууһун Тааһаҕар нэһилиэгэр  Ыттаах диэн учаастакка төрөөбүтүм. Аҕам Ефремов Василий Вениаминович, ийэм  Ефремова Анна Петровна этилэрэ. Ийэм 1937 сыллаахха 12 саастаахпар Куолдьааҥҥа олордохпутуна өлбүтэ. Онно балтым Ефремова Александра Васильевна 4 саастааҕа. Ийэм өлөн, мин кыра сааспыттан ыарахан олоҕу билбитим. Колхоз оҕуруотун көрөрүм, балтыбын көрөн, дьиэбин дьиэлээн олорбутум. Аҕам колхозка кыһын от тиэйэрэ, сайын от үлэтигэр сылдьааччы. Үксүн кыдамалыыр этэ. Бу бириэмэҕэ колхозка Прокопьев Сэмэн (Сырааннаах Сэмэн) председателлээн олорбута. Бу колхозка аан маҥнай 1932 сыллаахха Балаҕаннаахха “Үлэ күүһэ” диэн тэриллибитэ. Ийэбит онно ыанньыксыт этэ. Кини Осипова Бөдүөрэ диэн ийэтиниин ыанньыксыттыыллара. Мин Бөдүөрэлиин ынах хомуйарым. Ийэбит 1936 сыллаахха ити үлэтиттэн уурайан оскуолаҕа остуорастаабыта. Ол сайын мин Хампаҕа баран лааҕырга сынньаммытым, оҕо сааспар саамай үчүгэйдик сылдьыбытым ол эрэ. Аҕабын кытта хотоҥҥо үлэлиирим, онтон кыаммакка Ньэлдьээстэр диэн ыалга Балаҕаннаахха көһөн тиийбиппит. Олорго биир кыһыны кыстаан бараммыт Куолдьааҥҥа фермаҕа көспүппүт. Онно кэлэммин фермаҕа учуотчуктаан сылдьыбытым.

1940 сыллаахха Хомустаахтар, Бэттэмэччилэр кэлэн «Пятилеткаҕа” холбоспуттара. Колхоз председателинэн Яковлев Данил Николаевич үлэлээбитэ. 1940 сыллаахха кыралаан бурдук быһыытыгар уонна уончалыы оту мунньар этим. Бу сылларга (сэрии иннигэр) ийэбит баарына таҥнар таҥастаах этибит. Ѳрбө таҥаһы таҥнарбыт, атахпыт таҥаһа ынах тириититтэн тигиллибит этэрбэс этэ, сайын атах сыгынньах сылдьарбыт. Аһылыкпыт бурдук аһа: сиэмэ бурдуктан оҥоһуллубут лэппиэскэ, эт аһылыкпытыгар сүөһүбүтүн идэһэлэнээччибит. Ийэбит баай киһи кыыһа үһү, кини тоҕус сүөһүлээх кэлбит. Онтон ийэбит өлбүтүн кэннэ быстыбыппыт, аҕабыт сатаан көрбөккө, сүөһүбүт эстибитэ.

1941 сыллаахха бэс ыйыгар Аҕа дойду сэриитэ буолбутун Балаҕаннаахха оскуола таһыгар миитиҥҥэ истибиппит. Миитиҥҥэ оройуонтан киһи тахсан тыл эппитэ. От ыйын саҕана армияҕа уонча киһини ылан барбыттара. Ол кэнниттэн даҕаны дьону аармыйаҕа ылаллар этэ. Улахан дьону кытта от мунньарым, охсорум, чэ быһаччы, от үлэтигэр сылдьыбытым. Саас бурдук үүннэрэрбит, онно оҕус сиэтэрим. Кыһын атынан  мас таһар этибит, бурдук сынньыытыгар, муҥхаҕа сылдьарым. 1944 -1945 сс. ыанньыксыттаабытым.   Ол сылларга биир ынахтан 700 киилэни ыаммын куоракка передовиктар мунньахтарыгар киирэ сылдьыбытым. Онно кыргыттартан мин эрэ уонна Уоһукап Ньукулай - Ньалбаха, Дьөгүөр оҕонньор уо.д.а. киирэ сылдьыбыппыт.     1940 сыллаахха комсомолга киирбитим. Комсомол секретара Тимофеев Григорий диэн этэ.

Сэриигэ элбэх киһи барбыта, онтон сорох тэтиэнэх саастаах дьон тыыл үлэтигэр барбыттара. Онон колхозпутугар оҕонньоттор, эмээхситтэр уонна оҕолор хаалбыттара. Колхозпутугар от охсор дьахталлар бааллар этэ, холобур, Поскачина Мария Яковлевна – Тыыйаа балтараа ганы охсоро. Гаттан ордуктууну охсооччулар Харлампьева Елизавета Даниловна, Колтовская Ирина Даниловна, Иванова Дарья Иннокентьевна этилэрэ.  Осипова Агафья Андреевна, Тимофеева Дарья балтараалыы бурдугу баайаллара. Мин тыһыынчаны баайар этим, өссө тыһыынчаны Степанова Федосья Михайловна баайара. Сайын сэрии бириэмэтигэр күҥҥэ түөртэ ынах ыыллара. Ньирэйдэрин, ынахтарын бэйэлэрэ хомуйаллара, ол үлэлэрин таһынан от мунньаллара, бурдук баайаллара. Оннук дьахталлар элбэх этилэрэ: Каратаева Мария Ивановна, Маарыкчаан, Каратаева Евдокия, уо.д.а. Ону кытта өссө сэрии кэмигэр кураан дьыллар буолуталаабыттара, элбэх ойуур баһаара турбута. Чугас оттуур сир суох буолан, атын нэһилиэктэр сирдэригэр оттоон кэлэллэрэ.

Сэрии сылларыгар аччык дьыл буолан, ас көстүбэт этэ. Сэрии иккис сылыгар олох аспыт эстибитэ. Аҕам бэс быһан аҕалара, ону Ѳрүүнэ эмээхсин субатын кыһыйан ылан ууга буһаран баран, овсянка диэн бурдугу буккуйан, хааһы оҥорорбут. Ону бүтүн ферма үлэһиттэрэ бары сииллэрэ. Уонна бурдук сыспыт сири харбаан, сиэмэтин хомуйан ыларбыт. Барытын ууга буккуйан сиирбит. Уонна күөлгэ киирэн куйуурдаан балык сиирбит. Таҥаспыт эмиэ тиийбэт этэ, таҥаспытын уларсыһан кэтэрбит. Америка куула кэлэ сылдьыбыта, онон сон, соттор гынарбыт. Олох таҥаһа суох дьоҥҥо маҥан таҥаһы иккилии миэтэрэни биэрэллэрэ. Ону ылан өҥүн хатырык уутугар, титириир эмигэр уган уларытарбыт. Онтон 1944 сыллаахтан хортуоппуй, бурдук үүннэрэр буолбуппут. Сити сылтан ыла син быр-бааччы олорор буолбуппут. Сэрии бириэмэтигэр фроҥҥа ичигэс таҥаһы биһиги ыччаттар хомуйарбыт. Онно а Осипова Федора, Яковлева Мария Филипповна, Осипов Ньукулай – Ньалбаха  уонна мин көхтөөхтүк кыттарбыт.   Кыһын тымныытын, сайын куйааһын билбэккэ, Ийэ дойдубут туһугар үлэлиирбит, көмөлөһөрбүт.  Ыанньыксыттыы сырыттахпына, 1945 сыллаахха саас Балаҕаннаахха Кыайыы күнүн истэн сүүрбүппүт. Үөрүү-көтүү, ырыа-үҥкүү элбэх этэ. Аан маҥнай сэрииттэн Прокопьев Егор Михайлович, Семенов Степан Трофимович – Моппоо, уо.д.а. эргиллибиттэрэ. Кыайыы күнүгэр, эргиллибиттэри эҕэрдэлээн кулуупка  Ыттаахха үөрүү- көтүү буолбута.

1946-48 сс. фермаҕа биригэдьиирдээбитим, сэбиэдиссэй  Прокопьев Егор Михайлович этэ. Онно чэҥкир дьон ыһыгын Мастаахха атынан таһар этибит. Сүөһүлэрбитин төттөрү-таары таһаар да таһаар буолар этибит. Дьиэбитигэр тохтообот этибит. Кыһын ыраах муҥхаҕа сылдьарбыт, атынан-оҕуһунан бэрэбинэ таһарбыт, куораттан бурдук таһаарарбыт. Ол саҕана тимир көлө суоҕа. Үлэлииргэр барыта илиинэн, ол иһин олус ыарахан этэ.

Ол үлэм иһин Кыайыы күнүгэр мэтээл биэрбиттэрэ. Олохтоох Сэбиэккэ депутат этим. Онно нолуок хомуйсарым иҥин, дьэ быһаччы, Сэбиэккэ көмөлөһөр этибит. Уонна элбэх араас үлэҕэ сылдьыбытым.  1950 сыллаахха “II Пятилетка” , “Ворошилов” колхозтар холбоспуттара. Онно комсомол секретарыттан уурайбытым.  Бурдугу гаттан 16-лыы центнери биир бириэмэҕэ ылбыппыт. Илиинэн саһаан охсон,  Хампаҕа ыытар этибит. Онно  күҥҥэ түөртүү саһааны оҥорор этибит. Мас хайытааччы Куланов Софрон, мас охторооччу Николаев Лэгиэнтэй этилэрэ.  Онно ыанньыксытынан, асчытынан  балтыбын Александраны кытта сылдьыбытым. Аҕабыт син биир кытаанах, ыарахан үлэҕэ сылдьыбыта.

1946 сыллаахха фермаҕа биригэдьиирдии сылдьан “Кыайыы иһин 1941- 45 сс.” мэтээл ылбытым. 1947 сылтан ревоском председателэ буола сылдьыбытым. Күһүн бурдук хомууругар Хаастыыр диэн сиргэ бурдук хомуллубакка хаалбыт этэ, ону дьыалалааннар күһүн Егоров Сэмэн Константинович диэн председатели үлэтиттэн устубуттара. Онно элбэхтик эрэйдээбиттэрэ, бэйэбин түбэһиннэрэ сыспыттара.  Бу сыллардаахха  ыччаттар звеноводтара буола сылдьыбытым.  Сэрии кэнниттэн таҥаспыт-аспыт син баар этэ. 1950 сылтан кирзовай саппыкы баар буолбута. Маҥнайгы нуучча таҥаһа ол этэ. Онтон ыла бачыыҥка, атын таҥастар баар буолбуттара. Нуучча таҥаһа кэллэҕинэ, маҕаһыыҥҥа уочаракка уҥуох тостор уочарат буолааччы.

Аҕам 1957 сыллаахха өлүөн иннинэ “Үлэ килбиэнин иһин” диэн орден ылбыта. Онтон үс ый буолан баран ыарахан үлэттэн ыалдьан, 1957 сыллаахха Балаҕаннаахха олордохпутуна өлбүтэ. Ити мэтээли аан бастаан киниэхэ үчүгэй үлэтин иһин биэрбиттэрэ. Биһиги балтыбынаан ким да көмөтө суох төгүрүк тулаайах хаалбыппыт. Ферманы кэрийэ сылдьыбыппыт. Оччотооҕу ыанньыксыт үлэтэ ыарахан этэ, барытын бэйэбит оҥорорбут. Оппутун бэйэбит таһарбыт, ынах сааҕын күрдьэрбит, хотоммутун бэйэбит сыбанарбыт. Онтон ыла бастайааннай ыанньыксыт буола сылдьан, “Бүтүн Союзтааҕы тыа хаһаайыстыбатын” значогун ылбытым.

1953-54 с.с. биригэдьиирдээн сылдьыбытым. 1962 сыллаахха “Ѳккөлдьүмэ” диэн фермаҕа балтыбын кытта иккиэн олоро сылдьыбыппыт. Онно балтым ньирэй көрбүтэ, мин ыанньыксыттаабытым. Сайын мин кыыһым Рая уонна балтым кыыһа Феня көмөлөһөр этилэрэ. Хойут төрөөбүт биир быытыкаан ньирэй баар этэ. Массыынанан хлорофоруһунан, ньирэйдэри ыарыыттан харыстаан ыһаллара. Онно ол ньирэйи ходуул анныгар харыстаан кистээн кэбиспиттэр этэ. Ону биһиги ууга түспүтэ буолуо диэн көрдөөн бөҕө. Онтон ыһан бүтэн массыына барбытын кэннэ кыргыттарбыт, дьэ, ходуул анныттан хостоон таһаарбыттара. Ол ньирэйи кинилэр бэйэлэрэ бүөбэйдээбиттэрэ. Кинилэр ньирэйдэргэ анаан түптэ түптэлээн баран, ньирэйдэрин кытта хоонньоһо сытар буолааччылар. Биһиги ынахпытын ыан кэллэхпитинэ, кыргыттарбыт утуйа сытар буолааччылар. Ол курдук биһиэхэ элбэхтик көмөлөспүттэрэ. Ол биһиги көһөн тиийиэхпит иннинэ 1961 сыллаахха биир ынахтан 700 киилэни ыабыттар, оттон мин саас көһөн тиийэбин, онно Хампа тойотторо, Спиридонов диэн киһи директордаах, мунньахтыы кэллилэр. Онно миэхэ биир ынахтан биирдии тыһыынчаны ыа диэн былаанна ыл диэн хаайбыттара. Онно урут сылдьыбыт дьон: “Син биир толоруоҥ суоҕа, сөбүлэһимэ”, - диэн агитациялаабыттара. Ол иһин мин ылымматаҕым, ылыныахпын да баҕарбатаҕым. Онно мин 18 ынахтаахпын. Ол сыл түмүгэр биирдии ынахтан 1300-түү киилэни ыабытым. Онно эбии төлөбүр биэриэхтээхтэрин, былааны ылымматах буоламмын, биэрбэтэхтэрэ. 1961 сыллааҕар 600 киилэни биир ынахтан элбэҕи ыабытым. Ол эмиэ элбэх сыраттан тахсара. Ол иһин мин : “Чэ, бу норуот туһатыгар хааллын”, - диэбитим. Итиннэ барыта кыһыл илиибинэн үлэлиирим.

1963 сыллаахха Бэттэмэччигэ олоро сылдьыбыппыт. Онтон бу сыл Бэрэҕэ көһөн тиийбиппит. Онно 18-19 ынаҕы ыабытым. Бу 18 ынахтан 25 тонн үүтү ылбытым.   Балтараа тоннаны ыаммын “Бочуот Знага” ордены ылбытым. Көөнньөрүүбүтүн бэйэбит оҥостобут, оппутун кыбыыттан бэйэбит тиэнэбит, саахпытын эмиэ бэйэбит тиэнэбит, хотоммутун бэйэбит сыбанабыт. Былыр барытын бэйэҥ оҥороҕун, кыһыл илиигинэн, ким да эйиэхэ көмөлөспөт. 1965 сыллаахха передовиктар мунньахтарыгар куоракка киирэ сырыттахпына, чаһыы уонна Бочуотунай грамота ылбытым. 1967 сыллаахха партияҕа киирбитим. Ол партияҕа киирэн баран алта сыл партком чилиэнэ буола сылдьыбытым. Онно Бэрэҕэ балтыбын кытта олорбуппут. Уонна куоракка ол сылга пленум чилиэнэ буола сылдьыбытм.

Фермаҕа староста буола сылдьыбытым. 1970 сыллаахха Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар мэтээл биэрбиттэрэ. 1972 сыллаахха “Бочуот знага” ордены ылбытым. Онно депутат этим. Уонна төрөппүттэр комитеттарыгар үлэлии сылдьыбытым, дьахталлар комитеттарын председателэ да буола сылдьыбытым. Кэнники сылларга итинник дуоһунастардаах этим. Ѳссө санитарнай үлэлэри ыытарбыт. 1980 сылга диэри араас итинник үлэлэргэ сылдьыбытым. Үлэлиирим тухары элбэх грамоталары, орденнары ылбытым, чиэскэ-хайҕалга сылдьыбытым, хаста даҕаны Бочуот дуоскаҕа тахсыбытым. Уонна олохтоох Сэбиэккэ 1970 сыллаахха Бочуот кинигэтигэр киллэрбиттэрэ. Мин Осипова Федоралыын киирбитим. Хара үлэҕэ күүһүм кыайарынан ону кытта нэһилиэк уопсастыбаннай үлэтигэр үлэлээбитим. 1975 сыллаахха пенсияҕа тахсыбытым. Ол тахсан баран детсадка ньээҥкэлээбитим. 1967 сыллаахха Напталан диэн курортка сынньана, эмтэнэ бара сылдьыбытым. Онно наһаа үчүгэйдик сылдьан кэлбитим. Маҥнай барарбар биир да саха суох этэ. Ол гынан баран, үтүө санаалаах дьон баар буоланнар үчүгэйдик сылдьан кэлбитим. Ѳссө баран иһэн, Москваҕа ВДНХ-ҕа сылдьыбытым.

кыччат иванов Михаил фото 2

 

Тыыл, үлэ ветерана Ефремова Федосия Васильевна ахтыытыттан  

1990 сыллаахха сиэнэ Гульнара Осипова суруйуута.

Место рождения: Вилюйский район, Тасагарский наслег
ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ