Иван Дмитриевич Протопопов 1927с. кулун тутар 9 күнүгэр Нам оройуонун Салбаҥ нэһилиэгэр, холкуостаах бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Ийэтэ, аҕата холкуос үлэтин туруу үлэһиттэрэ этилэрэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр, Иван тулаайах хаалбыта. Уөрэҕин 5-с кылаас кэнниттэн салгыыр кыаҕа суох буолан, саҥа улаатан иһэр уолчааҥҥа үлэлиир кыһалҕа тирээбитэ. Аймахтарыгар олорон, холкуос араас үлэтигэр буспута-хаппыта, эдэр сааһыттан күүһэ кыайарынан үлэлээбитэ.
1945 с. бэс ыйын 7 күнүгэр Нам оройуонун военкоматынан армияҕа сулууспалыырга ыҥырыллыбыта. Ити сыл 190 №-дээх отдельнай горновьючнай минометнай полкаҕа минометчигынан 1948 с. кулун тутарыгар диэри сулууспалаабыта. 1948 с. ыам ыйыттан 1951 с. ыам ыйыгар диэри 58099 №-дээх байыаннай чааска стрелогунан сылдьыбыта. Ити сыл “Сэбиэскэй армия уонна Муоратааҕы Байыаннай Флот 30 сыла” диэн түөскэ кэтиллэр бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Саппааска 1951 с. ыам ыйын 18 күнүгэр тахсыбыта.
Армияттан кэлэн баран төрөөбүт нэһилиэгэр араас үлэлэргэ 1951 – 1958 сс. диэри үлэлээбит. 1958 с. муус устар ыйтан Саха сиринээҕи геолого-разведачнай Управление Алданнааҕы полевой партиятыгар оробуочайынан киирбит. Ити сыл бүтүүтэ “Якутстрой” трест бэьис №-дээх СМУ-тугар 5-с разрядтаах болуотунньугунан үлэлии киирбит. 1961 с. Үөһээ Халыма оройуонугар тутууга үлэлии барбыт.
1963 с. муус устар ыйга “Северстрой” трест Анаабырдааҕы тутуутун учаастагар биэс сылга дуогабарынан төрдүс разрядтаах болуотунньугунан ананан үлэлии кэлбит. Иван Дмитриевич Анаабыр оройуонугар кэлэн үлэлээн, олохсуйан, кэргэннэнэн, дьи-уот тэринэн, түөрт оҕолонон дьоллоох ыал аҕата буолан олорбута. Биэнсийэҕэ тахсыар диэри оройуон араас тэрилтэлэригэр, ол иһигэр райкомҥа, райсоветка, балыыһаҕа, райпоҕа, бытовой комбинакка, сопхуоска болуотунньугунан, оробуочайынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үлэлээбит тэрилтэлэрин коллективыгар ытыктанар, убаастанар үлэһит этэ. Кэргэнэ Иванова Екатерина Трофимовна ханнык баҕарар үлэни кыһаллан туран толорор этэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ аламаҕайа, өрүү үтүөнү эрэ баҕара сылдьара.
Наҕараадалара:
Протопопов Иван Дмитриевич куруук ыаллыы олорор Петровтар маамаларын Сталина төрөппүт аҕата эбит. Онон хаартыска да өр көрдөөбөтүм. Син баар эбит. Салгыы Сталина Евдокимовна кэпсиир: “Мин төрөппүт аҕам буолар. Мин ити ыал кыра оҕотобун, ол эрээри төрөппүт ийэм аймахтарыгар иитиллибитим. Онно эмиэ кыра оҕобун. Төрөппүт дьоммун кытта олох кырабыттан билсэбин. Улахан эдьиийим Надежда Сааскылаахха олорор,онтон Сардаана Ленскэйгэ олохсуйбута,Уйбаан Сааскылаахха, Марина Үрүҥ –Хайаҕа,Балбаара эмиэ Ленскэйгэ,мин куруук манна олоробун. Ийэм Иванова Екатерина Трофимовна төрүт Үрүҥ –Хайа, манна төрөөбүт киһи. Аҕам олус үлэһит киьи этэ. Кини Нам оруйуонуттан манна кэлбит. Онно аймахтара элбэхтэр. Онно сайын сайылааччыбыт,миигин илдьэллэрэ. Хойут ийэм кэнниттэн уьаабакка өлбүтэ. Мэдээллэрин эҥин иилинэрэ. Уус баҕайы быһыылааҕа. Улахан эдьиийим корбутэ-харайбыта. Кини үчүгэйдик билэр буолуохтаах.” Бу Петровтар үс оҕолоохтоор, кыра сиэннээхтэр.
Улахан кыыьа Надежда Ивановна Протопопованы кытта телефонунан кэпсэттим: “Мин ити ыалга улахан кыыстара буолабын. Барыта 6 ого тороппуттэр.” Икки огону аймахтарыгар ииттэрбиттэр, ол эрэн ол оголор куруук биьиэхэ сылдьаллара. А5ам Намтан торуттээх. Эрдэ тулаайах хаалан сэрии са5ана эрэй богону корбут. 1945 сыллаахха бэс ыйыгар армия5а ынырыллыбыт. Оччолорго сэрии буппут кэмэ буолан, олус аймаммакка армияга барбыт. Монголия5а уонна Чита уобалаьыгар сулууспалаабыт. Сулууспа олус ыараханнык ааспыт. Угус доготторо сулууспаттан эргиллибэтэхтэр. Ол туьунан биьиэхэ улаханнык кэпсээччитэ суох. Кини “Ворошиловскай стрелок” буолбут. Сурдээх учугэйдик бултуур этэ, бэргэнник ытара. Элбэх оголоох дьиэ кэргэн быьыытынан элбэхтик улэлиирэ, уус буолан дьонно араас мебели, мас оноьук онороро. Билигин да угус дьонно кини онорбут мас оноьуткра, тогурук остуоллара тураллар.” Надежда Ивановна бэйэтэ ус уоллаах: Дима, Сима уонна Миша.
Онтон мин өссө кырдьагас хос эбэм Донская Мария Тимофеевна Протопоповы эмиэ билэр киһитэ эбит. Манна тутуу биригээдэтэтин кытта алта уонус сылларга улэлии сылдьыбыт. Мантан Екатерина Трофимовна Иванова диэн кыыһы кэргэн ылбыт. Элбэх оҕолоохтор эбитэ уьу. Бэйэтигэр сөп киһи этэ, олус үлэһит ыал этилэр диэн ахтар. Протопопов Иван Дмитриевич сэрии ветерана олох хойут буолбут курдук ойдуур. Урут Японияҕа эҥин сылдьыбыттары эрэ киллэрэллэр эбит диэн хос эбэм тыыл,үлэ ветерана кэпсиир.
Онтон мин аҕам, Леонид Иванович, бу суруйар геройым сиэнин кытта бииргэ үөрэммит. Ол улахан кыыс уола эбит. Эмиэ Дима диэн ааттаах, эһэтин аатын ылбыт. Онтон кинилэр учууталлара мин паапам ийэтэ Надежда Прокопьевна эбит. Оскуолага үөрэнэ сылдьан кылааһынан буклет оҥорбуттар, ол музейбытыгар баар. Ону бу суруйуубар туһанным. Иван Дмитириевич элбэх сиэннээх эбит, манна биир кыыһа Марина Ивановна Чуприна баар. Кини эмиэ дьоҥҥо иитиллибит, ол эрээри төрөппүт аҕатын туьунан сылаастык ахтар: “Дьонум олус сымнаҕас дьоннор этэ. Мин соҕотох дьахтарга иитиллибитим, онон аҕам таһыгар буола сатыырым. Киһи сиэринэн бултуура, онтон куруук бэрсэрэ. Онон дьоммуттан хомойорум суох. Сэрии туһунан улаханнык кэпсээбэтэ.” Кини үс уол оҕото армияҕа сулууспалаабыттар. Билигин үлэьит дьон буолан Афоня, Стасик уонна Игорь Урун –Хайа5а олороллор.
Быйылгы убулуойдээх Кыайыы 75 сылыгар бука бары кыайыыны уьансыбыт кырдьагас колуонэ дьоно ааттара ааттана туруохтаах. Кинилэртэн биирдэстэрэ Иван Протопопов туьунан элбэ5и биллим-кордум. Биьиги дойдубутугар олорон ааспыт, бэйэтин кэнниттэн ыччаттары хаалларбыт утуо киьи умнуллуо суохтаах.
Туприна Алена, Урун Хайа орто оскуолата, 6 кылаас
