ОБЩЕСТВЕННАЙ ҮЛЭНИ ТЭРИЙЭЭЧЧИ
Дьохсоҕон нэһилиэгэр 1933 сыл төрүөх, быйыл 85 сааһын туолар кырдьаҕас Бочонин Иван Михайлович санаата батарбакка күн аайы кэриэтэ, үгүс сылларга үөрэнэн хаалбычча, контораҕа, кулуупка, маҕаһыыҥҥа кэлэ турар, бүгүн туох мероприятие буоларын ыйыталаһар, мероприятиелары көтүппэккэ сылдьар, сороҕор бэйэтэ кыттар.Сылы эргиччи сарсыарда 5.30 чаастан сэрээккэ, 6 чаастан скандинавскай хаамыынан дьарыктанар буолан, билигин даҕаны дьону көрсөөрү уонна наадатын ситээри дэриэбинэни эргийэ хааман кэлэр. Эдэриттэн мөлтөх доруобуйалаах эрээри, чөл олоҕу олорон уонна доруобуйатын көрүнэн, эрчиллэн билигин да чэгиэн сылдьар.
Кини билигин хоһоон, кэпсээн уонна пьеса суруйуутунан дьарыктанар, хоһоонноро үс кинигэҕэ киирдилэр, бэйэтэ туспа таһааттарбыт кинигэлээх. Суруйбут пьесалара олохтоох кулуупка туруоруллаллар, кэнникитин бу Улуу Өктөөп 100 сылыгар анаан 2017 сыл сэтинньи ый 7 күнүгэр нэһилиэк ветераннарын концерыгар, бэйэтэ кыттыылаах, пьеса оонньоон көрдөрбүттэрэ. Кини хоһоонноро уонна пьесалара улуустааҕы көрүүлэргэ биһирэнэн бэлиэтэнэллэр, онтон Алампаҕа аналлаах пьесата республикатааҕы конкурска үһүс миэстэни ылбыта.
Бочонин И.М. 1989 сылтан ыла 25 сыл устата, үйэ чиэппэрэ нэһилиэк ветераннарын Советын салайбыта. Маннык уһуннук бэрэссэдээтэллээбит улууска да, республикаҕа да суох.Республика үрдүнэн ветераннар тэрилтэлэрэ оройуоннарга уонна нэһилиэктэргэ 1987 сылтан тэриллэн үлэлииллэр, ол иннигэр оройуон кииннэригэр эрэ Аҕа дойду сэриитигэр Улуу Кыайыы 20 сыла туолуутуттан, 1965 сылтан революционнай, бойобуой уонна үлэҕэ Албан аат кулууптар бааллара. Боробулга 1987-1989 сс ветераннар Советтарын бастакы бэрэссэдээтэлинэн Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята орденнаах Тихонов М.Н. ананан үлэлээбитэ.Кини кэнниттэн ветераннары салайар киһини булуу миэхэ, "Сайдыы" совхоз парткомун секретарын солбуйааччыга, совхоз профкомун председателигэр, быһаччы сүктэриллибитэ.Икки киһи аккаастаабытын кэннэ, Бочонин И.М. "Муравей" мотороллерунан сылдьарын "Иж-Юпитер-5К" коляскалаах мотоциклбынан эккирэтэн, "Нэлэгэр" уопсай хотон аттыгар ситэн кэпсэттим. Итиннэ кини совхоз кууруссаларын сайын иитэр этэ, комбикорм, дьэһимиэн бурдук, уу уонна сибиэһэй от тиэйэн иһэр эбит.Оччолорго кини 56 сааһыгар сылдьара, совхоз рабочайынан үлэлиирэ.Бастаан куттанан, аккаастаан көрөн баран, ветеранскай хамсааһыны, Совет бэрэссэдээтэлин эбээһинэстэрин уонна көмө-өйөбүл баар буоларын туһунан чаас аҥардаах кэпсэтии, көрдөһүү кэнниттэн биирдэ сөбүлэспитэ.Ол күн хонтуораҕа тиийэн кэлэн соһуппута, өссө лаппыйан олорон ветераннар Советтарын туһунан ыйыталаспыта, аны күн аайы кэлэн көрсөр, кэпсэтэр киһим буолан хаалбыта. Икки күн иһигэр сыллааҕы былааммытын оҥорон, кырдьаҕастары мунньан бигэргэттэрэн, общественнай үлэтин ити курдук саҕалаабыта.
Бэрэссэдээтэл Бочонин И.М.нэһилиэк саастаах дьонугар элбэх дьаһаллары ыытара.Ол курдук ветераннар элбэхтик атын улуустарга, Якутскай куоракка сылдьыбыттара. Мэҥэ-Хаҥалас "Сото" , Уус Алдан "Суотту" , Хаҥалас "Орто Дойду", Якутскай Ярославскай аатынан, Чурапчы, Чөркөөх, Ытык Күөл уонна Нам кыраайы үөрэтэр музейдарын уонна Саха театрын,хартыына галареятын көрбүттэрэ. Якутскай куоракка кырдьаҕастар олорор интернат дьиэлэригэр дойду аһылыга кэһиилээх, концертнай нүөмэрдээх, "Таатта" хаһыаттардаах үгүстүк көрсүбүттэрэ, куорат кылабыыһатыгар Алампа уҥуоҕар сүдү биир дойдулаахпытын кэриэстээн, венок ууран, миитин оҥорбуттара.Аҕам саастаах дьоммут Өлүөнэ остуолбаларыгар теплоходунан устубуттара, Якутскайга"Туймаада" , Ытык Күөлгэ оройуон, улуус ыһыахтарыгар сылдьыбыттара.
Нэһилиэккэ ыытыллар маассабай куобах күрэхтэриттэн, балыкка муҥхалааһыннартан соҕотох олорор кырдьаҕастарга Иван Михайлович өлүү ылан, аҕалан биэрээччи.Булчуттар обществоларын 25 сыл устата салайбыт Давыдов К.И. кытары Алдан, Амма өрүстэргэ күөгүлээһини тэрийэрэ, Хара Алдаҥҥа тиийэн сыалыһар бултанылларын көрдөрөрө.
Уолба, Кыйы, Ытык Күөл, Чөркөөх уода нэһилиэктэр ветераннарын кытары табаарыстыы көрсүһүүлэри тэрийэрэ. Даккыга Иитимээйи алааска үс Албан аат орденнаах сэрии геройун, биир дойдулаахпыт Петров Д.А. пааматынньыгын түөрт төгүл өрөмүөннээһин, Таас анныгар киниэхэ өйдөбүнньүк таас монуменыгар гирлянда ууруута хас да төгүл ыытыллыбыта.
Бочонин И.М. сыл аайы ветераннар ыһыахтарын тэрийэн кэллэ.Бастакы ыһыах 1990 сыл "Сэлэҥэ" диэн сиргэ буолбута, ветераннар Кыайыы 45 сылынан парааттаан түһүлгэҕэ киирбиттэрэ, сэргэ туруоруллубута, колхозтар уонна сохозтар үлэ бастыҥнарыгар- ветераннарга аналлаах фотопланшет оҥоһуллубута.Сайдыы совхоз директора Кривошапкин В.И., профком председателэ Архипов М.Л., ветераннар оройуоннааҕы Советтарын председателэ Павлов Д.Н. эҕэрдэлээн Грамота, бэлэх туттарбыттара.Улахан концерт көрдөрбүттэрэ, араас конкурстар уонна күрэхтэһиилэр ыытыллыбыттара.Ыһыаҕы орто оскуолатын директорын солбуйааччы Архипова С.К. салайан ыыппыта, сценарийын музей директора Габышев П.С. суруйбута, күтүөппүт, Таатта телестудия оператора Устин Нохсоров саҥа видеокамеранан устубута.
Үлэ ветерана Габышев П.С. үлэ бастыҥнарын, колхозтары уонна совхозтары, Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын үйэтитиигэ идеятынан уонна туруорсуутунан, Иван Михайлович көҕүлээһининэн Дьохсоҕон нэһилиэгин кырдьаҕастара 1989 сылга музей дьиэтин буор босхо тутан дэндэппиттэрэ.Албан аат музейын аһыллыытыгар "Сайдыы" совхоз салалтатыттан Архипов М.Л. сылдьан, хамнастаах штат көрүллэрин туһунан бирикээһи, Эҕэрдэ суругу, Кыһыл Знамялары уонна вымпеллары, саҥарар рупоры уонна көмө харчыны туттарбыта.Музей бастакы директорынан Габышев П.С.ананан үйэтитиигэ элбэх материаллары булбута, түмпүтэ, кини өлбүтүн кэннэ Толстяков И.Ф. үлэлээбитэ. 2001 сылтан ыла ити обьект почта отделениетын уонна "Сахателеком" тэрилтэ станциятын дьиэтэ буолан, нэһилиэккэ билигин даҕаны туһалыы турар.
Иван Михайлович бэйэтин идеятынан тыыннаах сэрии уонна тыыл ветераннарын учуутал Архипова С.К. кытары дьиэлэринэн сылдьан видеоҕа устуу Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы 55 уонна 60 сылларыгар саҕаламмыта. Кэлин Дьохсоҕон орто оскуолатын үөрэнээччилэринэн, учууталларынан бу дьыала салҕанан, билигин балайда материал мунньулуннаҕа.
Кыайыы күнүгэр ветераннар саллаат формалаах параатка кыттыылара, ветераннар орто оскуолаҕа оҕолору көрсүүлэрэ олоххо бигэтик киирбитэ.Ветеран спортсменнары мэтээллэрин кэтэрдэн, кубоктарын туттаран оскуолаҕа парааттатыы, чиэстээһин, көрсүһүү буолааччы.
Таатта улууһугар ветераннар Спартакиадалара 2001 сылтан саҕаланан ыытыллыаҕыттан ыла, Боробул бөһүөлэгин аҕам саастаахтара көтүппэккэ ситиһиилээхтик кытталлар, бастакы сылларга бастыыр этилэр.Маныаха Иван Михайлович биирдии спортсмены сирэй көрсөн кэпсэтэрэ, хамаанда састаабын сүүмэрдиирэ быһаарыылаах буолара.Барыта 17 кыһыҥҥы уонна 11 сайыҥҥы Спартакиадалар ыытыллыбыттарыгар дьохсоҕоннор 3 кыһыҥҥы уонна 6 сайыҥҥы ветераннар улуустааҕы Спартакиадаларыгар бастаабыттара, үгүстүк иккис-үһүс миэстэлэри ылбыттара, элбэх киһи мэтээл кэтэн сиэннэригэр үтүө холобур буоллахтара.
Улуустааҕы ветераннар уус-уран көрүүлэрин фестиваллара Тааттаҕа советскай кэм кэнниттэн, 1990 сылтан иккитэ ыытыллыбыта.Манна победалар "Салют , Победа!" фестивальга бастакы, онтон "Уруйдуубут Улуу Кыайыыны!" фестивальга үһүс миэстэни ылбыттара.Оройуон культуратын Киинэ тоҕус уонус сылларга "Эргэ дьыл эгэлгэлэрэ", -диэн эргэ Саҥа Дьыл күн, биэс сыл устата, маскарааттаах оонньоон көрдөрөр көр-күлүү оройуоннааҕы күрэҕин ыыппыта.Онно ветераннарбыт кыттан биэстэ бастаабыттара, ол кэнниттэн ити конкурстарын тоҕо эрэ тохтотон кэбиспиттэрэ. Үгүс пенсионердарбыт уруккунан кулуупка, кэлин культура Дьиэтигэр, онтон культура Киинигэр, билиҥҥинэн норуот айымньытын Дьиэтигэр ыытыллар концертарга, конкурстарга уода атын тэрээһиннэргэ активнайдык кытталлар, төһүү күүс буолаллар.Ветераннар бэйэлэрэ мустан Саҥа Дьылы ылар буолбуттара үтүө үгэскэ кубулуйда.
Үйэ чиэппэрэ устата сааһырбыт дьону салайарыгар киниэхэ көмөлөспүт дьоно-сэргэтэ үгүс буоллаҕа.Ол курдук, Татаринов И.А.,Давыдов К.И., Тарбахов И.Е., Тихонов М.Н., Максимова М.М.,Габышев П.С., Тистяхова Е.Г.,Иванова Х.И., Толстяков И.Ф.,Христофоров И.М., Иванова К.Т., Дорофеева А.П., Мамина М.Д., Хаптагаев М.М.,Очегасова А.П., Колодезникова К.Г., Петров К.А., Мамин М.Е., Халыева Т.М., Попова Е.А., Харайданова В.П., Кондратьева А.П.,Багдалысова Д.М., Харайданова Е.И.,Саввина Л.И., Потапов И.И.,Ючюгяев С.С.,Архипова С.К., Попова Е.П., Ючюгяева А.П., Попов А.Н.,Аянитов А.Н., Малышев Д.Д., Карбаканов М.А. уода араас хайысхалаах общественнай үлэлэргэ активнайдык кыттыбыттара.
Уйбаан бэйэтэ элбэх идеялардаах, олору олоххо киллэрэргэ сороҕо табыллар, сороҕо табыллыбат да буолааччы. Холобур, ветераннар Советтарыгар харчы булаары олохтоох дьаһалтаны кытары хонтуора дьиэҕэ маҕаһыын аһан, онно үлэ чааһыгар атыылыы сылдьыбыта. Онтон кыаллыбат өттүн үчүгэйдик быһааран биэрдэххэ, онно тутатына өйдүүр уонна хаһан да өһүргэммэт эбэтэр мөккүспэт үтүө майгылаах, хата, бэйэтиттэн күлээччи.
Бочонин И.М. нэһилиэк депутатынан хас да төгүл талыллан, быыбардааччылар элбэх туруорсууларын отучча сыл устата толордоҕо, ССКП чилиэнэ, коммунист буолан партийнай сорудахтары сүктэҕэ.Таатта зона начальнигынан, нэһилиэк быыбардыыр комиссиятын чилиэнинэн сүүрбэттэн тахсалыы сыл үлэлээбитэ.Бэйэтэ "Серов" уонна "Сылгыһыт" кыстык хотонноругар үйэтин тухары бороон эбэтэр субан сүөһү көрүүтүгэр, сороҕор фуражир быһыытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, сайынын "Серов" колхозка, кэлин "Таатта", "Коммунизм" совхозтарга, Дмитрий Петров аатынан отделение үүт-табаарынай ферматыгар бостууктаабыта. Сэрии геройа Кузьмин И.В. аатынан хотон дьэтигэр Попов Н.С., кэргэнэ Максимова Е.Я. кытары гидропон үүннэрбиттэрэ. Элбэх сайын оттооһуҥҥа көлө-илии звенотун салайбыта, Нэлэгэр хотоҥҥо совхоз кууруссатын эмиэ иитэ сылдьыбыта. Иван Михайлович ханна да үлэлээтэр коммунист, депутат үрдүк ааттарын өрө тутан, тиэрдиллибит былааннары, ылыммыт социалистическай эбэһээтилистибэлэрин эппиэтинэстээхтик толороро.
Культураҕа көмөлөһөн үйэ аҥарын устата сценаҕа араас пьесаларга, туруорууларга оонньоото уонна концертарга кытынна.Иван Михайлович орук элбэхтик Попов А.Н.,Харайданова В.П., Халыева Т.М.,Хаптагаев М.М., Христофоров И.М.,Петров К.А., Жараева И.С.Баснаев И.Н. кытары сценкаларга оонньообута.Биир дойдулааҕа Саха АССР бастакы үтүөлээх уонна бастакы народнай артиһа Васильев Пантелеймон Иннокентьевич аатынан Дьохсоҕон нэһилиэгин бастакы баһылыгын бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта.Культура дьиэтэ ыытар тэрээһиннэригэр- ыһыахтарга, фестивалларга, конкурстарга, гастролларга, үлэ дьонун чиэстээһиннэригэр, семинардарга, мунньахтарга мэлдьи кыттар.
Уйбаан бэйэтэ дьиэтигэр-уотугар бүгүрү үлэһит, кэтэх сүөһү иитэр, оҕуруот уонна теплица үүннэрэр,айылҕа бэлэхтэрин-сир астыырын сөбүлүүр, сайын уола Яковтыын техниканан оттуур. Дэриэбинэҕэ бастакы ыаллары кытары теплица туттан оҕурсу, помидор үүннэрдэҕэ, оттуур техника булуннаҕа.Чугас ыалын Саввин Р.И. кытары ыаллартан харчы хомуйан, электродвигатель, турба уонна цистерна булан Таатта түөлбэҕэ нэһилиэк үрдүнэн бастакынан сайыҥҥы уу систематын тартарбыта.
Кэргэнин Максимова Екатерина Яковлевналыын 1963 сылга таптаһан, ыал буолан 5 оҕолонон, 7 сиэннэнэн, 4 хос сиэннэнэн дьоллоохтук олорбуттара.Хомойуох иһин, ыарахан ыарыыттан тапталлаах кэргэнэ аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ, онон оҕонньор билигин оҕолоругар олорор.
Бочонин И.М. Саха республикатын Бочуоттаах бэтэрээнэ, Таатта улууһун уонна Дьохсоҕон нэһилиэктэрин Бочуоттаах гражданина, РФ уонна СР ветераннарын Советтарыттан элбэх Бочуотунай Грамоталарынан, "За вклад в развитие общественной работы в Таттинском улусе" муниципальнай бэлиэнэн, "Победитель социалистического соревнования" уонна "Ударник коммунистического труда" бэлиэлэринэн, Саха республикатын Тыа хаһаайыстыбатын уонна культура министерстволарын, ССКП райкомун, райсовет исполкомун, профсоюз райкомун, комсомол райкомун, Таатта улууһун ветераннарын Советын, тыа хаһаайыстыбатын уонна культура управлениеларын, "Таатта", "Коммунизм" уонна "Сайдыы" совхозтар дирекцияларын, парткомнарын, профкомнарын, комскомнарын, Дьохсоҕон нэһилиэгин сельсоветын уонна дьаһалтатын, Дм.Петров аатынан отделение салалтатын, партбюротун, профкомун, комскомун элбэх ахсааннаах Бочуотунай Грамоталарынан, Дипломнарынан, Эҕэрдэ суруктарынан, Махтал суруктарынан, сэмэй бэлэхтэринэн уонна бириэмийэлэринэн наҕараадаламмыта. Аҕа дойду сэриитин ветераныгар тэҥнэниллэр тыыл ветерана буолан, "За доблестный труд в 1941-1945 гг" Сталин мэтээлинэн, "Ветеран тыла" бэлиэнэн, Кыайыы 40,50,60,65 сыла юбилейнай мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Ытыктыыр кырдьаҕаспытыгар Иван Михайловичка чэгиэн доруобуйаны, этэҥҥэ сылдьыыны, оҕолорун уонна сиэннэрин тапталларынан уһуннук, дьоллоохтук олороругар, бары үтүөнү баҕарабыт.
Дьохсоҕон нэһилиэгин ветераннарын Советын председателэ, үлэ ветерана, пенсионер Архипов М.Л.
28.01.2018 сыл Ытык Күөл сэл.
