Учитель в Мугурдахской школе
Из первых лет работы он вспоминал следующее: «Үөрэнэн бүттэ5им күһүнүгэр 1934-35 үөрэх дьылыгар үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ Януарий Ксенофонтович Кирилловы солбуйан олорор биһиги саамай ытыктыыр учууталбыт, оройуоӊӊа культурнай революция ыытыллыбытыгар улахан үтүөлэрдээх, оччолорого Абый оскуолатын сэбиэдиссэйэ, кэнники ССКП райкомун пропаганда5а отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит Пётр Яковлевич Туласынов Мугурдаах начальнай оскуолатыгар учууталынан анаабыт бирикээһин Мугурдаах оскуолатын сэбиэдиссэйэ Трофим Евсеевич Колодезников( Уус-Алдан киһитэ) Абыйынан кэлэн иһэн «Хатыӊнаахха» олорор ыалга тохтоон Суордаахтан ыӊыттаран ылан сирэй туттаран ааспыта. Дьэ, онно учуутал буолбуппуттан олус соһуйбутум, итэ5эйбэт да курдук этим. Үгүс кэпсэтии суо5а «киһим» « оскуола сотору аһыллар оӊостон тиийээр»- диэбитэ.
Күһүн сир тоӊон эрэрэ. А5ыйах хонон баран Суордаахтан аан бастакы Совет председителинэн үлэлээбит, маӊнайгы коммунист Николай Николаевич Дохунаев табанан кэлэн илдьэн барда. Оччолорго 15 саастаах этим. Онон билбэт сирбинэн ити кэрэгэй кэмӊэ барар кыа5а суохпун билбиттэр эбит этэ.
Ол тиийэн I-III кылаастары үөрэтэр учуутал буолабын. Урут бэйэбин кытта үөрэммит о5олорум Сеня Старостин, Афоня Садовников үһүс кылааспар кытта бааллара. Урут бииргэ үөрэммит буолан билэбин оӊостон үөрэтэбин, тылбын истибэккэ Сеня маӊнай утаа наһаа эрэйдээбитэ, бэйэбиттэн саастарынан а5алара, уӊуохтарынан да куотааччылар бааллара. Ол иһин олус куотан туралларыттан Дуня Аммосованы, Гриша Корякины, Сеня Старостины дуоска5а таһаарбат этим.Аны санаатахха киһи күлүөх курдук, учуутала эбит буолла5ым. Сэбиэдиссэйим олус көмөлөһөрө, саас инспекция түмүгүнэн наһаа мөлтөх буолбатах буолан тахсыбытым.
Оччолорго үөрэнэр, үөрэтэр да олус эрэйдээх этэ диэн этиэхпин ба5арабын. Холобур мин тус бэйэм үөрэнэр сылларбар алын кылаастарга нуучча тылыгар үөрэнэр кинигэ суо5а, IV-V кылаастарга үөрэнэрбитигэр күөх тастаах «Новый путь» диэн кинигэлээхпит, онтубут да иккиэйэх эрэ этэ. Ол үксэ хоһоон суруллубут кинигэтэ, оттон тэтэрээт диэн суо5а. Лабыр курдук саһархай (табаар суута курдук) кумаа5ыга уонна хата үксүн таӊара үөрэ5ин кинигэтин илииһигэр суруйан үөрэтэрбит, үөрэнэрбит.
Миэл, чэрэниилэ диэни көрбөтөхпүт да5аны, харандаас учуутал кылааска эрэ уруокка биэриитинэн туһаналлара. Харандаастан биир сантиметр курдук хаалла5ына синнигэс талах үөһүгэр анньан сурунарбыт. Сырдатынар туһунан этэ да барыллыбат.Кыһыӊӊы кылгас хараӊа күннэргэ кэпсээн эрэ уруога буолара, эбэтэр оһох иннигэр мунньустан аахтарыы буолара.
Итинник үөрэнии, үөрэтии да кэмигэр биири бэлиэтиибин. Мин IV кылаастан сааһыгар V кылааһы тэӊӊэ бүтэрсэрбэр 24 үөрэнээччиттэн биир да о5о кылааска хаалбата5а. Мин 1941 сыл-ха сэрии буолуор диэри үксүн оройуон киинигэр Абыйга учууталлаабытым».
Воспоминания учеников
Нами найдены несколько воспоминаний о тех временах, написанные его учениками: «1932-1933 үөрэх сылыгар оскуола5а 101 үөрэнээччи баара. Саас уонна күһүн төрөөбүт кыраайдарын устун экскурсияларга, походтарга сылдьаллара. Үөрэхтэригэр ситиспэт о5олорого үөрэх ударниктарын сыһыараллара, биирдиилээн көмөнү оӊороллоро. Оскуола5а учком тэриллибитэ. Оскуола коллектива Верхоянскай оройуонун 2 оскуолатын кутта соц-куоталаһыыга киирбитэ. 30-с сыллар са5аланыыларыгар оскуола5а Я.К.Кириллов. П.Я.Туласынов, М.П.Перевалова, Н.Г. Саморцев, И.Н.Слепцов уо.д.а. учууталлар үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ» , «Мин 1937 сыллаахха Абый начальнай оскуолатыгар 1 кылааска үөрэнэ киирбитим. 1 кылааска үөрэнэ олордохпуна биирдэ Иннокентий Николаевич киирдэ уонна : « Ким өктүбүрүөнэккэ киириэн ба5арар?» Онуоха о5о барыта: «Мин да мин»,- диэн илиилэрэ күөрэӊнэс буолла. О5олору стройга туруордулар уонна «куруук бэлэммин» диэн тылы этитэн баран, биэс салаалаах кыһыл таӊаһы түөспүтүгэр тигэн биэрдилэр. Үөрүү бө5ө» Черемкина Мария Афанасьевна ветеран тыла и труда, «Абый бастакы кыра үөрэхтээх учууталлар Т.А.Рязанская , С.К.Старостин, М.Н.Полушкин, И.Н.Слелпцов Чингиз Айтматов « Маӊнайгы учуутал» диэн сэһэнигэр ахтыллар сүрүн герой Дюмшин курдуктар. Махтал уонна намыһах сүгүрүйүү буоллун кинилэргэ» Николай Абыйчанин.
Начало войны…
Вот как он написал о том, как услышал о начале войны: «1941 сыл…
Бэ5эһээ күн курдук мин төбөбөр охсуллан ааһар ол 1941 сыл бэс ыйын 23 күнэ….
Мин партия Райкомун бастакы секретара Румянцев Афанасий Николаевич кабинетыгар кини этиитинэн ППО /тэрилтэлэр/ секретардатыгар кинилэр колхозтарга от кампаниятыгар бэлэмнэнэр уонна ыытар үлэлэрин ыйаа5ын суруйа олордохпуна, ыйытыыта суох радист Влидимир Щечко киирэн кэлбитэ. Кини аӊаар ата5ынан до5олоӊнуур этэ, илиитигэр туох эрэ кумаа5ылаах, ону туох да саӊата суох секретарга биэрбитэ. Румянйев кумаа5ыны ылбыта уонна бэйэтин иһигэр аахпыта. Мин кини сирэйэ кытаран уонна напрягайся буолбутун бэлиэтээбитим. Онтон кини миэхэ эппитэ: «Бары райком уонна райсовет үлэһиттэрин кабинекка мусталларын» суһал дьаһал биэрбитэ. Райком, райсовет бары үлэһиттэрэ мустубуттарын кэннэ, кини кумаа5ы ис хоһоонун аахпыта. Ол молотовынна илии баттааһыннаах Советскай Правительство Нотат этэ. Фашистскай Германия туох да сэрэтиитэ суох советскай Союзка сэриинэн саба түспүтүн туһунан. Үчүгэйдик өйдүүбүн Нота бүтэһик тылларын «Наше дело правое, враг будет разбит. Победа будет за нами!»
Сонно же Абый олохтоохторун мунньан митинг буолбута уонна Нота текстын аахпыттара. Ол күнтэн эйэлээх үлэ-олох күннэрэ бүппүттэрэ, сэрии ыар күннэрэ са5аламмыттара. Бүтүн дойду үрдүнэн «Барыта фроӊӊа! А5а дойду иһин! Кыайыы иһин!» - диэн лозуннаах сэрии тыылын үлэтэ тэриллибитэ. Абый комсомолецтара уонна ыччаттара ЫБЛКСМ Якутскайдаа5ы обкомугар адрестаан ИЙЭ ДОЙДУНУ көмүскүүргэ бэйэлэрин ба5аларын биллэрэн коллективнай телеграмма ыыппыттара, ол гынан баран кинилэр телеграммаларыгар пока тохтотор эппиэт кэлбитэ. Ыраах хоту сир олохтоохторо фронт тыылынан буолбуттара.
Партия райкомугар военнай штаб тэриллибитэ. Комсомолецтар уонна эдэр ыччаттар суукка5а 16-18 чаас үлэлииллэрэ. Үс оройуон генгруһун аӊардас көхсүлэринэн сүгэн , кыра мас тэриллээх, түүннэри-күүстэри үлэлээн грузтаах баржалары түргэн бириэмэ5э сүөкээн, аатырбыт «Комсомолец» диэн муора борохуотун командирын аатыттан МАХТАЛ СУРУГУНАН на5араадаламмыттара. Оройуон киинин тэрилтэлэрэ уокка оттор мастарын бэлэмнииллэрэ. Мас кэлдэллэрэ, ол маһы көхсүлэринэн сүгэня, аал оӊорон уунан уһааран а5алаллара». Воспоминание записал и напечатал Николай Абыйчанин-журналист в газете «Хотугу кыым» №84 от 19 ноября 1988г.
