В тылу ковали Победу

 
 
Годы жизни: 1902- 25.08. 1984

             Тыыл, үлэ бэтэрээнэ. 1902 сыллаахха Ньурба улууһун Хатыы сэлиэнньэтигэр төрөөбүт. Маалыкайга олохсуйбут. «Чолбон» колхозка, кэлин Степан Васильев аатынан колхозка үлэлээбитэ. «Аҕа дойду Улуу сэрии 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» медалынан 1948 сыл муус устар 3 күнүгэр наҕараадаламмыт. Кэлиҥҥи юбилейнайдар медаллар эмиэ бааллар этэ. 1965 сыллаахха иккис группалаах хараҕынан инбэлиит буолан пенсияҕа тахсыбыт. Ол да буоллар 1982 сылга диэри сайын аайы Уус Күөлүгэр сытан от оттоон совхозка туттара олорбута.                    

Ахтар-саныыр тапталлаах аҕабыт…

Аҕам, Григорьев Григорий Семенович, сахалыыта Дыакаан Киргиэлэй, 1902 сыллаахха күн сирин көрбүт. Аҕабыт төрдө-ууһа Танхаров И.Я оҥорбут төрүччүлэрин кинигэтигэр сиһилии сурулла сылдьар. Ийэтэ Огдооччуйа норуокка Саахардаах Дьуона диэн аатынан биллибит норуот ырыаһыта Харитонов Ион Матвеевиһы кытта бииргэ төрөөбүттэр.  Аҕатынан бииргэ төрөөбүт балта Васильева Мария Семеновна – Васильев Касьян, Сэккий оҕонньор кэргэнэ. Аҕабыт кыра эрдэхпититттэн билиһиннэрбит аймахтара итилэр. Аҕам, дьон кэпсииринэн, сүрдээх үлэhит киhи этэ дииллэр. Кини кыайбатах-хоппотох, үлэлээбэтэх үлэтэ суох быhыылаах. Сэрии ыар сылларыгар аҕам илиитэ ыалдьар буолан Кыhыл армияҕа ыҥырыллыбатах. Ол да буоллар туох-баар күүhүн-күдэҕин колхоз үлэтигэр анаабыт. Күн тахсыаҕыттан киириэр диэри сайынын дойду сирдэринэн-үрэҕинэн от оттооhунугар, кыhынын мас мастааhыҥҥа үлэлиирэ үhү. Куруук хастыы да нуорманы толороро дииллэр.

            Сэрии кэмигэр күндү түүлээҕи бултааһын государственнай суолталаах этэ. Аҕам котоку түүлээҕи сонордоон сатыы төһөлөөх элбэх сири хаампыта буолаахтыай?! Кэлин олох тупсубутун да кэннэ бултаабыт булдун барытын тугу да хаалларбакка туттаран иһээччи. Аҕам бултаабыт тииҥинэн эдьиийим тигэн биэрбит уhун сыҥаахтаах тииҥ бэргэhэбин туохтааҕар да күндүтүк тутан, үрдүк үөрэххэ киирэн баран кэппитим.

            Аҕам кырдьан да баран, манаагытын сүгэн ойуурга куобаҕын туhаҕын көрө барааччы. Пётр Дмитриевич Кириллин, ол саҕана управляющай, күлэ-күлэ кэпсиир буолара: «Оҕонньоор, кэл, массыынаҕа олор», – диэтэхпинэ, «Ыксаан иhэбин» диэн баран, салгыы торуоскатын туппутунан бара турара диирэ.

Аҕам үйэтигэр элбэх дьиэни тутуспут киhи. Үлэни кыайар буолуоҕуттан, төһө да илиитин тарбахтара бакыччы барбыттарын иһин, мас бөҕөнү илиитинэн кэрдэн, суоран, атынан-оҕуhунан тиэйэн, үлэ бөҕөнү көрөөхтөөтөҕө, көмүс көлөһүнүн тохтоҕо. Үөрэхпин бүтэрэн кэлбит сылбар ыалга мас суора турдаҕына «Аҕаа, аны мин үлэһит киһи буоллум, баран дьиэҕэр сынньан» диэбиппэр аҕам барахсан саҥата суох сөбүлэһэн сүгэтин кыбыммытынан дьиэбитигэр үөрэ-көтө кэлбиппит.

Аҕам, үйэтин тухары от үлэтигэр буспут-хаппыт киhи, 1982 сыллаахха диэри совхозка оттуу сылдьыбыта. От бөҕөнү илиитинэн охсон туттарааччы. Саас оттуур сиригэр Уус Күөлүгэр ый иннинэ эрдэ тиийэн сытааччы, собо бөҕөнү ыытарын уулуссабыт дьонугар ийэбинээн үөрэ-көтө түҥэтээччибит.

Аҕам барахсан урукку аас туор олохторун, хайдах үлэлииллэрин туһунан кырдьан баран кэпсиирин магнитофоҥҥа устан хаалбатахпыттан билигин кэлэн хомойобун эрэ.

Аҕам ийэбин кытта араас сайылык, кыстык фермаларыгар, кэлин Маалыкайга 43 сыл бииргэ олорбуттара. Сэрии иннигэр, кэмигэр, кэннигэр ыарахан сыллар ийэлээх аҕам 6 оҕолорун оҕо саастарыгар былдьаабыттара, хаста даҕаны дьиэлэрэ умайбыта. Аччыктааhын сылларыгар аҕам бииргэ төрөөбүт икки быраата Ыстапааннаах Бүөтүр «Бэрэ» диэки баар «Көрдүгэн» диэн өтөхтөрүгэр ойуурга отоннуу сылдьан хоргуйан өлөөхтөөбүттэр. Эдьиийим, сэрии кыhалҕалаах сылларын этинэн-хаанынан толору билбит киhи, кыайан ситэри үөрэммэккэ хаалбыта. Мин үөрэхтээх киhи буоларбар төhө да 43 саастаа5ар 8 оҕолоох огдообо хааллар, бары өттүнэн көмө буолбутугар махталым муҥура суох. Төhө да маннык ыарахан олоҕу олорон аасталлар, ийэлээх аҕам үтүө-мааны майгыларын сүтэрбэтэхтэрэ. Саҥаhым, тыыл ветерана Григорьева Татьяна Николаевна кэпсииринэн, аҕам сээркээн сэhэнньит эбит; бииргэ үөрэммит кыыhым Зоя Федорова «Оҕо сылдьан эн аҕаҥ биhиэхэ кэлэн кэпсээн-ипсээн ааhарын өрүү кэтэhэр этибит, чэпчээн хааларбыт» диир. Аҕалаах ийэм миигин кырдьаҕаhы убаастыырга, дьоҥҥо үчүгэй эрэ өрүтүн өйдөөн көрөргө, үөрэх наадатын өйдүүргэ үөрэппиттэрэ. Көмүлүөк оһох иннигэр, аҕам бултаан кэллэҕинэ, аҕабар көтөхтөрөн олорон, ийэм буһарбыт минньигэс алаадьытын сиирбин, кэрэ кэмнэр өйдөбүллэрэ гынан, сүрэхпэр илдьэ сылдьабын.

Оскуолаҕа үөрэнэ сырытттахпына, ийэм аҕабынаан саҥа дьылга куобах маскараатын оҥорбуттарын саныыбын. Аҕам мап-маҥан куобаҕы аҕалбытын ийэм имитэ охсон, санаабытыгар, наһаа үчүгэй маскараат тахсыбыта. Ийэм оскуолаҕа барсыбыта. Оттон оскуолаҕа барарбар аҕам кирзовай саппыкыбын баахсалаан баран кылабачыттаҕына, эрэhиинэ саппыкыттан итэҕэhэ суохтук үөрэн-көтөн кэтэн барааччыбын. Биирдэ даҕаны аҕам миигин саҥарбытын (эгэ кэлэн мөҕүө дуо) өйдөөбөппүн, «Кутум оҕотоо, сарсыарда буолла, тур», – диэн мэлдьи үөрэ-көтө сыллаан уhугуннарар буолара. Аҕам сиэннэригэр хаhан да кыыhырбат буолара, арай ачыкытын нөҥүө улаханнык көрөрө, онон бүтэрэ. Чиэппэр аайы ударник, отличник буолан грамота аҕаллахпына, аҕам сиэдэрэй араама оҥоро охсоро, ийэм алаадьы буһарара. Дьиэбит истиэнэтигэр төһө да кыраһыабай көбүөр суох буоллар, истиэнэбит ол араастык киэргэтиллибит араамалаах грамотанан толору буолааччы. Ийэлээх аҕам мин фермаҕа үлэлии сырыттахпына түбүгүрэн биэрээхтииллэрэ. Оҕом аhаабакка үлэтигэр барбыта диэн, сарсыарда аайы ийэм дагдалаах алаадьы аҕалан биэрэрэ. Аҕам кэлэн дулҕа кырбаан киллэрэн, сүөкээн биэрэрэ.

            Тыhыынчанан дьон олохторун огдолуппут, мөлүйүөнүнэн дьону ытаппыт-соҥоппут, ахсаана биллибэт дьону хоргуппут, өлөрбүт, тулаайах хаалларбыт адьырҕа сэрии аны хаhан да буолбатын. Кыайыы сырдык күнүн сыралаах үлэлэринэн аҕалсыбыт тыа боростуой үлэhит дьоно – мин ийэлээх аҕам – сырдык кэриэстэригэр анаан бу кыра ахтыы сурукпун оҥоробун. Кинилэр сырдыкка тардыhыыларын сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕаатыннар. Тапталлаах аҕабыт Дыакаан Киргиэлэйин туһунан кылгас ахтыыбын аҕам өтөҕөр айыллыбыт хоһоонунан түмүктүүм:

                        Кэриигэ үс хатыҥ тураллар сиэттиhэн,

                        Кэпсииллэр ааспыты санньыардык сипсиhэн …

                        Үс хатыҥ сипсиэрин сүрэхпэр ылынан,

                        Мин куустум нарыннык биир кэрэ хатыҥы.

 

                        Санатта бу сипсиэр мин аҕам сэhэнин,

                        Ураты уйаҕас ийэккэм куолаhын,

                        Туймааран турдум дии ол дьикти тугэҥҥэ,

                        Аҕабын санааммын, ийэбин суохтааммын.

 

                        Халлааным иhийэн чуумпуну манаата,

                        Харыстыыр быhыынан хатыҥым налыйда…

                        Харысхал ылбыттыы, сэгэйэ хамсанан,

                        Сирбитин аhатар түбүккэ түстүбүт.

 

                        Эмискэ үс хатыҥ долгуhан ыллылар:

                        Эппэтэх тылларбыт тапталын, таайыытын

                        Ситэри тиэрдэбит диэбиттии айманан,

                        Кутаабыт аттыгар тыал буолан кэллилэр.

 

                        Ол дьикти түгэни соhуйа мин көрдүм –

                        Ол эрэн дьиксинии сүрэхпэр киирбэтэ,

                        Олохпут кистэлэҥ ситимэ, салгына

                        Оҕолуу истиҥник сипсийэн бардаҕа.

 

                        Айылҕам дьиктитин – өбүгэм сипсиэрин,

                        Сүтүкпүн булбуттуу, сүрэхпэр киллэрдим,

                        Олоҕум доҕорун – кэргэним сэhэнин,

                        Олустук сэргээммин, дуоhуйа чэй истим.

 

                        Аҕабыт өтөҕөр хатыҥмыт барахсан

                        Алҕаатыҥ дьолбутун уйаннык, дьиктитик,

                        Алгыстаах тыалынан дууhаҕа киирэҥҥин,

                        Олохпут кутаатын көбүтэн биэрэҥҥин…

 

Надежда Григорьева, Киргиэлэй кыра кыыһа, педагогическай үлэ ветерана.

            Бэс ыйын 16 күнэ, 2020 сыл.

            Маалыкай сэлиэнньэтэ

 

Место рождения: Якутская АССР, Ленинский район, село Хаты
ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ