Тыыл, үлэ бэтэрээнэ. 1910 сыллаахха Чуукаарга төрөөбүтэ, Григорьев Григорий Семенович диэн Маалыкай киһитигэр кэргэн тахсан Маалыкайга кэлэн олохсуйбута. «Чолбон» колхозка, кэлин Степан Васильев аатынан колхозка фермаҕа доярканан үлэлээбитэ. Пенсияҕа 1967 сыллаахха тахсыбыта.

Ахтар-саныыр, сүгүрүйэр күндү киһим…

            Мин ийэм Евдокия Павловна Егорова паспорыгар суруллубутунан 1910 сыллаахха Ньурба улууһун Чуукаар сэлиэнньэтигэр Сургуустаах Байбал диэн киһи бастакы кэргэнигэр иккис оҕонон күн сирин көрбүт. Сургуустаах Байбал иккис кэргэниттэн 7 оҕоломмут. Онон барыта 9 бырааттыы буолбуттар. Ийэм, эдэр сааhыгар ыал буолан, атын сиргэ көһөн, бииргэ төрөөбүттэрин кытта билсибэккэ сылдьыбыт. Мин алтыска үөрэнэрбэр быhыылаах этэ, убайа Эҥиэнтэй (Егоров Иннокентий Павлович) булан ылбыта, дьиэ кэргэнин аҕалан билиһиннэрбитэ.  Кэлин Бэрдьигэстээххэ олорор сурдьа Степанов Семен Павлович барыларын булаттаан, ким ханна ыал буолан олорорун, туох дьылҕалааах киһи буолбутун сиһилии эдьиийбэр Мария Григорьевнаҕа суруйан ыыппыта. Миигин устудьуоннуу сырыттахпына булан, дьиэтигэр таһааран дьонун кытта билиһиннэрбитэ, маанылаабыта (ол саҕана муру муодунай чулку соппуосканы кытта түөрт мөһөөгү биэрэн ыыппыта сүрдээх соһуччу ботуччу бэлэх этэ). Оруобуна ийэбэр майгынныыр киһини көрөн сүрдээҕин диэн үөрбүтүм. Ийэм ийэтинэн чугас аймахтара Осиповтар (аймах бас-көс киhитэ Осипов Никита Григорьевич эдэр сылдьан комсомольскай үлэҕэ уһаарыллан, өр сылларга нэhилиэгэр баhылыктаан олорбута), Чуукаарга олохсуйан олорон баран, кэлин Дьокуускай куоракка көспүттэрэ.  Ийэм тыыннааҕар кэлэн сылдьан барааччылар, сорох уолаттар ийэбэр олорон Маалыкайга үөрэммиттэр, ыал буолар урууларыгар сылдьыһа турбуппут. Данил Николаев диэн ийэм чугас аймаҕа Кэбээйи Мукучутугар олохсуйан олорор, оҕо эрдэҕиттэн биһиэхэ хонор-сылдьар этэ, билигин даҕаны билсэ турарыттан үөрэбин. Мукучуга баһылыктаан олорбут буолан, билиитэ-көрүүтэ киэҥ, олоҕу анаарыыта киһини сэргэхситэр сүрдээх кэрэ киһи. Дьокуускайга олорор эдьиийим Осипова Елизавета Григорьевна кэпсээниттэн ийэм аймахтарын син билэбин. Ийэм бииргэ төрөөбүт балтын кыыһа аймахтарын билсэр-түмэр санаалааҕын биллэрбитин бэркэ диэн сэргии, үөрэ истибитим. Ийэм барахсан тыыннааҕар бииргэ төрөөбүттэрин сорохторун көрсөн-билэн орто дойдуттан барбыт эбит диэн уоскуйабын. Эдьиийим Мария Григорьевна 8 оҕолоох, элбэх сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх, Бордоҥ нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.

Ийэм барахсан минньигэс аhылыга, дьоҥҥо сытыары-сымнаҕас сыhыана, иистэнньэҥэ, туттара-хаптара ырааhа дьон өйүгэр-санаатыгар хаалбыта сүрэхпин үөрдэр, дууhабын сымнатар. Ийэм, аҕам сиһэ быстан кэллэҕинэ, түөннүүр буолар этэ, нэһиилэ хаамар киһи сарсыныгар туран отугар баран хаалааччы. Сахалыы сиэри-туому булгуччулаахтык тутуһарбын үөрэтэрэ, ирдиирэ. Биирдэ хатыҥы киэргэппит саламаларыттан сороҕун оонньоору дьиэбэр аҕалбыппар илдьэн уур диэбитин истибэтэхпэр талаҕынан таһыйбыта, ол үйэбэр биирдэ таһыллыбыт түгэним этэ. Ийэм аһаҕас эттээх-сииннээх буолан, кырабыттан атын эйгэ баарын туһунан өйдөбүллээх улааппытым. Эдэр сылдьан табах боруобалаары гыммыппар, уоспун сиэтэ сыспыта, онон бүттэҕим дии. Оскуолаҕа үөрэнэ сырытттахпына, саҥа дьылга куобах маскараатын аҕабынаан оҥорбуттарын саныыбын. Аҕам мап-маҥан куобаҕы аҕалбытын ийэм имитэ охсон, санаабытыгар наһаа үчүгэй маскараат тахсыбыта. Ийэм оскуолаҕа барсыбыта. Ийэм тикпит саҥа торукуо ыстаанын эмиэ ол саҕана саҥа үөдүйэн эрэр трикотаж рейтузаларыттан күндүтүк саныырым. Чиэппэр аайы ударник, отличник буолан грамота аҕаллахпына, аҕам сиэдэрэй араама оҥоро охсоро, ийэм алаадьы буһарара. Дьиэбит истиэнэтигэр төһө да кыраһыабай көбүөр суох буоллар, истиэнэбит ол араастык киэргэтиллибит араамалаах грамотанан толору буолааччы. Оҕо сааһым алаадьытын сыта дууһабар сүппэттии хаалбыт кэрэ кэмнэри санатар, билигин үтүө сонун кэллэ даҕаны ийэбин санааммын алаадьылыы охсобун. Ийэлээх аҕам мин фермаҕа үлэлии сырыттахпына түбүгүрэн биэрээхтииллэрэ. Оҕом аhаабакка үлэтигэр барбыта диэн, сарсыарда аайы ийэм дагдалаах алаадьы аҕалан биэрэрэ. Аҕам кэлэн дулҕа кырбаан киллэрэн, сүөкээн биэрэрэ.

Ийэм иистэнньэҥ бэрдэ буолан эдьиийбин эмиэ иискэ үөрэппит. Билиҥҥэ диэри кырдьаҕас эдьиийим унтуубутун, бэргэһэбитин, сиэннэргэ түүлээхтэн арааһы барытын тигэн биэрэ олорор, үлэ таҥаһа этэ да бэриллибэт. Ол сиэринэн 4 кыыһа бары иистэнньэҥ бэртэрэ. Ийэм куобах тириититтэн сирийэн тикпит куобах суорҕанын сылааһа билиҥҥэ диэри ийэм илиитин, сүрэҕин сылааһын илдьэ сылдьар.

Ийэм эрэйдээх үөрэхпин бүтэрэр сылбар кыhын ыалдьан өлө сыспыта, ол да буоллар мин үөрэхпин бүтэрэн кэлэрбэр тиийээхтээбитэ. Хайдах чуумпутук олорбутун курдук, орто дойдуттан барарыгар утуйбут курдук баран хаалаахтаабыта…

            Сап саҕаттан салҕанан, ситим саҕаттан силбэнэн, үтүө дьон сылаас сыһыанынан, алгыһынан кынаттанан, орто дойду олоҕун аһыытын-ньулуунун барытын амсайбыт, олоххо тапталын оҕолоругар, сиэннэригэр кэриэс гынан хаалларбыт мин ахтар-саныыр, сүгүрүйэр күндү киһим…

            Сэрии ыар сылларыгар ыарахан олоҕу нарын-намчы санныгар сүгэн кэлбит саха үлэһит дьахтара. Куобах сааҕыттан хааһы буһарынан аччык истэрин толорунан хонор кэри-куру киэһэлэр, уһун түүннэр. Алта көмүс чыычаахтарын утуу-субуу сүтэрбит хараҥа кэмнэр. Баар-суох малларын дуомун икки төгүл салаан барбыт кытарар обургу. Ас-таҥас тиийбэт кыһалҕатыттан суос-соҕотох тутан хаалбыт бастакы оҕотунуун, кыыһыныын, сүөһү көрөллөрүгэр тоңмут атахтарын инчэҕэй ынах сааҕыгар уган туран ириэрии… Төһөлөөх харах уутун ким да көрбөтүнэн тохпута буолуой ийэкэм барахсан?!

            Үөрэхпиттэн бүтэн, сайыҥҥы сынньалаҥмар кэлэрбин күүтэн, уу трамвайын кэтэһэ-манаһа турарыҥ бу баар, ийэккэм сыыһа. Ол кэтэһэн-кэтэһэн, кэллэхпинэ, сыллыаххын баҕара-баҕара туттунан тэпсэҥнии турарыҥ. Арай олоххо биирдэ эрэ бириэмэ иккистээн эргиллэр буоллун дуу, сүрэхпэр ыга тутан туран, эйиигин нарыннык-нарыннык, сылаастык-сылаастык сыллаан ылыам этэ, ийэккэм оҕотоо!     

            Олоххо тардыһыыҥ күүһүнэн өлөр өлүү хатыылаах тыңыраҕар ылбытын, оҕоккоҥ үлэһит буоларын көрөөрү, ол сырыыга мүлчү туттарбытыҥ. Үөрэбин: бастакы хамнаспын аҕалан илиигэр туттарбыппар, үөрүүнэн сыдьаайбыт харахтаргын көрбүппэр, уруккуттан ымсыырар «Чудо» хобордооххун сурутан биэрбиппэр. Хомойобун: аан дойду араас сонунун кэпсиир тэлэбииһэр атыылаһан, дьиэҕэр нус-хас олордон көрдөрбөтөх бэйэбиттэн. Махтанабын дьылҕабар, күн сириттэн арахсар бүтэһик түгэҥҥэр илиигин илиибэр тутаммын аттыгар олорбуппар… Өйдүүбүн: санаабар, алыптаах музыка быыһынан чыычаах буолан көппүтүҥ, эйигин ыҥыра сатаан уйа-хайа суох ытаабыппын, истибэт, куотта, барда диэн айманан турбуппун, аҕам «чыычааҕыам, ийэҥ суолун илитимэ» диэн көрдөспүтүн… Ийэ буоргар кистии туран, аҕам ол саҕана күндүргэтэр индийскэй чэйдэрин үлэспитэ, «сотору ийэҕэр тиийиэм, оччоҕо ирэ-хоро чэйдиэхпит» диэбитэ. Ол иһин буолуо, түүлбэр куруутун остуолга утарыта олорон, чэй иһэн бурулата олорор буолаҕыт…

            Алгыстаах «дьээ-буону» санатар дьикти дорҕооннортон турар ааттаах мин мааны ийэм Дьэбдьиэ! Мин кэрэ кэми түстүүбүн. Эн ааккын сүкпүт сиэниҥ кыысчаан үөрэҕин бүтэрэн, олоҕун аргыһын көрсөн, эбэтин үтүө аатын ааттатар дьон киһитэ буолуоҕун. Көрөбүн: кырачаан киhитэ ийэтигэр сүүрэн тоотойон кэлэн ыга кууһарын, мип-минньигэстик сыллаан ыларын… Ол дьоллоох кэмҥэ тиийэммин, ол кэрэ түгэни көрөммүн, Эйигин кууһа-сыллыы турар курдук буолабын, Ийэкэм барахсан, мин ахтар-саныыр сүгүрүйэр күндү Киһим.

            Миигин үөрэхтээх киһи оҥороору түүннэри-күннэри үлэлээн булбут харчыларын сыыһын сыа-сым курдук тутан атахпар туруорбут, үлэһит оҥорбут мин үҥэр-сүктэр төрөппүттэрим барахсаттар! Ийээ, аҕаа, бу орто дойдуга төрөөн, киhи буолан, туох эмэ ситиhиилээх буоллахпына, дьоҥҥо туох эбит туhаны аҕалбыт буоллахпына, ол барыта эhиги сырдык санааҕыт туолуута.

            Ийэбит барахсан дууһатын сылааһын илдьэ хаалбыт мин 85 саастаах эдьиийим барахсан миигин оҕотун курдук көрөр-истэр, билиҥҥэ диэри үүт, сүөгэй, суорат ыыта олорор, ыалдьыттыы таҕыстахпытына аттыгар олордон туох баар үчүгэй аһылыгын миэхэ анньа олорор. Ийэбин солбуйбут тапталлаах баар суох эдьиийим Маайа барахсан, Айыыhытыҥ арчытынан, Иэйиэхситиҥ иэйиитинэн өссө да өр сылларга күн бүгүҥҥүҥ курдук күлэ-үөрэ, сүбэлии-амалыы доруобайдык, дьоллоохтук олор!

                                               Эдьиий сылаас тапталын

                                               Эппэр-хааммар иҥэрэн,

                                               Эмиэ күнү көрүстүм,

                                               Эдэр курдук сананным.

                                               Минньигэhин эбитин

                                               Миигин көрсө киирэриҥ,

                                               Мичик гынан ыларыҥ,

                                               Миискэ сүөгэй биэрэриҥ.

                                               Ийэм нарын сыhыанын,

                                               Истиҥ эйэҕэс мичээрин

                                               Илдьэ киирдиҥ дууhабар,

                                               Илдьит мааныта буолаҥҥын.

                                               Сахам Далбар хотуна

                                               Сэгэрдэриҥ дьолунан

                                               Соргуланан олорууй,

                                               Сылааhынан сыдьаайыый.

                        Эдьиийдээх буоламмын, дьоллоохпун дэнэбин,

                        Эдьиийдээх буоламмын, оҕолуу үөрэбин,

                        Эдьиийдээх буоламмын, харысхал көрдүүбүн,

                        Эдьиийдээх буоламмын, эдэрдии тыынабын!

Надежда Григорьева, Дыакаан Киргиэлэй уонна Дьэбдьиэ кыра кыыстара, педагогическай үлэ ветерана.

Ыам ыйын 9 күнэ, 2020 сыл.

Маалыкай.