В тылу ковали Победу

 
 
Годы жизни: 03.03.1935 – 05.01.2019

 Мин ааспыт олох туһунан эбээм, эһээм, ийэм, аҕам кэпсээннэриттэн, кинигэлэртэн, хаһыаттартан ааҕан, телевизортан, интернеттэн көрөн билэбин. Сүүрбэһис үйэ ортотугар элбэх эрэйи-муҥу  аҕалбыт, оҕолору тулаайах хаалларбыт, дьахталлары огдообо оҥортообут, харах уутунан ханааба хаспыт, сири-буору алдьаппыт, куораттары- дэриэбинэлэри урусхаллаабыт алдьархайдаах сэриигэ өстөөҕү утары турар-турбат барыта кыттыбыта. Аҕыйах ахсааннаах саха норуотун уолаттара уонна кыргыттара атын омуктары кытта сарын-сарынтан өйөһөн кыргыһыыга киирбиттэрэ, тыыл үлэтигэр кыралыын, кыамматтыын умса-төннө түспүттэрэ.

 Биһиги эһээбит, Алексеев Петр Алексеевич Бүлүү улууһун Төрдүс Тоҕус нэһилиэгэр кулун тутар  3 күнүгэр 1935 сыллаахха төрөөбүтэ. Мин эһээм сэрии кэмин сылларыгар 6 саастаах оҕо этэ. Ыанньыксыт ийэтигэр тымтык тутан көмөлөһөрүн, онно сэргэ үлэлиир дьахталлар куруускаҕа ыаммытынан үүт кутан иһэрдэллэрин ахтара. Аччыктаан, быстаран өлүөхтэрин собо, мунду баар буолан тыыннаах ордубуттарын кэпсиирэ. Кырдьаҕас эһэтэ туулаан аһаппыт. 

1943 сыллаахха эһээм Мастаах сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1951 сыллаахха сэттэ кылааһы бүтэрбитэ. Ол кэннэ Бүлүү орто оскуолатын 10 кылааһын 1954 сыллаахха бүтэрбитэ. Биир сылтан ордук колхозка тутууга үлэлээбитэ. Онтон Бүлүү педучилищетыгар 1957 сыллаахха бастакы спецкурска үөрэнэ киирбитэ. Үөрэнэр кэмигэр училище олоҕор көхтөөхтүк кыттара. Спортивнай күрэхтэргэ кыттара. Хайыһарынан сүүрэрэ. Республиканскай орто үөрэхтэр хайыһарга күрэхтэригэр Бүлүү педучилищетын хамаандата иккис миэстэни ылбыттара. Онтон эһээм өссө хайыһарынан биэс көскө (50км) сүүрэн үһүс миэстэ буолбута. Хомойуох иһин, эһээм ол сыллардааҕы наҕараадалара баһаарга былдьаммыттар.

1960 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн Уус Алдан улууһугар ананан үлэлии тиийбитэ. Эһээм Петр Алексеевич Тиит–Арыы  нэһилиэгэр сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Тиийбитэ, оскуолалара көҥдөйө эрэ турара. Эһээм сүүрэн-көтөн, дьону түмэ тардан үлэлэтэн оскуолатын бүтэттэрбитэ. Кылааһын паартатын, дуоскатын чугастааҕы нэһилиэктэртэн хомуйан, балаҕан ыйыгар оскуоланы астарбыта. Нэһилиэк дьонун махталын ылбыта.

Эһээм сайын үс ый математиктар курстарыгар үөрэнэн Түүлээх нэһилиэгэр математика учууталынан үлэлии кэлбитэ. Манна эбээбиниин Александра Андреевналыын ыал буолбуттара. Биэс сыл устата эһээм Түүлээх 8 кылаастаах оскуолатыгар математиктаабыта, профком (местком) председателинэн үлэлээбитэ. Эбээм алын кылаастарга учууталлаабыта. Кинилэр ити сылларга үөрэппит оҕолоро бары үөрэхтэнэн Республика араас муннуктарынан, оройуоннарынан үтүө үлэһит, үгүстэрэ салайааччы буолбуттара. Ол курдук Үөрэҕирии туйгуннарынан Громова Надежда Николаевна, Мигалкина Галина Егоровна, Петухова Варвара Николаевна, Саввина Светлана Михайловна, Слепцова Людмила Николаевна, Тарскай Николай Николаевич о.д.а буолаллар. Сельхозтехникум директорынан үлэлээбит Неустроев Егор Егорович, Уус-Алдан кылаабынай бырааһа, Россия доруобуйатын харыстабылын туйгуна  Копырина Людмила Константиновна, төрөөбүт Түүлээҕин оскуолатын директора Ущницкая Светлана Михайловна о.д.а.

1966 сыллаахха эбээм дойдутугар Ньурбаҕа көһөн кэлбиттэрэ. Эһээм Ньурба улууһун Дьиикимдэ нэһилиэгэр начальнай оскуола сэбиэдиссэйинэн анаммыта, салгыы оскуола 8 кылаастаах буолбутугар 5 сыл устата эһээм директордаабыта. Оччотооҕуга үөрэммит оҕолорун ахтыытын киллэрэбин: Петр Алексеевиһы оскуола эрэ оҕолоро буолбакка, дэриэбинэ дьоно бука бары ытыктыыр этилэр. Ити кэмнэргэ оскуолабыт оһоҕунан оттуллар этэ. Петр Алексеевич туруорсан оскуолаҕа киин ититиини киллэттэрбитэ. 5-c кылааска киирэр күһүммүтүгэр Петр Алексеевич туруорсуутунан бэһис кылаас аһыллыбыта, эһиилигэр алтыс кылаас аһыллыбыта. Ол курдук сылтан сыл эбиллэн, 1970 сыллаахха аҕыс кылаастаах буолбута. Петр Алексеевич үлэлии кэлиэҕиттэн оскуола эрэ иһигэр буолбакка, бүтүн нэһилиэк олоҕор улахан сэргэхсийии тахсыбыта.” Эһээм үөрэппит кыыһа “Ньурба уоттара” түмсүү салайааччыта Евдокия Ивановна Моякунова-Иванова “Кинилэри холобур оҥостон...” ахтыытыттан киллэрэбин. “Петр Алексеевич кэлбит-барбыт, бэрт киириилээх-тахсыылаах, түргэн туттунуулаах, элбэх саҥалаах, спортивнай көрүҥнээх киһи этэ. Кэлээт да, дэриэбинэ олохтоохторун кытта уопсай тылы булан, үлэ-хамнас күөстүү оргуйбута. Сайаҕас, элэккэй дириэктэри дьон барыта сөбүлээбитэ. Оскуолаҕа сарсыарда 8ч30мүн. Линейка буолара. Бастаан зарядкалыырбыт, ол кэнниттэн оҕолор араас сонуннары бэлэмнээн кэлэн кэпсиирбит. Переменаҕа итии аһылык бэриллэрэ, үүт иһэрбит.

Петр Алексеевич кэлиэҕиттэн оскуолабыт иһэ-таһа тута тупса түспүтэ. Кылаастар истэрин, көрүдүөрү киһи хараҕар быраҕыллар гына киэргэппиттэрэ. Араас стендэлэр ыйаммыттара. Спорду өрө тутар буолан, хайыһарга уонна теннискэ оонньуурбут. Спорт түмсүүлээх буоларга үөрэппитэ.

Петр Алексеевич оҕолору, нэһилиэнньэни кытта туохха барытыгар тэбис тэҥҥэ сылдьара. Ньурбаҕа үлэтин наадатыгар хайыһарынан сүүрэн киирэрэ. Бириэмэни халтай ыытары отой сөбүлээбэт этэ. Биһигиттэн ону ирдиирэ. Эппит тылгын толоруохтааххын, эппит кэмҥэр хойутуо суохтааххын. Ол аата, режими ирдиир эбит. Биһиги үөрэппит оҕолоро, билигин да ол үгэспитин тутуһабыт.

 Дьиикимдэ дэриэбинэтигэр майгылаах бастыҥа, туруу үлэһит киһи кэлэн сэргэхситии бөҕөнү таһаарбыта. Биир ураты көрүүлээх-истиилээх киһиттэн дьон-сэргэ үлэтэ-хамнаһа, олоҕо-дьаһаҕа улахан тутулуктаах буоларын өйдөөбүппүт. Петр Алексеевич дьону түмэр, сомоҕолуур улахан дьоҕурдааҕа.

Петр Алексеевич биһигини математикаҕа үөрэтэрэ. Оскуолаҕа оннооҕор өрөбүлгэ задачабытын кыайбатыбыт диэн күүспүтүнэн кэлэрбит. Ону Петр Алексеевич кинигэбитин арыйан да көрбөтөхпүтүн таайар этэ. Тоҕо диэтэххэ кэлэр сылтахпыт буоллаҕа дии. Билигин санаатахха, учууталбытын сынньаппат да эбиппит. Оскуола уонна үчүгэй учуутал ол оннук тардыһыылаах буолар эбит. Петр Алексеевич уонна кини кэргэнэ Александра Андреевна биһиэхэ, этэргэ дылы, сыдьаайар сулуспут, сандаарар саҕахпыт буолбуттара. Кинилэр кэлэннэр, саҥа оскуоланы арыйан, кыра сааспытыгар төрөппүттэрбититтэн тэйбэккэ сылдьыбыппыт. Билигин да кинилэри мэлдьи саныыбын, кинилэринэн киэн туттабын, холобур оҥостобун. Ханнык да киһи үлэтигэр үөрэ-көтө барыахтаах, оччоҕо эрэ үлэтэ-хамнаһа тахсыылаах буолар. Петр Алексеевичтаах курдук дьону кытта алтыһан, элбэххэ үөрэнэн, киһи киһитэ дэтэн олордохпут.”

Ити курдук эһээлээҕим туһунан үөрэппит оҕолорун ахтыыларын ааҕан мин олус үөрэбин, долгуйабын, киэн туттабын.

1972-78 сылларга Саха университетыгар саха салаатыгар үөрэммиттэрэ, үрдүк үөрэхтэммиттэрэ. 1972 сыллаахтан Маалыкай оскуолатыгар эһээм үлэ, математика, саха тылын, литературатын, бастакынан национальнай культура, “Үрүҥ Уолан” уруоктарын учууталларынан 2003 сылга дылы Маалыкай орто оскуолатыгар үлэлээбитэ.

Эһээм  Маалыкай орто оскуолатыгар үлэлии кэлэн баран салайбыт бастакы кылааһын оҕолорунан буолаллар: Ксенофонтов Максим Васильевич, Андреева Александра Михайловна, Габышева Розалия Яковлевна, Николаев Владимир Ильич, Ксенофонтов Анатолий Васильевич, Николаев Михаил, Иннокентьева Варвара Афанасьевна, Николаева Елизавета Ивановна, Михайлова Александра Николаевна, Васильева Оксана Владимировна, Слепцова Христина Павловна о.д.а.. Олус иллээх-эйэлээх, түмсүүлээх оҕолордоох кылаас этилэр. Бу оҕолортон элбэх оҕо учуутал идэтин баһылаабыта. Анатолий Васильевич Ксенофонтов, Владимир Ильич Николаев,  Максим Васильевич Ксенофонтов, Розалия Яковлевна Габышева бэйэлэрэ туспа суоллаах-иистээх айымньылаах, ураты үлэлээх Саха сирин Үөрэҕириитин туйгун учууталларынан буолаллар.

Иккис кылаас салайааччытынан үлэлээбит оҕолорунан оскуоланы 1982 сыллаахха бүтэрбит оҕолоро буолаллар. Бу кылаас оҕолоро үөрэхтэригэр үчүгэй, оскуола бары үлэтигэр көхтөөхтүк кыттар, активист оҕолор этилэр. М.В. Мегежекскэй аатынан пионерскай дружина председателэ Тимофеева Саргылана, Инга Еремеева, Николаева Люба, Васильева Надя, Иннокентьева Люба, Николаева Таня, Иванова Таня, Иванов Аян, Петров Миша, Елисеев Степа, Яковлев Коля, Ефимов Коля, Платонов Толя, Духова Татьяна, Тихонова Лариса, Софронов Леня, Кириллин Гоша, Андреев Костя, Иванова Вилена, Петрова Наташа, Григорьев Василий үөрэммиттэрэ. Бу кылаас оҕолоро үөрэххэ олус тардыһыылаах, үчүгэй бэрээдэктээх оҕолор этилэр. Үгүстэрэ үрдүк үөрэхтэнэн, үлэһит буолан Республикабыт  араас муннуктарыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар.  Петрова Наталия Семеновна төрөөбүт Бордоҥун нэһилиэгин баһылыгынан үлэлии олорор.

Эһээм Маалыкай оскуолатыгар уонтан тахса сыл профсоюз председателинэн талыллан үлэлээбитэ. Араас күрэхтэргэ, тэрээһиннэргэ Маалыкай оскуолата инники күөҥҥэ сылдьара. Петр Алексеевич Бордоҥ нэһилиэгин депутатынан 8 төгүл талыллан үлэлээбитэ.

Эһээм Саха Республикатын Үөрэҕириитин туйгуна, Саха Республикатын Үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ.

Биһиги дьиэ кэргэн, эһээбит үтүө санааларын тутуһан үөрэнэргэ, үлэлииргэ, олорорго кыһаллабыт. Эһээм сарсыарда эбэһээт араадьыйатын холбоон сонуннарын истэрэ. Хаһыат ааҕара. Тугу билбитин-аахпытын, көрбүтүн –истибитин биһиэхэ кэпсиирэ. Эһээм кыыһырарын, кимиэхэ эрэ  мөҥүттэн эрэрин мин хаһан да истибэтэҕим. Үөрэнээччилэрэ телефонунан кэпсэтэллэрэ, кэлэн көрсөллөрө. Кылааһынан көрсүһүүлэригэр ыҥыран илдьэ бараллара... Эһээм үөрэппит оҕолорун көрсөн үөрэн-көтөн кэлээччи. Эһээбитин биһиги бары наһаа харыстыырбыт, ыалдьыбатыгар, уһун үйэлэнэригэр баҕарарбыт.... Эһээм 2019 сыл тохсунньу 5 күнүгэр сүрэҕинэн ыалдьан суох буолбута.

Суруйда Маалыкай орто оскуолатын  7”б” кылааһын үөрэнээччитэ Попова Айыллаана.

Маалыкай, 2020

Место рождения: Вилюйский улус, наслег Төрдүс Тоҕус
ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ