Сэрии уонна Ийэ

Хартыынаны сирийэн көрөн баран, чахчы үөрдүм, араас санаалар киирдилэр. Түбэспитэ да тоҕоостооҕо бэрт – Улуу Кыайыы 75 сыла туолбут күнүгэр. Хартыынаны саха норуотугар оҥоһуллубут бэлэх быһыытынан аахтым, оннук ылынным даҕаны. Хартыына ааптара – Сэмэн Луканси.

Худуоһунньук туһунан бэчээттэн ааҕан одоҥ-додоҥ өдөбүллээхпин. Эдэркээн киһи да буоллар, айар суолун аартыгын бигэтик тутуһан, хайы-үйэ аатын-суолун бэйэтин эйгэтигэр үчүгэйдик иһитиннэрэн-биллэрэн эрэр, инникитин элбэҕи эрэннэрэр, күүттэрэр талаан быһыытынан ааҕыллар. Оннук эрэ буоллун!

Үөрбүтүм диэн, бу икки атах сир үрдүгэр баарын тухары өлбөт-сүппэт, киһи аймаҕы кытта өрүүтүн аргыстаһа сылдьар үйэлээх – «Сэрии уонна Олох, «Сэрии уонна Ийэ» – дириҥ бөлүһүөпүйэлээх тиэмэҕэ эдэркээн бэйэлээх киһи ылсыбытыттан. «Сэрии уонна Олох» боппуруоһун  бөлүһүөпүйэтэ икки өрүттээх. Кырдьыктаах, төрөөбүт дойдуну өстөөхтөн көмүскээһин, ол – Ытык сэрии. Оннук сэриигэ охтубут сиэртибэ, бэриллибит олох – бу улуу кутурҕан, ону тэҥэ чиэс уонна албан аат. Халыыр-талыыр, норуоттары кулут оҥостор сыаллаах сэриигэ «чиэс», «албан аат» өйдөбүллэр туттуллубаттар. Оннук сэрии сиэртибэтэ – тустаахтар сүтүктэрэ, аһыылара-абалара, көрүнньүккэ толук буолбут олох.

«Сэрии уонна Ийэ». Бу төрдүттэн атын-атын айылгылаах, хаһан да иллэспэт, өһүөннээх утарыта турсуу буолар. Сэрии, бу туох ханнык иннинэ, Ийэни кытта сэриилэһии.

Бэйэм санаабар, эдэр маастар бу үлэтигэр ити этиллэр тиэмэлэри хаба, таарыйа сатаабыт курдук. Ааптар санаатын истэр ордук буолуоҕа. Сэмэниин, Москубаҕа олорор, үлэлиир киһини кытта, төлөпүөнүнэн быстах кэпсэтэ сырыттым.

- Сыл кэриҥэ кэмҥэ суруйан бүтэрдим, - Амма Өнньүөһүн уола Сэмэн Никифоров-Луканси төрөөбүт тылынан ылбаҕайдык саҥарар, кэпсэтэр буолан үөртэ. Бэйи, доҕор, Москубаҕа олорбута уонча сыл буолбут эдэр киһи төрүт тылын, «умна» быһыытыйбыт да буоллаҕына хайыаҥ этэй, туох диэҥ баарай. – Үөрэрим диэн, Улуу Кыайыы күнүн баттаһа бүтэрэммин, сахам дьонугар утары ууннум. Сэрии уонна Ийэ тиэмэтигэр үлэлиир толкуй эрдэттэн баар этэ. Хартыына тутулугар, композициятыгар өр саарааммын кыайан ылсыбакка сылдьыбытым.  Литэрэтиирэни хаһыспытым. Биэс уолун сэриигэ сүтэрбит Феврония Николаевна Малгина туһунан күдээринэ соҕус билиилээх этим. Кини туһунан суруллубуту хомуһан, кичэйэн ааҕан бараммын, мэктиэтигэр баттаҕым өрө турбута.

Барыта 20-тэ оҕоломмут ийэ, урукку быстарыктаах олох охсуутуттан, 5 уолун, 2 кыыһын тутан хаалар. Малгиннар дьиэ кэргэни кырыыстаах сэрии имниин эһэргэ санаммыта эрээри, олоҕу туруулаһар кытаанах санааны ылыммыт Ийэни кыайбатаҕа. Хобороос, дьонун-сэргэтин өйөбүлүнэн, бу аан дойду аҥаарын сабардаабыт хара дьайга аал уотун саба туттарбатаҕа, ол оннугар туруулаһан туран олоҕу салҕаттарбыта, Малгиннар хааннара быстыбатаҕа. Бу – Ийэ туохха да холоммот хорсун быһыытынан сыаналаныахтаах. Суостаах сэрии Ийэҕэ хотторбута. Мин итинник толкуйдуубун, итинник көрөбүн.

«Ытык  Ийэ Хобороос Малгина» үлэм, төһө да дьиҥ олохтон тардыылаах, дьиҥнээх реалистическай төрүккэ олоҕурбутун иһин, жанровай тутуллаах композициялаах, усулуобунай сюжеттаах хартыына буолар. Хобороос биэс уола тоҕо ийэлэригэр көхсүлэринэн буолан олороллоруй? Бу уолаттар салгын куйаарга көтө сылдьар куттара-сүрдэрэ ахтыҕаннаах алаастарыгар таарыйан, төрөөбүт буордарыгар түһэн олорор буолуохтарын сөп. Били, көтөрдөр кыстаан баран, хоту дойдуларыгар төрүү-ууһуу кэлэллэрин санатан. Баҕар, Ытык Ийэ Хобороос бу бэйэтин түүҥҥү түүлэ буолуоҕа. Ийэ барахсан тыыннааҕар, көмүс сымыыттарын, биэс мохсоҕолун санаабатах күнэ, түһээбэтэх түүнэ баара буолуо дуо? Түһээтэҕинэ, биэс уола бары тыыннаах эргиллибиттэр, сайыҥҥы алаастарын одуулаһан ахан, чуумпуран олороллор эбит…

Ытык Ийэ Феврония Николаевна 1978 сыллаахха Орто дойдуттан арахпыт, уолаттара  кыргыс толоонугар утуу –субуу кэриэтэ охтубуттара 40-ча сыл кэриҥэ кэм ааспытын кэннэ. Эт киһи, туох да бэйэлээҕэ тулуйбат дириҥ аһыытыттан, хараҕын уута букатыннаахтык куурбута дуу, урукку саха тыйыс майгытынан, туора дьоҥҥо харах уутун көрдөрбөт өбүгэ үгэһин тутуһан дуу, кини ытыы-соҥуу олорорун хайдах да гынан бэйэҕэр кыайан оҥорон көрбөт буолар эбиккин. Ол оннугар Ытык Ийэ харахтарыгар, кини көрүүтүгэр, туттан олоруутугар дириҥ уобарас, дириҥ санаа, олоххо дириҥ бөлүһүөктүү сыһыан көстөллөр…

Хартыынабын суруйарбар, бэйэм көлүөнэ эдэр дьон болҕомтотун тардаайабын, биэс бырааттыы Малгиннарынан ситимнээн, саха норуотун дьылҕатыгар сэрии хаалларбыт иэдээнин саба сүүрдэн буолбакка, сүрэххэ-быарга чугастык тутан, өрүүтүн өйдүүр буолларбыат диэн сыалы туруоруммутум. Бу үлэбин бэйэтэ ситэрэн-хоторон өйдөөччү өйдүөҕэ, ылынааччы эмиэ оннук ылыныаҕа диэн эрэнэбин.

Таатта улууһун дьоно-сэргэтэ, Ытык Ийэ Феврония Николаевна Малгина аймахтара информациялыыр технология аныгы көрүҥнэринэн миэхэ махтанан сылаас, истиҥ тыллары эппиттэрэ, суруйбуттара улаханнык үөртэ. Үлэм дьиҥнээх сыанабылын курдук ылынным. Эһиэхэ барыгытыгар махтал буоллун!

Айар үлэ хайа баҕарар көрүҥэр, жанрыгар ийэ тиэмэтэ – бу үйэлээх, бүтэр уһуга суох, мэҥэ тиэмэ. Бэйэм «Хотугу ийэ», «Хотугу мадонна», о.д.а. үлэлэрдээхпин. Онон, тус бэйэбэр бу хайысханан үлэм салҕанар.

Дьэ, итинник, айар үлэ эриирдээх үөһүгэр эрийтэрэ сылдьар эдэр киһи кэпсээнэ. Сэмэн Луканси Дьокуускайдааҕы художественнай учуулусса (кыһыл дьупулуомунан),  В.Суриков аатынан Москубатааҕы судаарыстыбаннай акадьамыычаскай художественнай үнүстүүт (2019 сылга) выпускниктара. Билигин ССРС норуодунай худуоһунньуктара, Арассыыйа Худуоһунньуктарын акадьыамыйаларын акадьыамыктара ини-бии Сергей уонна Алексей Петрович Ткачевтарга үс сыллаах стажировканы бара сылдьар. Корифейдар сүбэлэрэ-амалара, хонтуруоллара, сыанабыллара биһиги киһибитигэр туһаны эрэ аҕалыаҕар ханнык да саарбахтааһын суох. Соргулаах аргыс тыалы!

Прокопий Иванов