Сэриигэ, сэриигэ курдук
Бэл, «тымныы» диэн ааттанар, сүрүннээн идеологиялар сэриилэһэр кэмнэригэр, аһара түһэн ССРС сууллубут 90-с сыллара быдан ааһыахтарыгар диэри, АХШ уонна Дьобуруопа Иккис аан дойду сэриитин историятын боппуруостарыгар, ол иһигэр Сэбиэскэй Сойуус 1941-1945 сс. сэриитигэр сыһыаннаан, кэрээнэ суох уонна күүстээх ыгыылаах кимэн киириини оҥорботохторо. Арассыыйаҕа хаһан да таптал уотунан умайбат, доҕордуу майгынан ыксаласпат кыраныысса таһынааҕы «кыттыгастаахтарбытын» – «партнердарбытын», Владимир Путин 2007 сыллааҕы Мюнхеннааҕы этиитэ уоскулаҥ ууларыттан «уһугуннартаабыта дуу» эбэтэр Арассыыйа салалтата аан дойдутааҕы түһүлгэҕэ урукку бас-көс миэстэтин саҥалыы баһылыырга дураһыйыыта баһаамнык кыйахаабыта эбитэ дуу, бу кэлин уонтан тахса сылга били «кыттыгастаахтарбыт» дьэ буолан-хаалан турдулар эбээт. Уодаһыннаах массированнай информационнай атааканы таһынан, сир-сир ахсын сэрии Өйдөбүнньүктэрин, пааматынньыктарын урусхаллааһын бара турар.
«Кыттыгастаахтарбыт» информация араас көрүҥүн уонна ньыматын төһө да киэҥник уонна күүстээхтик туһаммыттарын иһин, дьиҥнээҕинэн, онтуларын ис хоһоонун ыллахха, кинилэр өттүлэриттэн саҥаны, урукку өттүгэр биллибэти ыраас мууска ууран биэрэн, Арассыыйаны ууга-уокка түһэрии, саҥата суох ыытыы биир да түбэлтэтэ тахса илик. Ол кыаллыа да суоҕа. Аныгы Арассыыйа хапытаал тутуллаах, сэссэлиисимэттэн, хомунньуус идеологиятыттан бэйэтин үтүө көҥүлүнэн аккаастаммыта быданнаабыт («үтүө көҥүлүнэн» диэн бигэргэтиини сөбүлээбэттэргэ, «кырасдааныскай сэриитэ суох» диэн чопчулаан биэриэххэ сөп), судаарыстыба буолар.
Иккис аан дойду сэриитин иннинэ, норуоттар икки ардыларыгар үөскээн сылдьыбыт балаһыанньа, быһыы-майгы иһин, Арассыыйа бүгүҥҥү салалтата эппиэттиэхтээх үһү дуо? Ол кыаллыбатын «кыттыгастарбыт» бэркэ диэн билэллэр. Кинилэр кыалыннаҕына кырдьыктаах, оттон ол сатамматаҕына, сибиинньэ сааҕын да сиэҕэ, ханнык баҕарар сымыйа, кылаабынайа, соһутуулаах «чахчыларынан» Арассыыйаны сирэйгэ-харахха анньан, бэлитиичэскэй нокдауҥҥа ыытарга суоттаналлар.
Духуобунай сэминээрийэни ситэ бүтэрбэтэх Уоһук Джугашвили, кэлин Иосиф Виссарионович Сталин, өйүн-мэйиитин сөҕөн да төһөнү сөҕүөҥ баарай. Иккис аан дойду сэриитин иннинээҕи уонна сэрии кэминээҕи үөскээбит тыҥааһыннаах балаһыанньаны Ыстаалын үөскэппитин, Арҕаа Украинаны, Прибалтиканы өмүтүннэрэн, күүс өттүнэн бэйэтигэр холбообутун, Финляндияны сэриилээбитин, Илиҥҥи Дьобуруопа судаарыстыбаларыгар сыһыаннаан иирсээннэри тэрийиилээх бэлиитикэни тутуспутун, Гитлери кытта сэриинэн түһүспэт дуогабары түһэрсибитин уо.д.а. элбэх нэгэй дьыалалары оҥорбутун туһунан, ол оччоттон ылата күн бүгүнүгэр диэри, «дакаастаан» сордонон ахан кэллилэр. Оттон ол буруйдааһыннартан уонна «дакаастабыллартан», нууччалыы эттэххэ, хаастан уу таммалаабатын кэриэтэ, Бытыктаах оҕонньор син биир кубус-кураанах тахсан кэлэ турар.
Сэриини күөртээччинэн буруйдаан, киниттэн ол туһунан этиллибит тыл аҥаарын, суруллубут устуруоканы да булбаттар. Эмиэ ол курдук, икки хос түгэхтээх дөкүмүөннэргэ «Ыстаалын илии баттааһына бу баар» диэн туппуттара уонна көрдөрбүттэрэ суох. Дьобуруопа бүттүүнэ сэриинэн ииригирэ олордоҕуна, сэрии эбэтэр эрдэлээн, эбэтэр кыратык тардыллан саҕаланаары турдаҕына, тоҕо ол Ыстаалын олорон биэриэхтээҕий? Өскөтө оннук суолу тутуспута буоллар, ол куттамсах буолуу эбэтэр таҥнаран биэрии быһыытынан сыаналаныах этэ. Илиҥҥи Дьобуруопаны харамаатынай сиэртибэнэн босхолоон баран, сэбиэскэй сэриилэр тахсан биэрбэтэхтэрэ, оккупациялаабыттара. Эбиитин Ыстаалыын сэссэлиистии тутулу күүһүнэн соҥнообута диэн буруйдууллар. АХШ сэриилэрэ Германияны, Японияны эмиэ оккупациялаабыттара. АХШ уонна Великобритания, ити дьаарай хаппыталыыстыы дойдуларга туох тутулу соҥнуохтар этэй, этэргэ дылы, биир ийэттэн таҕыстахтара дии.
Сэрии, сэриилэһии өрүүтүн биир сыалга-сорукка түмүллэр. Судаарыстыба атын судаарыстыбаны сэриилээн кыайан, бэйэтин күүһүн, кыаҕын хаҥатынар, норуотугар туох эмэ тобоҕу-ибэҕи «тэбэн» биэрэр. Атыттарга суоһун-суодалын көрдөрөр, аата-суола улаатар, историяҕа киирэр. Оттон саба түспүт өстөөхтөн дойдутун, норуотун көмүскээн, агрессоры бэйэтин үлтү сынньан кыайбыт судаарыстыба хоромньутун толуурун ылар бырааптаах. Контрибуциянан, сиринэн-уотунан, о.д.а. көрүҥнэринэн. Судаарыстыбалар хайа үөскүөхтэриттэн сэриилэһии кутталыгар олороллор. Маннык балаһыанньаҕа хайа да судаарыстыба бэйэтин интэриэһин, бастатан туран, сэрии кутталыттан ыраах турарга, атын түбэлтэҕэ сэриини көрсө модун кыахтанар туһугар үлэлиир. 1941-1945 сс. сэрии кыайыынан түмүктэммитин кэнниттэн, Сэбиэскэй Сойуус бэйэтин бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй, оборуоналанар кыаҕын уонна инникитин аан дойдуга сабыдыалын муҥутуурдук күүһүрдэр инниттэн, фашизмтан босхолообут Илиҥҥи Дьобуруопатыгар «олохсуйар» санааламмыта. Бу иһин Ыстаалыны буруйдуохха сөп дуо?
Бөрөлөрү кытта олорор буоллаххына, бөрөлүү улуйуоххун наада. Улахан сэрии иннинэ, быраабыла курдук, былааска араас маһыанньыктар, албыннар-көлдьүннэр, икки сирэйдээх эрэттэр, дьон нэгэйдэрэ – былааска тахсалларын история туоһулуур. Гитлер, Муссолини, Франко, Черчилль…бу испииһэги төһө баҕарар салгыы туруохха сөп.
Ыстаалыны саамай кыайар суоллара – бэлитиичэскэй эрэпириэссийэҕэ буруйу сүктэрии. Дойду муҥур баһылыгын быһыытынан, эрэпириэссийэ мэхэньиисимин собуоттаан, маховигын ыытан биэрбитэ, ол эбэтэр боруоста көҥүллээбитэ мөккүөрэ суох. Ол эрэн эрэпириэссийэни төрүттээбитин уонна көҥүллээбитин туһунан дөкүмүөн эмиэ «көстө илик». Баара, булбуттара буоллар, саһыаран сытыахтар этэ дуо. Киһи сонньуйуох, лиичинэскэ сүгүрүйүү уонна бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ алдьархайдарын бастакынан «арыйбыт» Микиитэ Хрущев, Украинаҕа хомунньуус баартыйа бастакы сэкирэтээринэн олорон, уопсайа 30 тыһыынча киһи ытылларга ууруллубут бириигэбэригэр сирэй илии баттаабыта көстөн тахсыбыта. Ол онтун үтүөтүгэр Москуба куораттааҕы кэмитиэтигэр «бастакынан» ананан үлэлии олорон, хаттаан күүстээх эрэпириэссийэлиир үлэни ыыппытын туһунан суруллан турар. Хайа, икки илиитэ бүтүннүү хаан, норуоту дьакыйарга, өйүн булларарга улахан уопуттаах киһи Киин Кэмитиэт диэки кэллэҕэ дии.
Нуучча норуотугар «ойууру кэртэххэ мас олуга кыырайар» диир өс хоһооно баарын да иһин, эрэпириэссийэ көлүөһэтигэр эрийтэрэн ытыллыбыт, лааҕыр быыла буолбут, олохторун үтүөтүн хаайыыга бараабыт сүүһүнэн тыһыынча, мөлүйүөнүнэн дьон соро-муҥа, Арассыыйаҕа кутурҕан куолакалын тыаһа буолан мэлдьитин сыналыйа ытыы туруоҕа.
Ыстаалын чахчы дойду иһинээҕи бэйэтин өстөөхтөрүн кытта уонунан сылларга охсуһан, барыларын самнартаан муҥур былаастаммыта. Ол курдук, норуоту эмиэ хабырдык туппута-хаппыта. Кини хайдах дойдуну уонна хайдах норуоту салайарын олох чуолкайдык өйдүүр уонна билэр этэ. Арассыыйа норуота 21-с үйэҕэ дэмэкирээтийэни ылыммата, эгэ, 20-с үйэ 20-с, 30-с сылларыгар ылыныа этэ дуо. Ыкка бэһис атах наадата суоҕун кэриэтэ буоллаҕа.
Ыстаалын салайааччы быһыытынан Арассыыйа туругурарын туһугар үлэлээбит, охсуспут, олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн адьас чиэһинэйдик анаабыт сирдьит буолар. Ыстаалын курдук, муҥутуур былааска тахсан баран, судаарыстыбата эрэ барҕарарын туһугар олорбут уһулуччулаах дьон аан дойду историятыгар даҕаны олох сэдэхтэр. Бу иһин нуучча норуота Ыстаалыны ытыктыыр, киниэхэ сүгүрүйэр, бары саба түһүүлэртэн көмүскүүр, инникитин даҕаны оннук буола туруоҕа.
Арассыыйа аныгы салалтата, Улуу Кыайыы суолтата бары кэмнэргэ бытарытыллыбат бэлитиичэскэй дибидиэн буоларын таһынан, норуоту түмэргэ соҕотох куоһур быһыытынан хаалбытын бэркэ өйдүүр. Бу гынан баран, арҕааҥҥы либэрээл-дэмэкирээттэргэ былыр-былыргыттан «кэдэйэн биэрэ» үөрэммит үгэһинэн, Ыстаалынтан олох тэйэ туттар. Тиран, диктатор диэн сирэйин киэр тутуннун, онно дьыала суох. Оттон Улуу Кыайыыны билинэр, норуотун кытта бииргэ буоллаҕына, сэрии кэмигэр Үрдүкү Кылаабынай Хамаандыссай И.В.Сталин үтүөтүн сиргэ-буорга тэпсиэ суохтаах. Норуотун кытта биир санаалаах буолуохтаах.
Сэһэммит саҕаланыытыгар, «үтүө кыттыгастарбыт» фашизмы кыайыыны сирэйэ-хараҕа суох бэйэлэригэр суруналларын, Сэбиэскэй Сойуус уонна сэбиэскэй норуот кыайыыны ситиспит сүҥкэннээх оруолларын намтатыыга, өссө түһэриигэ бары кыаллары оҥороллорун уонна өссө кыаллыбаты кытары оҥорорго бэлэмнэрин туһунан ахтан аһарбыппыт.
Улуу Кыайыыбытын былдьатарбыт-былдьаппаппыт сыччах бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Арассыыйа, оччоттон баччаҕа диэритин, биир мөлтөх өрүттээх. Ол – арҕааҥҥы сайдыылаахтар дэнэр омуктарга бүгүттэрдии сүгүрүйүүлээх сыһыаннааҕа. Кинилэр кинитээҕэр ордуктарын, кинини баһыйалларын быһаччы билинэр. Кинилэри үтүктүөн, кинилэр кэрэхсэбиллэрин ылыан олуһун баҕарар. Бүөтүр Пиэрибэй саҕаттан нуучча дворяннара, вельможалара, онтон кэлин аристократтара, 19-с үйэттэн интэлигиэнсийэтэ «западниктарга» букатыннаахтык хайдыбыттара. Итинник уһун процесс суола-ииһэ суох хайдах да хаалбат.
Бэйэбит ортобутуттан тахсар кулуттуу сирэй көрбөх буолуу, бэйэ историятын абааһы көрүү, наар түһэрэ сатааһын. Ол оннугар атыны, туораны өрө тутуу, онно сүгүрүйүү. Маныаха сорохтор Арассыыйаны дьиҥнээхтик абааһы көрөллөрүттэн, киниэхэ куһаҕаны эрэ баҕаралларыттан барытын өйдөөн-санаан туран оҥороллор, үлэлииллэр. Бу дьиҥнээх ис өстөөхтөр. Атыттар акаарыларыттан, киһиргэстэриттэн, быстах өскө-сааска оҕустарыыттан дьаабыланаллар.
Бэйэтин бэйэтэ убаастаммат норуоту, атын ким да убаастыа суоҕа. Бэйэҕин бэйэҥ түһэринэр буоллаххына, атыттар өссө дириҥник түгэххэ тэпсэн биэриэхтэрэ. Кыайыыны ким да биһигиттэн былдьаан ылыа суоҕа, кыайан көтөхпөккө өрөһөтө хайа ыстаныаҕа. Бэйэбит даллах гынан биэримиэхпитин эрэ наада.
Прокопий ИВАНОВ
