Кыргыһыыга контузияламмыта. 1945 сыллаахха аармыйаттан демоблизацияламмыта. Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьанынан, элбэх бойобуой мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 1947 сылтан ССКП чилиэнэ. Саха АССР үтүөлээх учуутала, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна.
Александр Николаевич Ньурба 1 №-ээх орто оскуолатыгар 40-с сыллар бүтүүлэриттэн уонтан тахса сыл дириэктэринэн үлэлээбитэ. Аатын-суолун чахчы хаалларар курдук үлэлээбит, дьон-сэргэ номоҕор киирбит дириэктэринэн биллэр.
Алмааһы көрдүүр Амакинкатааҕы эспэдьииссийэ 50-с сыллар саҕаланыыларыттан Ньурбаҕа кииннэнэн үлэлээн барар. Бу аарыма эспэдьииссийэни кытта даҕаһан, Уркуускайга, Новосибирскайга, Москубаҕа, Ленинградка, о.д.а. улахан куораттарга Ньурбаттан быһа көтөр АН-24, ИЛ-14 эриэрийистэрдээх, ааспыт үйэ 50-с сылларын таһымынан баараҕай авиапредприятие тэриллэр. Дьиҥнээҕинэн, улахан авиапредприятие Ньурбаҕа тэриллиитэ алмааһы кытта сибээстээх. Бүлүү сүнньүн бары оройуоннарын аэропортара, ону кытта Мииринэйдээҕи авиапредприятие ( 1968 сылга диэри) Ньурбатааҕы авиапредприятиеттан салаллан үлэлээн олорбуттара.
Ситэрэн кэпсиир буоллахха, 60-с сылларга Ньурбаҕа, кыамтатынан уонна көтөр тиэхиньикэтин ахсаанынан, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойууска биэс миэстэ иһигэр киирсэр бөдөҥ бөртөлүөт паарката тэриллэр. Билигин даҕаны көтүүттэн уһулла илик, сөҕүмэр уйуктаах МИ-8 бөртөлүөттэр Ньурбатааҕы пааркаҕа өр сылларга «бэрэпиискэлэммиттэрэ». Ньурба пааркатын бөртөлүөччүктэрэ, Арҕаа Сибиир ньиэбин уонна гааһын хачайдыахтаах үөс турбалары тардыыга кыайыылаахтык үлэлээннэр улахан чиэскэ-бочуокка тиксибиттэрэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Ньурба оройуонун бастакы орто оскуолатын дириэктэртэрдэриттэн биирдэстэрэ, сылаас сүрэхтээх, сырдык өйдөөх кэрэ киһи А.Н.Чусовской үлэтэ-хамнаһа өр сылларга Ньурбатааҕы авиапредприятиены кытта ыкса ситимнээҕинэн, бу тэрилтэ туһунан аҕыйах тылынан ахтан аһарылынна.
А.Н.Чусовской дириэктэрдиир кэмигэр бу оскуолаҕа үөрэнэн, иитиллэн тахсыбыт кини элбэх үөрэнээччилэрэ, араас кэмнэргэ оҥорбут ахтыыларынан сирдэтэн, (кинигэ эмиэ таһаартаран тураллар) кэпсиир буоллахха, сүүһүнэн ахсааннаах оҕону олох улахан суолугар сирдээн таһаарбыт уһулуччу үтүөлээх улахан учуутал быһыытынан билэбит.
Сэрии кэннинээҕи сылларга олох син биир ыарахан этэ. Кырыыстаах сэрииттэн төгүрүк тулаайах уонна тулаайах аҥаардаах хаалбыт оҕо сир-дойду үрдүнэн толору этэ. Кыаммат олохтоох дьиэ кэргэн элбэҕин, ас-таҥас кырыымчыгын туһунан этэ да барыллыбат. Сэрии кэннинээҕи уонна 50-с сыллардааҕы кэмнэргэ маннык ыарахан балаһыанньалаах оҕолору Ньурба интэринээтэ иитэн, киһи оҥортоон таһаарбыт үтүөтэ улахан. Дириҥэтэн этэр буоллахха, үгүс оҕоҕо ичигэс көмүс уоруктарынан буолбут сэбиэскэй интэринээттэр ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүлэригэр диэри чахчы абыраллаахтык үлэлээн ааспыттара.
Аҥаардас ийэлээх эбэтэр элбэх оҕолоох, кыаммат олохтоох ыаллар оҕолорун испииһэккэ киллэрэн, ый бүттэҕин ахсын, интэринээттэн сухой паек бэриллэр бэрээдэгэ баара. Билэр биир дойдулааҕым ахтарынан, оскуола дириэктэрэ Александр Николаевич хас ый бүтүүтүн ахсын, ол оҕолору мунньан, бэйэтин илиитинэн тутан-хабан «ол нуомаларын» үллэрэн ыыталыыр үгэстээх эбит.
Дириэктэр А.Н.Чусовской оҕолор оскуоланы бүтэриэхтэрэ 1-2 сыл инниттэн, сайыҥҥы хоньуукул кэмигэр, Ньурба бөһүөлэгин араас тэрилтэлэригэр үлэҕэ кэпсэтэлээн, атыттарын биригээдэ оҥортоон окко, бааһынаҕа, о.д.а. үлэҕэ туруортаан булгуччу дьарыктаах, хамнастаах үлэлээх буолалларын ситиһэр эбит. Оскуоланы бүтэрэн, үөрэххэ туттарса баралларыгар, дириэктэрдэрэ оҕолор бэйэлэрин харчыларыгар таҥас-сап атыылаһан таҥыннаран, бырайыастаан, өссө хармаан харчылаан ыыталыырын туһунан ахталлар. Хайа эрэ оҕо ыарахан балаһыанньаланнаҕына, райкомҥа, райсовекка кытта тиийтэлээн, бөһүөлэк улахан тэрилтэлэрин ааннарын аһыталаан, оҕону үөрэххэ ыытар соругун син биир ситиһэн тэйэр эбит.
Ньурба кыахтаах, улахан авиапредприятиеламмытын бастакынан үчүгэйдик билбит уонна туһаммыт дьонунан, оройуон 1 №-дээх оскуолатын эрдэтээҥҥи выпускниктара буолаллар. Александр Николаевич айылҕаттан төрүкү сытыы-хотуу, уот тыллаах-өстөөх, сэриини ортотунан ааспыт фронтовик, ама, «убайдары» кытта биир тылы булбат бэйэлээх буолуо дуо. Соҕуруу быһа көтөр сөмөлүөттэргэ,Ньурба оҕолоругар миэстэ мэлдьи баар буолар. Өссө «оҕонньор» лүөччүктэри кытта сирэй кэпсэтиһэн, букатын даҕаны босхо көтөллөрүн ситиһэрин туһунан эмиэ ахталлар.
Оҕону үөрэтиигэ уонна иитиигэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх кэлэктииптээх, ол үөһэ бойобуой дириэктэрдээх оскуола, 50-с сыллардааҕы выпускниктара чахчыта көмүс кэмҥэ үөрэнэн ааспыттар эбит. Баһыйар үгүстэрэ Москуба, Ленинград уонна атын куораттар киин үөрэх кыһаларын бүтэрбиттэрэ. Бары төрөөбүт дойдуларыгар төннөн кэлэн, өрөспүүбүлүкэлэрэ сайдарыгар дьоһуннаах кылааттарын киллэрбиттэрэ. Ньурба оскуолатын ол саҕана бүтэрбиттэртэн, араас салааларга учуонай сыбаанньалаах кырыы кырыытынан буолар этэ. Наука филиалыгар, СГУ-га ньурбалар «туола» сылдьыбыттаахтар.
Бу, үтүөкэннээх киһи, улахан педагог, сэрии уотун ааспыт фронтовик-буойун Александр Николаевич Чусовской олоҕун уонна үлэтин кэпсиир суруйуу буолбатах. Улуу Кыайыы 75 сылынан, кини тус бэйэтин кыракый ахтыытыгар сыһыаран, үрдүнэн-аннынан барыгылдьытан да буоллар, бу кэрэ киһи туһунан киирии тыл курдук сурулунна. Ону ыһыллаҕаһын үөһэ, өссө уһуна бэрт эбит диэччи баар буоллаҕына, баалаабатыгар тиийэр.
Александр Николаевич Чусовской ахтыыта бэрт тэттик. Үөрэнээччилэрэ ахтан сруйбуттарынан, төһө да сытыытын-хотуутун иннигэр, киһи быһыытынан адьас сэмэйэ үһү. Сэрии туһунан биирдэ эмэтэ бэйэтэ ахтан кэпсээбитин өйдөөбөттөр.
***
Сэрии туһунан мин ахтыым
Александр Чусовской, сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ.
2004 сыл.
Мин боруоннааҕы биографиябар киһи кэрэхсиирэ улахан туох да суох. Сэриилэһэр аармыйаҕа 1943 сыллаахха, Саха Сиринээҕи педагогическай үнүстүүтү бүтэрбитим кэнниттэн, ыҥырыллыбытым. Ураалга, Бершет байыаннай лааҕырга, кылгас байыаннай бэлэмнэнии кэнниттэн, сэриилэһэр инники чааска түбэспитим.
Смоленскай уобалас Гжатскай куоратын аннынааҕы (билигин Гагарин куорат) көмүскэнэр кыргыһыыларга кыттыбытым. Ити кэмҥэ Арҕааҥҥы боруоҥҥа ньиэмэстэр чугуйа-чугуйа, оборуоналанан сытан сэриилэһэр этилэр. Олус өйдөөхтүк, тэрээһиннээхтик чугуйаллара. Көмүскэнэр кирбиилэрин эрдэттэн бэлэмнээбит, онуоха бэрт табыгастаах позицияны булуммут буолаллара. Ол курдук, өстөөхтөрүн уотунан көрсөргө булгуччу үрдүк сири талан баран, уоту аһар туочукаларын олус кичэллик маскировкалаан кэбиһэллэрэ. Оннооҕор хатыылаах боробулуохалара икки өҥнөөх буолара: кыһын – маҥан, сайынын – күөх.
Саллааттара дириҥ траншеяларыгар турбутунан холкутук хаамсаллара, амбразураларыгар сиргэ сыталларыгар ороһуобаттан өрүллүбүт сөрүөлээх буолаллара. Ытааччылара көмүскэнэр эмиэ икки өҥнөөх тимир хаххалаах этилэр. Блиндажтарын модьу бэрэбинэлэринэн эбэтэр эриэлсэ лоскуйдарынан хас да хос гына үрүттээн туталлара.
Оттон биһиги блиндажтарбыт мөлтөх титиик маһынан тутуллубут, үрүтэ эмиэ биир оннук буолара. Буулдьа курдары сылдьара. Окуопаларбыт чычаастарын үөһэ, туох да бөҕөргөтүүтэ суох буоланнар буордара тохто турар буолар этилэр.
Мин «Максим» илии бүлүмүөтүн бастакы нүөмэринэн сылдьыбытым. Ботуруон кэмчи буолан, кытаанахтык нуормаланара. Аһылыкпыт олус хойутаан, тардыллан кэлэрэ. Бохуот куухуната ыраах ойуурга тохтуура, термостарга кутуллбут итии миини, хааһыны саллааттарга тиэрдэр туһугар, куухуна үлэһиттэрэ өстөөх уотун аннынан арыт сыылан, арыт төбөлөрө сиргэ тиийэ сыһыар диэри бөкчөйөн баран сүүрэн, дьонноругар кыл мүччү тиэрдэллэрэ.
Өстөөх уотун туочукаларын бэлиэтээри, түүнүн окуопаттан таска тахсан олоруллар буолара. Басыыстар түүҥҥү өттүгэр сырдыыр буулдьаларынан олус хойуутук ыталлара. Биһиги хамандыырдарбыт сырдыыр буулдьалар хайысхаларынан, өстөөх уотун туочукаларын быһаарар аатыраллара. Ол иһин саллааттары окуопаттан таһааран, «мончуук» оҥостоллоро. Бу адьас акаары уонна олус кутталлаах сорудах этэ. Хас сырыы ахсын, ким эрэ булгуччу өлөрө эбэтэр бааһырара.
Биир итинник сорудах кэмигэр, мин Зубков диэн саллааттыын, таҥас бөҕөтүн үллэччи таҥныбыт, мунан биһиги чааспытыгар кэлэн биэрбит ньиэмэһи быччаччы тутан ылбыппыт. «Килбиэннээх хорсуннар «тылы» билиэн туппуттар. Дьоруойдары наҕараадаҕа түһэриэхпит» диир саҥа-иҥэ бөҕөтө бэрт хойукка диэри оргуйан олорбута. Хомолтолоох да, абаккалаах да этэ. Биһиги быстар мөлтөхтүк, ол үөһэ сатамньыта суохтук сэриилэһэн дуомнуурбут. Сотору блиндажпыт аттыгар снаряд эстэн мин контузияламмытым.
Контузия кэнниттэн бастаан Арҕааҥҥы, онтон 3-с Белоруссиятааҕы боруоннар тыылларыгар өр мэскэйдэммитим. Араас сулууспаҕа миккиллибитим: суруксутунан, саперынан, хамыһаарынан, тимир суолу миинэттэн ыраастааччынан, миинэни көрдөөччүнэн. Контузиям ааспыта. Кыргыһыыларга кыратык кытынным диэн хомойорум. Илиҥҥи Пруссияҕа, 3-с Белоруссиятааҕы боруон каадырга отделыгар сулууспалыы сылдьан, Кенигсберы ылыыга кыттыбытым. Ол эрэн ити сэрии тиһэх күннэрэ этилэр. Мин сэмэй бойобуой биографиям туһунан кэпсээтэххэ итинник.
Өссө Ураалга байыаннай бэлэмнэниини бара сылдьан, бэлитиичэскэй хамыһаар буолуохпун баҕарарым. Онно баартыйалаахтары эрэ ылаллара, мин хомсомуолус этим. Үнүстүүккэ үөрэнэ сылдьан баартыйаҕа киирээри гыммыппын аккаастаабыттара. Хайалара эрэ, мин аҕам, тыа сирин учуутала, кылгас кэмҥэ куолаһа быһылла сылдьыбытын донуостаан биэрбит этэ. Онон, олоххо хорсун быһыыны оҥорор уонна наада буоллаҕына бэйэни сиэртибэлиир туһунан эдэр сааһым киэмсик ыра санаата соннук туолбатаҕа.
Дьиҥэр, аармыйаҕа ыҥырыллыбыт бастакы күннэрбиттэн, батальон хомсомуолун састаабын эппиэттээх сэкирэтээрэ этим. Уонна, кистээбэккэ эттэхпинэ, куһаҕана суох араатарынан ааҕылларым.
Хаартыскаҕа: Бырааттыы Георгий, Михаил, Александр Чусовскойдар.
«Саха cирин буойуннара – Дьобуруопа норуоттарын фашизмтан босхолооһун кыттыылаахтара» кинигэттэн
