Дьоруой Николай Саввич Степановы кытта эн-мин дэһэн алтыһа, сэһэргэһэ сылдьыбыт дьоллоох киһи эбиппин! Хара маҥнайгыттан сэрэтэбин, Саабыс хаһан да ону гыммытым, маны гыммытым диэн сэһэргээбэт идэлээҕэ.  Кинилиин көрсүстэҕим аайы хайдах эмит эрийэн-муску­­йан, араас ыйытыылары биэрэн, үктэтэн даҕаны, сэрии кэминээҕи мүччүргэннээх сырыыларыттан билэн хаалыахха диэн соругу туруоруммутум. Кини хорсун быһыытын, мүччүргэннээх сырыыларын туһунан аныгы көлүөнэ дьоҥҥо кэпсиирим наада эбит дии санааммын, бу суруйдум.

БҮЛҮМҮӨТЧҮК

--Аан маҥнай сэриигэ ханна киирбиккиний?

--Арҕаа Украинаҕа. Умань куорат илин туһаайыытынан. Оборуонаҕа киирэн сыппыппыт. Бүлүмүөтүм олус ыйааһыннаах этэ. Бинтиэпкэ дуу, аптамаат дуу тутан баран, атаакаҕа киирэр дьону кытта тэҥҥэ киирэр кыаҕым суох. Ботуруона суох кэмпилиэгэ 70-тан тахса киилэ. Биир лиэнтэтэ 10 киилэ, 200 ботуруон киирэр. Бастаан Корсунь-Шевченковскай төгүрүктээһинин бүтэрэ иликтэринэ тиийбиппит. Куоракка сэриилэһии ыарахан. Эн аһаҕас сиринэн, уулуссанан киирэ сатаан дьүккүһэҕин, кини саһан туран хайа аанынан, түннүгүнэн ытара биллибэт. Этээстээх дьиэни кирилиэһинэн тахсаҕын, суолгун элбэх гранатанан солоноҕун. Мин сөмөлүөтү ытыахпын наһаа баҕарар этим да, ыттарбат этилэр. Эйигин буллаҕына, пикируйдуур, үөһэттэн аллара нам­таан, ытан түһэр. Оруобуна биһиги, бүлүмүөтчүктэр, ытарбыт курдук ытар ээ. Ыраахтан өтүүнү субуйа тардыбыт курдук, көбүс-көнөтүк буору бурҕачытан кэлэр. Эрдэттэн төрдүн көрө сытар киһи төкүнүс гынан биэрэр. Аастаҕа ол дии. Только ыраах тэ­­йиэххэ наада, буулдьата, баҕар, разрывной буолуо. Биирдэ эмит ориентир ылан баран ытыахха сөп ээ, зажигательнай элбэх буулдьа наада, биир буулдьанан таптыҥ да, уматаҕын.

-- Биирдэ эмит ытан көрбөтөҕүҥ дуо?

-- Суох буоллаҕа дии, ыттарбаттара ээ… Буулдьанан ньиэ­мэс танкистара көрөр түннүктэринэн алҕаска түһэрдэххэ, эмиэ уматыахха сөп ээ.

 -- Бүлүмүөттүү сыттаххына, тааҥка утары кэлиитэ баара дуо?

-- Биир эмэ түбэлтэ баара буолуо да, ыраах соҕус ини. Тааҥка ити гынан баран, алдьархай кэбирэх курдук буолааччы. Тааҥка утары анал граната­лаах киһи… Элбэх граната наада, ол таһаҕаһа баар ээ. Бириэмэтигэр аҕалаллара наада. Гусеницатын тоҕо тэптэрэҕин. Эбэтэр уматар суурадаһыны холбоон баран быраҕыахтааххын.

 --Биир эмэ түбэлтэни кэпсээбэккин дуо?

-- Ээ, ол миигин саллааттар быыһааччылар. Кинилэр ол сэптэри алдьатааччылар. Тааҥкалары утары киириилэрэ элбэх буолааччы гынан баран, мин эрэ буолуом дуо, саллаат элбэх буоллаҕа дии…

«ИККИС НҮӨМЭРДЭРИН» ТУҺУНАН

--“Иккис нүөмэр” диэн ааттанар дьонуҥ сотору-сотору өлөллөрүн туһунан курутуйан ахтааччыгын дии. Саша диэниҥ өрүһү туораан баран, дэриэбинэни ылыыга охтубут этэ дии. Ити хаһыс киһиҥ этэй?

-- Маҥнайгым. Саша Читаттан сылдьар этэ. Кэлин дьон бөҕө солбуллубута, биэс-алта киһи… Доҕотторум Чехословакия, Венгрия томтордоругар хааллахтар. Сашам Румыния границатыгар, Молдавияны туораан баран. Буг өрүскэ өлбөккө таҕыстахпыт дии. Днепри эмиэ туораан баран, Прут өрүскэ снайпер тэһэ ытан кэбиспитэ. Ньиэмэс снайпера 300-350 миэтэрэлээх сиртэн ытан турар. Үрэххэ хаптайан түһэр тимир суол модьоҕотугар быылы бүрүммэтэх от бөлкөйө баарын көрбүтүм уонна уонча ботуруону таһаарбытым. Кэлин сүтэн хаалбыта, сал­­лааттар охтубат буолбуттара. Баран хаалбыта буолуо.

 --Иккис киһиҥ кимий?

--Тимофеев диэн этэ. Ытыалаһыыга өлбүтэ, Венгрияҕа. Иккис киһиҥ өллөҕүнэ, атын киһини ылаҕын. Сири кытта сир буола сатыыгын. Үһүс киһим эмиэ бааһырбыта. Онтон төрдүс, бэһис дьон кэлбиттэрэ.

--Бастакы бааһырыыҥ?

-- Уҥа атаҕым буута. Киһи кыһыйыах, күрүлүүр күн ортото табан турар. Снайпер эрэ, туох эрэ. Бүлүмүөппэр уонна бэйэбэр ­окуопа хаһа сырыттахпына. Саатар, тобуктаан олорон үлэлээбитим ээ. Буулдьалар табыгыраспыттарыгар, хаптайан эрдэхпинэ таппыттара, аллара төбөбүнэн түһэн истэхпинэ, төбөбүн ха­­рыстыыр ­буоллаҕым дии. Молдавияҕа Бельцы куоракка диэри төттөрү тырылаан кэллэҕим ол. Ый кэриҥэ буолан баран, чааспар тиийбитим.

--Иккис бааһырыыҥ?

-- Иккиһим -- Венгрияҕа. Оскуолка. Окуопаттан тахсан өстөөҕү батыһан истэхпитинэ, сөмөлүөт буомбатын оскуолага таарыйбыта. Трансильванияны төлө түһэн, Венгрия хочотугар киирэн баран. Эмиэ атахпын, быттыкпынан, хата, кыратык. Оттон буомба харааран иһэрин көрдөҕүм дии. Чугаһаан биэрбэккэ, уһун-устунан буолаарай диэн сүүрбүтүм, онон өссө тэйиччи 10-ча миэтэрэлээх сиргэ түспүтэ да, таппата ээ.

--Буомба түһэн эрэрин көрдүҥ?

--Ээ, хараҕым кырыытынан ыһыктан эрэрин көрөн буоллаҕа дии. Күнүс этэ ээ. Мин сөмөлүөт иһэр өттүн диэки сүүрэ сатаабытым. Ол аата, буомбаҥ аһара түһүөхтээх буоллаҕа дии. Эмиэ бастакым курдук, ый кэриҥэ сыппытым. Онтон снарядка түбэспитим. Ыйтан ордон баран, Венгрияҕа Чехословакия кыраныыссатын диэки Будапешт куоракка эргиллибиппит. Миномет снарядын ос­­куолактара санныбар, атахпар кэлэн түспүттэрэ.

«В АТАКУ!»

-- Ханна эрэ ыстыыктаһыыга түбэспитиҥ туһунан суруйбуттар этэ дии?

 -- Эчи суох, доҕор. Ыстыыктаһыы буолбатаҕа, буо­луохтаах этэ да, төттөрү чугуйбуттара. Психологическай атаака оҥорон утары киирэн испиттэрэ. Биһиэхэ «В атаку!» диэн буолла, биһиги бүлүмүөппүт хаалла, мин револьвердаах, ким-туох сэптээх үргүлдьү бардыбыт. Ким хайдах сатыырынан, бирикээс буолла да ылыахтаах сиргэр тиийиэхтээххин. Өстөөх, киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук, психологическэй атаакаҕа киирэн испитэ. Тэбис-тэҥҥэ үктэнэллэрэ, субу тэпсэн ааһыах курдук биир ньыгыл кэккэ буолан, дьу­­лаан үлүгэрдик тиҥиргэтэн иһэллэрэ. Окуопа модьоҕотугар ойон тахсыбыт хамандыыр ”В атаку!” диэн кылгастык, дьулааннык хамаанда биэрбитэ. Ким-туох сэптээҕин-сэбиргэллээҕин туппутунан бары өстөөҕү утары саҥата суох түһүнэн кэбиспиттэрэ.

Николай Степанов револьвердаах эрэ этэ: маннык түгэҥҥэ бүлүмүөтү соһуспаккын. Бэрээдэгэ суох, ол эрээри хамсаабат халыҥ халҕаһа буолан сүүрэн испитттэрэ. Доҕотторо субу, саҥата суох, аҕылаһар, көхсүлэрин этитэр уонна ким эрэ буулдьаҕа табыллан, ”һык” диэн баран охтон хаалаллара иһиллэрэ. Чугаһаатахтарын аайы буулдьа хойдон испитэ. Биһиги дьоммут сыаптара иккитэ хаптайан сыта түспүттэрэ, тыын ылбыттара. Ол сытан көрдөхтөрүнэ, фашистар ыстыыктарын төбөлөрө күн уотугар сиэмэх үлүгэрдик килбэлдьи­һэллэрэ. Үһүс төгүлүн ойон туран, саба сырсан киирэн эрдэхтэринэ, ньиэмэстэр инники кэккэлэригэр иһээччилэр ньиэрбэлэрэ тулуйбата быһыылаах, хорус гына тохтуу түһээт, тилэхтэрэ харааран барыталаатылар. Инньэ гынан, кэнники иһээччилэр эмиэ буут биллэрдилэр. Мин Саввич быһыта-орута кэпсээниттэн итинник хартыынаны ойуулаан көрө олордохпуна, киһим бэрт судургутук: «Дьоммут төттөрү “драйдыы” турдулар. Аҕыйах киһилэрин ылан хааллыбыт”, -- диэн түмүктээн кэбиспиттэ. Ити Румыния кыраныыссатын чугаһыгар буолбут түбэлтэ үһү. Ким билиэ баарай? Баҕар, ити суостаах көрсүһүүгэ, кырдьык даҕаны, ыстыыгынан сиһиктэһии буолбута буолуо. Ону кырдьаҕас буойун хойукка диэри түһээн кытта көрөн эрдэҕэ. Дэлэҕэ даҕаны утуйа сытан, сэрии аймалҕанын саҕа­нааҕы курдук, ыһыытаан-хаһыытаан туран кэлэн соһуталыырын туһунан дьиэлээхтэрэ кэпсиэхтэрэ дуо? Сүрэх бааһа дириҥник сөҥөн сырыттаҕа.

МҮЧЧҮРГЭННЭЭХ КЭМНЭР

-- Биир эмит өстөөҕү билиэн туппут­тааххын дуо?

-- Ээ, биири, илиитигэр таптаран, ытар кыаҕын былдьаппыт ньиэмэһи аҕалбытым.

Мин итиччэ тылы ыһыгыннаран бараммын, Саабыһы дьэ эмиэ эрийдим: хаһан, хайдах этэй? Ким-туох диэбитэй? Ону эн хайдах гынныҥ?

 -- Томскай диэн старшай лейтенант, Сибиир саллааттарынан киэн туттар киһи: “Степанов, кыра уҥуохтаах киһи, эн сыылан тиийэн ньиэмэһи тутан аҕал, биһиги уотунан көмүскүөхпүт. Дэриэбинэ нөҥүө өстөөх төһө күүһэ баарын билиэххэ наада”, -- диэн бирикээстээбитэ. Бардаҕым дии сыыллан, киһим ыппат. Илиитигэр бааһыран ыарыыланан олорор. “Таҕыc, барыах!”, -- диэтэҕим дии. Саабыс өстөөх буулдьатын аннынан күрүлүүр күнүс сири кытта сир буола сатаан сордонон, мүнүүтэ, сөкүүндэ ахсын өлө сыспыт түбэлтэтин кэпсээтэҕэ ити.

-- Саамай мүччүргэннээх, ыксаабыт, саллыбыт кэмиҥ ханна этэй, билигин сэрии ааспыта ырааппытын кэннэ, са­­наан көрдөххүнэ?

-- Оһуобай куһаҕан Австрияҕа этэ, онно власовецтар чаастарын утары түбэспиппит. Сатаан обо­руоналанар, маскировкаланар уонна олус киитэрэй этилэрэ. Ким даҕаны билиэн бэриммэт этэ, бүтэһик гранаталарын, буулдьаларын бэйэлэригэр хаһааналлара.

-- Николай Саввич, ити комбатыҥ Аристарх Иванович: «Сэрии хонуутугар эр санааны уонна героизмы биирдэ эрэ көрдөрбөтөҕө. Олорго туоһу буолбут мин баарбын”, -- диэн суруйар эбит дии. Крапивин эн сырыыларгыттан туох тү­­бэлтэлэри көрөн итинник суруйарый?

-- Оттон ол өрүһү туораабыппын, онно төһө өстөөх хаптайбытын көрдөҕө дии. Уонна оттон кини тааҥкатыгар олорсо сылдьыбытым, онно өстөөхтөр ыталларыттан чаҕыйбакка, оборуонаны хайдах ыла охсорбун, утары уоту аһар түргэн дьаһалларбын көрөн эрдэҕэ. Биирдэ өстөөх табыгастаах баҕайы таас будкаҕа сытан, уулуссаны быһа аһардыбакка ытыалыы сыттаҕына туораабыппыт. Бүлүмүөтү эрдэ быанан баайан баран, уулуссаны туоруу сатыыр саллааттары кытта сосуһан, быһа сүүрэн тахсыбыппыт. Саллааттар үксүлэрэ охтон хаалбыттара. Биһиги бүлүмүөппүтүн соһон ылбыппыт уонна доҕотторбутун иэстэспиппит.

Белоруссияҕа төрөөбүт нуучча киһитэ Иван Туптову кытта Николай Саввич биир взводка, биир ротаҕа сулууспалаабыттара. Карпат хайаларыгар буолбут биир хапсыһыыга иккиэйэҕин эрэ ордон хаалбыттара. Туптов ити ротаҕа сылдьан. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута.

ХОРСУННАР ХОРСУННАРА

-- Дьон харса суоҕун сэрии былаһын тухары син көрүстэҕиҥ дии? Кимнээҕи сөҕө саныыр этигиний?

-- Ити Крапивиннаах, капитан Шерстовитовтаах 40-с сыллардааҕы Чапаевтар этилэр, өстөөҕү хайаан да кыайыахха эрэ диэн толкуйдаахтара. Өстөөх тааҥкаларын утары киирэн, булгуччу уматан тахсар этилэр.

Санаан да көрдөххө, Николай Саввич ити дьону кытта бииргэ сылдьыбыт буоллаҕына, ол кэпсэнэр хапсыһыыларга кинилэри бииргэ сырыттаҕа дии.  Ол да иһин, ити дьон киэнэ хорсуннара, харса суохтара биһиги киһибитигэр сүгүрү­йэр уонна хара өлүөхтэригэр диэри сөҕөн-махтайан, ахтан-санаан суруйар эбит буоллахтара.

-- Бастакы мэтээли ханныгы ылбыккыный?

-- «За отвагу» мэтээл бэрил­лиэҕэ диэбиттэрэ хааллаҕа дии.  

-- Уордьаҥҥын?

-- Украинаҕа, Буг өрүһү туорааһыҥҥа. Араанньы буолуом иннинэ туппутум, Венгрияҕа. Хонууга сэриилэспит ордук. Бүлүмүөттээх киһи киэҥ сири-­уоту былдьаһар. Кэлин аптамаат, бинтиэпкэ сэбилэммитим. Мотоциклетнай полк баар этэ.

-- Маньчжурияҕа тиийбиккитигэр?

-- Быһаччы ытыалаһыыга сылдьыбатаҕым, танковай сэрии кэнниттэн сылдьыбытым. Дьоппуоннар алдьархай хорсун дьон, смертниктэр. Сөмөлүөтүнэн тааҥкаҕа кэлэн түһэллэр этэ.

-- Хапсыһыылар кэмнэригэр эйигин быыһаабыт түбэлтэлэрэ бааллара дуу?

-- Баар бөҕө буоллахтара ээ, арааһынай. Биирдэ өстөөҕү кытта уун-утары киирсиигэ биир нуучча уолун быыһаабытым. Сэриигэ эн-мин дэһии суох ээ. Бары биир ыал оҕотун курдук… Оннук санааны биһиэхэ ииттэхтэрэ дии. Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуох­таахпыт, Ийэ дойдубутун өстөөхтөн көмүскүөхтээхпит диэн. Ийэ дойдубутун босхолуохтаахпыт, ол кэриэтэ бэйэбит өлүөхпүт диэн баар этэ. Иккиһинэн, биһиги иитиллиибит «Үлэлээ -- аһаа, билиэххэ-көрүөххэ, култууралаах буолуохха» диэҥҥэ олоҕурар. Билиигэ тардыһыы баар этэ. Үлэлээҥҥин байылыат олоххо кэлиэхтээххин диэн. Биһиги интернациональнай иитил­лиилээх дьон ­буоллахпыт дии. Мин оннук саныыбын. Үлэбитинэн-хамнаспытынан туох да куһаҕаны оҥорботохпут, ону устуоруйа сотуо суоҕа. Биһиги олохпут хаһан да умнуллуо суоҕа, холобур гыныахтара кэнэҕэски көлүөнэлэр.