Новости проекта

 
 

Аҕам сэриигэ сылдьыбытын туоһулуур, эргэрэн илдьирийбит дастабырыанньа киниискэтин сэрэнэн ытыспар ылабын... Оҕо саас умнуллубат өйдөбүлэ өйбөр бу баардыы тиллэн кэлэр. Аҕам киэһэ оттоон кэлэн баран, саҥата суох орон баһыттан сотторун ылан уунан, дьарамай көхсүн тоһуйан олорон биэрэрэ. Көлөһүнүн соттороро. Мин онно кини көхсүгэр баар үөт сэбирдэҕин курдук быһыылаах элбэх баас онно баарын мэлдьи саҥа көрөр курдук туоһулаһарым. Сэттэ чэр “сэбирдэх” баара. Ол – оскуолка, буулдьа суоллара этилэр.

 Биһиги аҕабыт Еремеев Иван Константинович түөрт төгүрүк сыл уоттаах сэриигэ сылдьыбыта. Ол кэнниттэн сыл аҥаара сэрии урусхаллаабытын чөлүгэр түһэриигэ Выборг куоракка үлэлээбитэ. Онон кини, түөрт аҥаар сылы толору бэриниилээхтик сулууспалаан, Ийэ дойдутун иннигэр ытык иэһин чиэстээхтик толорбута. Уоттаах сэрии диэн тугун этинэн-хаанынан билбитэ. Уон араас омук саллааттарын кытта бииргэ  сэрии уот холоругун ортотунан ааспыт, окуопа тыйыс олоҕун эрэйин-муҥун ситэри амсайбыт, эр сүрэхтээх, хорсун санаалаах  саха саллаат этэ. Сэрииттэн “За отвагу”, “За боевые заслуги”,  “За оборону Ленинграда“, “За победу над Германией” мэтээллэрдээх кэлбитэ.

Аҕабыт Уйбаан элбэх саҥата суох, сахалыы майгылаах киһи этэ. Онон да эбитэ дуу, саныан баҕарбата эбитэ дуу, сэрии туһунан тэнийэн кэпсээбэт буолара. Биир өттүнэн ыллахха, нууччалыы аанньа билбэт үөрэҕэ суох дьон, сурумматах-бичиммэтэх, сир-дойду аатын да аанньа билбэт буоланнар, өйдөбүллээх ахтыылара аҕыйах буоллаҕа.  Ол да буоллар, биһиги, кини оҕолоро, сиэннэрэ, аҕабыт уһансыбыт Улуу кыайыытын өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр даҕатан, кини үтүө аатын кэриэстээн, туох баарынан ахтан-санаан ааһарга сананныбыт.

{"subsource":"done_button","uid":"26B4C565-D1F8-4520-B28E-08571318FE06_1589940708111","source":"other","origin":"gallery","source_sid":"26B4C565-D1F8-4520-B28E-08571318FE06_1589940708127"}

Иван Константинович - Ленинград боруонун байыаһа. 1941 с. атырдьах ыйыгар бастакы састаапка ыҥырыллан баран, 1945 с. ахсынньытыгар демобилизацияланан кэлбитэ. Ахсынньы 31 күнүгэр атынан айаннаан Майаҕа кэлэн, военкомакка учуокка турар. Алтанынан айаннаан, тохсунньу 6 күнүгэр ахтар-саныыр Абаҕатыгар үктэнэр. Сэрииттэн кэлэригэр кэргэнэ Алааппыйа тириини буһаран мииннээн тоһуйар. Үс оҕо хаалбытыттан кыралара Кэтириис диэн кыыс, ыарахан олох  охсуутугар өлөн, икки улахана Миитэрэйдээх Кылаара көрсөлллөр. Аҕалара тирии миинин иһэрин оҕолор ымсыыран көрөн турбуттара диэн, эдьиийбит Өрүүнэ(аҕабыт сиэн балта) ахтан кэпсиирэ.  Оннук курдук аас-туор кэм эбитэ үһү.

Аҕабыт 1910 с. Амма улууһун Абаҕа нэһилиэгэр Кэтириис уонна Көстөкүүн Еремеевтэр диэн быстар дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүтэ. Дьоно сүүрбэ оҕоломмуттарыттан аҕабыт - оһоҕос түгэҕинээҕи бүтэһик оҕо. Киһи буоларын билбит курдук, кини төрөөбүт сураҕын истэн баран, өлөөрү сытар кырдьаҕас эһэтэ Сиидэр: “Өтөх төҥүргэһэ, Тайтаннар аҕа ууһун аатын ааттатар оҕо төрөөтө. Хайаан да киһи буолуо, быстыахпыт суоҕа”, -  диэбитэ үһү. Аҕата хараҕынан көрбөт, ийэтэ ханныктык эмэтик борутар эрэ эбит. Онно эбии хараҕа суох эбэлэрин илдьэ олорбуттар.  Онон үс хараҕа суохха сирдьит буолан сылдбыбыт. Икки эдьиийэ туспа ыал эбиттэр. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ, Абаҕа хомуньуустара мөссүйүөҥҥэ үөрэххэ ыытаары гыммыттарын, дьоно кинитэ суох сатаан ыал буолбаппыт диэн ыыппатахтар. Хойут ликбиэскэ үөрэнэн, латыынныы суруйар этэ. Ийэлээх эбэтэ утуу-субуу өлөллөр. Уон алталааҕар аҕыс уоннаах аҕата  өлөрүм чугаһаата, ыал буол диэн хаайан, Чурапчы Хайахсытыгар баран кэргэн кэпсэтэн кэлэр. Уон аҕыс сааһыгар Герасимовтар диэн ыал Маайа диэн кыыстарын сүгүннэрэн аҕалар. Бу бастакы кэргэнэ биэс-алта сыл бииргэ олорон, биир уол оҕолонон баран,  1930 с. ыалдьан өлөр. Маайаттан  Миитэрэй диэн уол хаалар. Онтон иккиһин Түрүтүөнэбэ Алааппыйа диэн Абаҕа дьахтарын кэргэн ылар. Үс оҕолоноллор. 1938 сыллаахха сэттэ сылгыны холбоон, «Комбайн» холкуоска киирэр уонна сэриигэ барыар диэри туох баар үлэҕэ барытыгар көхтөөхтүк ылсан үлэлиир, сылгыһыттыыр.

1941 сыллаах сайын  “Кыһыл байыас” холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта киһи, дойдутугар Амма Абаҕатыгар үрэх баһыгар оттуу сылдьан, бэбиэскэ туппут. «Охсубут оппут тэлгэммитинэн, бугулларбыт турбутунан хаалбыттара”, - диэн аһыйара. Аҕата сэриигэ барар сураҕын истэн, уола Миитэрэй үөрүү бөҕө буолбут. Үөттүрэҕи миинэ сылдьан, оһоҕу тула сүүрэ-сүүрэ: “Иэхэй, аҕам сэриигэ барар! Аҕам саатын, чаһытын мин ылыам!” – диир эбит. Ол кыра оҕо сэрии диэн тугун быһааран өйдөөбөтүттэн уонна, баҕар, аҕата тыыннаах эргиллэн кэлэрин биттэммитэ эбитэ буолуо буоллаҕа. Билигин Дьокуускайга Кыайыы болуоссата турар сириттэн, оччотооҕуга өрүс бириистэниттэн, атаарыллыбыттар. Кэлин сиэн балта Өрүүнэ Карпова кэпсиирэ. Кини оччолого Дьокуускайга тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэнэ сылдьар эбит. Таайдарын, биһиги аҕабытын уонна Лааһараптары, аҕалбыт сурахтарын истэн, бириистэҥҥэ бырастыылаһа киирбит. Онно барааччылар, үрдүк баҕайы соппулуот иһигэр киһи-киһитин билсибэт гына, ыга симиллибиттэр үһү. Өрүүнэ, кыанара бэрт буолан уонна дьоҥҥо үттэрэн тахсан, соппулуот  үрдүттэн ытыы-ытыы бырастыыласпыт.

Дьокуускайтан, хотун дьахтар ыҥырыы, алгыс тылын истэн баран, айаҥҥа туруммуттар. Баарсанан айаннаан истэхтэринэ, олох дуона суохтан сылтаан, охсуһуу оргуйан турбут. Омуннаах өттө быһахтарын ойутан таһаарбыттар. Хас да киһи буксир торуоһунан атын баарсаҕа куотан быыһаммыттар. Ол түгэни кэнники бииргэ айаннаспыт киһитин көрсөн ахтыспыттарын кэпсиирэ. Кыһыл ырбаахылаах, олус сылбырҕа, тэтиэнэх киһи торуоһунан анараа баарсаҕа куоппутун көрбүтүм диэбит. Быысапкалаах кыһыл ырбаахылаах – ол мин аҕам эбит.

Ол айаннаан иһэн аара биир куоракка тохтоон, маҕаһыынтан кыра мал, ас-үөл атыылаһаллар. Онно сорох дьон арыгы атыылаһан, малларын быыһыгар кистээбиттэрин, хамандыырдара кэлин син-биир буланнар, бытыылкаларын алдьаталаабыттара үһү. Онтон борохуоттарыгар олорон эмиэ салгыы усталлар. Аан бастаан пуойаһы хайдах көрбүттэрин маннык кэпсээбитэ баар: “Ытыс таһынар ыас хараҥа. Арай, малатыылка тыаһын курдук тыас ньирилээн иһиллэр. Бачча түүн кимнээх бурдук сынньан эрдэхтэрэй диэн, бары олус соһуйдубут. Онтон арай көрбүппүт: хараҥаҕа түннүк уоттара кэчигирэһэн, умайан күндээрэн тураллар. Эмиэ дьиктиргээтибит. Хайдах дьиэлэри  маннык тэбис-тэҥ гына кэккэлэһиннэри сатаан тутар баҕайыларай диэн. Онтон чугаһаан иһэн өйдөөн көрбүппүт: пуойас түннүгүн уоттара эбиттэр. Ити пуойас тыаһа малатыылка тыаһын курдук ньиргийэн иһиллэр эбит”.

Иркутскай уобаласка тиийэллэр. Ол сайын Мальта станцияҕа  кинилэри икки-үс ый үөрэтэллэр. Онтон күһүөрү кыһын Читаттан Монголияҕа сулууспаҕа ыыталлар. Ол кэнниттэн 1942 сыл саҥатыгар аҕабытын Москваҕа 127-с  стрелковай пуолка бастакы батальонун бастакы стрелковай ротатыгар стрелогунан аныыллар. Докумуонугар илиинэн «127 к. бн. сп., 1 б-н, 1 с.р.” диэн сурулла сылдьар. «Красноармейская книжка” докумуону 1941 с. ахсынньы 17 күнүгэр туттарбыттар. “Должность” диэҥҥэ “стрелок красноармеец” диэн суруллубут. Москва аннынанааҕы кыргыһыыга байыас бастакы сүрэхтэниитин барар.  Онно тиийээт атаҕар бааһыран, Ленинград госпиталыгар эмкэ ыытыллар. Онно икки ый эмтэнэр.

 Бастаан утаа ас-үөл мөлтөх буолан, аччыктааһын, быкка ыстарыы да баар эбит. Сорох саллааттар бинтиэпкэлэрин санныларыгар уйан сүкпэт гына быстараллара диэн ахтара. Күннээҕи аһылыктара сороҕор биир луоска аһыйбыт хаппыыста буспута буолар эбит. «1942 сыл саҥатыгар Москва анныгар сэриигэ киллэрбиттэрэ. Сэппит диэн бинтиэпкэ. Кэлин илии бүлүмүөтүн биэрбиттэрэ. Таһаҕаһа ыарахана бэрт этэ. Ол иһин мэнээх киһиэхэ биэрбэт этилэр. Эдэрбэр син кыанар эбит буоллаҕым буолуо”, - диэн ахтыбыт. Сэриигэ 40-ча киилэ ыйааһыннаах ручной пулемёту күүстээх-кыахтаах эрэ дьоҥҥо туттараллар эбит.

Бастакы бааһырыытын кэнниттэн Ленинград фронун 129-ус гвардейскай стрелковай пуолкатын 45-ис стрелковай дивизиятын байыаһа буолар. Ити кэмҥэ “Север” аармыйа бөлөхтөрө Шлиссельбург кириэппэһи сэриилээн ылбыттара. Ленинград-Москва тимир суолун сабан, Ладога күөл соҕуруу биэрэгэр тахсыбыттара. Гитлер сэриитэ, улахан сүтүгэ суох Москва куоракка кимэн киирэргэ сорунан, Ленинград куораты блокада тимир уобуруччутугар хам ылбыта. Ворошилов, Жуков маршаллар Ленинграды тиһэх тыыннаах киһи хаалыар диэри көмүскүүр, өстөөх илиитигэр биэрбэт кытаанах дьаһалы биэрбиттэрэ. Бу сэриигэ Пулков үрдэлэ улахан стратегическай суолтатаммыта. 1941с. балаҕан ыйын 12 күнүттэн 1944 с. тохсунньу 14 күнүгэр диэри, блокада 900 хонугун устатын тухары сэбиэскэй байыастар Ленинград куорат соҕуруу эҥээриттэн өстөөх кимэн киириитин төттөрү охсууга  хааннаах кыргыһыыны кыргыспыттара. Олохторун толук биэрэн туран, үрдэли өстөөххө биэбэтэхтэрэ.

 Биһиги аҕабыт бу сэриигэ хорсуннук сэриилэспитэ. Пулков үрдэлин ылар иһин уодаһыннаах киирсиилэр тустарынан маннык ахтыбыта баар: «Үс сайыннаах кыһын икки өттүттэн элбэх сүтүктээх, кэтэсиһэ сытан сэриилэһии буолбута. Онно сытыйбыт-ымыйбыт өлүк элбэҕэ. Олору алҕаска таарыйдахха, “пуус» гына тыаһаан баран хапсыйан хаалаллара. Тааҥкаҕа буспут дьону көрөр олус дьулаан буолара».

 Кини ручной пулемёкка иккис нүөмэринэн сылдьыбыт. Бастакы нүөмэр грузин эбит. Биир хотторуулаах киирсии кэнниттэн, бары кыргыллан, ол грузиныныын иккиэйэх тыыннаах хаалбыттар. Киһим уолуйан өстөөхтөрү туһулуу-туһулуу мээнэ ытыалыыр диир. Буулдьаҕын харыстаа дии сатаабыт. Хотторбуттарын билэн, хараҥардаҕына төттөрү сыыллан бэйэбит дьоммутугар тахсыахпыт диэн, сэнэрээт дэлби көппүт иинигэр хорҕойбуттар. Доҕоро көҕүрэттиэхпин баҕардым диэбит. Сытан эрэ көҕүрэтин диэбит аҕам. Ол икки ардыгар киһитэ өстөөх буулдьатыгар табыллан, үрдүгэр сууллан түспүт. Өндөс гыныытыгар снайпер ытан түһэрбит. “Еремеев помоги! Еремеев помоги!” - диэн үрүт-үөһэ хатылаан баран, доҕоро сырдык тыына быстыбыт. Киэһэ хараҥарбыт. Ньиэмэстэр саҥалара адьас чугас кус-хаас тойугун курдук ньамалаһан иһиллибит. Хочулуок тыаһа таҥкынаабыт, кыайан-хотон үөрбүт дьон күлсүүтэ-үөрсүүтэ сүрдэммит. Аһаан эрэллэр диэн сэрэйэн, ороҕуттан оронон тахсан, төттөрү сыыллыбыт. Сүрдээх киэҥ, нэлэмэн сыһыыны түүнү быһа пластунскайдыы сыыллан сыра бөҕөнөн туораан, дьонугар чугаһыыр. Аны утары ытыалыы тоһуйаллар.  “Сибэйии! Сибэйии!” - диэн хаһыытаан, нэһиилэ тохтоппутум диэхтиирэ. Тиийбитэ, дьоно бары өллүлэр диэн, “помяни” гына олороллоро үһү. Вещмешоктаах малын сыыһын үллэстэ охсон кэбиспиттэр. Онтуката да табаах, бөппүрүөскэ эринэр кумааҕы эбит. Эдэр нуучча хамандыыр уолу олус аһыйан кэпсэтэллэр этэ диирэ. Наҕараадаҕа түһүөхтээҕин, тыаһаан-ууһаан баарбын биллэриэ, сыылларбар мэһэйдиэ диэн, бүлүмүөтүн сэрии хонуутугар хаалларан кэлэн, таах хаалбыт быһыылааҕа.

 Сэриигэ өлүү-сүтүү элбэҕэ. Аҕабыт эдэр хамандыырдары ордук аһыйара. Кинилэри эмиэ эдэркээн уолаттар солбуйан иһэллэрэ диирэ. Өстөөх сүлүһүннээх буулдьата биһиги аҕабытын тумнан ааспатаҕа. Оскуолка хатаныытын аахпатахха, барыта сэттэтэ(иккитэ ыараханнык, уоннааҕыта  син халымырдык) бааһырталаан, тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Атаҕар, илиитигэр, бүлгүнүгэр, кэннигэр, төбөтүгэр бааһыран, Ленинград, Выборг  куорат госпиталларыгар, полевой госпитальга хастыы да ый эмтэнэн тахсыталаабыта. Биирдэ хаарга умса сытан, курдары ыттарбыт этэ. Буулдьа хонноҕун аннынан киирэн баран, көхсүн хараҕынан тахсыбыт. Хата, аныгылыы эттэххэ, тыын уорганнарын сиирэ таарыйан ааспыт. Нууччалар: “В рубашке родился”, - дэһэн үөрэллэр эбит. Ол этии суолтатын толору өйдөөбөтөр даҕаны, өйүгэр хатаан хаалбыт этэ. Тыҥатын таарыйтарбыт этэ. Нуучча кыргыттара, кутталларыттан ытаһа-ытаһа, бааспытын бэрэбээскэлиир этилэр диэн сонньуйара. Биһиги төрүүр быабыт тартаҕа буолуо, өстөөх буулдьата кинини сиирэ-халты таарыйан испит эбит. Биирдэ куйахатын сиирэ ыттаран, кыа хаан буолбутун кэпсиирэ, куйаха хаана барамматын сөҕөрө. Биирдэ ылгын чыҥыйатын тосту ыттарбыт этэ. Биһиги аҕабыт омос көрдөххө, төһө да дьэбир курдук буолбутун иннигэр, ханнык да түгэҥҥэ киһи  күлэр өттүн булан көрөр идэлээх этэ. Ылгын чыҥыйатын тосту ыттарбытыгар нуучча уолаттара: “Еремеев ранен!” -  дэһэ-дэһэ, саба сырсан кэлэн, тиэрэ баттаан(омуннара дэлэ дуо) наһыылкаҕа сытыара сатаабыттар. Онуоха аҕам “өлүөрбүн” дии-дии туран кэлэн иһэр үһү. Ону кэпсии-кэпсии куруук күлэр буолара. Нууччалар дьэллэмнэрин, амарахтарын сөҕөрө. Биир эмиэ көрдөөх түгэн. Арай биирдэ эмиэ госпитальга киирбит. Кирилиэһинэн үөһэ тахсан иһэбин диир. Арай, утары туох да сүрдээх дьүдьэх, куһаҕан, хап-хара, тараҕай киһи, нэһиилэ сүөдэҥнээн,  үкчү кини курдук таҥаһын, малын кыбынан, киниэхэ уун-утары өрө тахсан иһэр үһү. Тоҕо куһаҕанай диэн, оннооҕор иһигэр сүөргүлүү санаабыта үһү. Онтуката улахан сиэркилэҕэ бэйэтин күлүгэ буолан биэрбит. Оннук курдук салгыҥҥа сылдьан хараараллар, сэрии олоҕуттан дьүдьэйэллэр эбит. Госпитальтан тахсарбытыгар, эмиэ эрэй-буруй саҕаланыа буоллаҕа диэн, ытаһар этибит диэччи. Сэрииттэн Таала алааска кэргэнигэр кэлэн баран, сэриигэ ылбыт бааһа кууллайан хаан-билик буолан, суорҕаннаах тэллэххэ сытар гына ыалдьан, Аммаҕа сыарҕалаах атынан тиэллэн киирэн биир ый эмтэнэн үтүөрэн тахсыбыт. Курдары ыттарыыта дьайан, үйэтин тухары тыҥа ыарыһах этэ. Сылгыһыттыы сылдьан, атынан сүүрдэн иһэн, хойуу тумаҥҥа  тыыным тумнастар буолара, силлээбит силим кыа хаан буолан хаарга кытара түһэрэ диэн кэпсиирэ. Атаҕар, кэннигэр хатаммыт оскуолкаларын этигэр-сиинигэр илдьэ анараа дойдуга аттанаахтаатаҕа. Ол курдук эмтэнэн үтүөрэ-үтүөрэ, сэриигэ киирэн испит.

          Өстөөх чугуйан эрэрэ биллибитин кэннэ, аҕабыт пуолкатын Выборг куоракка ыыппыттар. Онно эмиэ кытаанах хапсыһыылар буолбуттар. Онтон Прибалтикаҕа тиийбиттэр. Эстонияны, Латвияны, Литваны өстөөхтөртөн босхолуур сэриигэ кыттыбыт. Эстонияҕа Тарту куорат аннынан өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн тоҕо түһүүгэ хорсунун көрдөрбүтүн иһин “За отвагу” мэтээлинэн  наҕараадаламмыта. “Ол дойду дьоно бары ниэмэс аймахтаахтар быһыылаах. Биир эмэ тэлиэгэни тохтоттоххо, тиэнэн иһэр малларын үрэйдэххэ, хайаатар да саһыаран иһэр киһилээх буолаллара”, - диэн дьиибэргээн кэпсиирэ. Үөрэҕэ суох саха киһитэ Прибалтика дьонун олохторун укулаатын хантан билээхтиэй? Көннөрү өстөөхтөн босхолуубут диэн өйдөөх буоллаҕа. 

Биирдэ дьоно немец легковой массынатын гранатанан быраҕаттаан тохтоппуттар. Саба сырсан киирбиттэр да, биир киһини оруу тардан таһаарбыттара, генерал буолан биэрбит. Саба түһэн ньэҥньийэн эрдэхтэринэ, ньиэмэс таанкалара сүүрдэн киирбиттэр. Биһиэннэрэ генералларын тиэммитинэн атахха биллэрбиттэр.

Биир көрүдьүөс түгэни ахтара. Биирдэ өрүһү туоруур сорудах ылбыттар. Нөҥүө биэрэккэ ньиэмэстэр бааллара үһү. Түүн чып кистэлэҥинэн тыыларын бэлэмнээбиттэр. Кэпсэтэллэрэ, бэл диэтэр, табахтыыллара бобуллубут. Эрэһиинэ тыы барыларыгар тиийбэт эбтит. Инньэ гынан, аҕабыт түөрт саллааты кытта кыттыһан, бэйэлэрэ “тыы” оҥостубуттар: биэс балаакканы холбуу тигэн, иһигэр соломо симпиттэр.  Сарсыарда “ураа”  хаһыынан бары ууга тоҕо анньан киирбиттэр. Ньиэмэстэр артиллерия күүстээх уотун аспыттар. Өстөөх өрүһү туоратыа суоҕун билэн, ууга ыстанарга бирикээс бэриллибит. Бары үрүллэр эрэһиинэ курууктаахтар, көхсүлэригэр ыарахан вещмешоктаахтар эбит. Аҕам онно эбии ыарахан ыйааһыннаах ручной пулемётун соһо сылдьар эбит. Биир киһилэрэ ууга сыыһа ыстанан, төбөтө аллара буолан хаалбыт. Тэбиэлэнэ сатыыр эбит да, инчэйбит үрүсээктээх мала ыйааһына бэрт буолан, дьаакыр курдук таҥнары баттыы сылдьар эбит. Буулдьа ардаҕын аннынан киһилэрин нэһиилэ кытыыга соһон таһаарбыттара үһү. Куттала ааспытын кэннэ, саныахха киһи күлэр түгэнэ эбит.

Мин тус бэйэм анаан олорон ахтыы оҥорторон сурунан ылбатах, бастакы кыргыһыыга киирэригэр тугу санаабытын, ордук өйдөөн хаалбыт түгэннэрин эҥин туһунан сиһилии ыйыталаспатах эбиппин. Арай, биирдэ сэриилээх киинэни көрөн баран: “Паапа, ити сэриигэ ытыалыы-ытыалыы өстөөххө утары сүүрэллэр дии. Онно өлөн хаалыам диэн куттанааччыгын дуу? Бэйэ-бэйэҕитин да табан кэбиһиэх курдуккут дии», -  диэн ыйыппытым. Онуоха кини: “Ону саныыр кэлиэ дуо? Сирэйиҥ дыҥ курдук буолан баран сүүрэн иһэҕин. Тыа быыһынан бардахха, буулдьа түһэн мас хатырыктыын тырыыҥка курдук ыһыллара”, - диэбитэ.  Бастаан утаа сэнэрээт тыаһа-ууһа суох олох кинини көрбүтүнэн иһэр курдук буолара үһү. Онтуката олох атын сиргэ тиийэн түһэр эбит. Ону кэлин уопутуран билэн баран аахайбат буолбут. «Сорох саллааттар сэриигэ харахтарын уота умуллан, имнэрэ көҕөрөн киирэллэрэ. Оннуктар, кырдьык, тыыннаах эргиллибэт этилэр. Бастакы буулдьа аһылыга буолаллара. Бэйэм чааһым, өлүөм-тиллиэм диэн толкуйдуу сатаабат этим”, - диэн ахтыбыта баар.

Сэриигэ сылдьан, саханы олох аҕыйахта көрсүбүт. Биир дойдулааҕа Абаҕа уолугар түбэһэ түспүт. «Кыыс курдук уол этэ. Дойдубар эргиллибэтим буолуо диэн дэлби ытаабыта-соҥообута. Сэрэйбитин курдук, сэрии толоонугар охтубут сурахтааҕа», - диирэ. Иккис киһитиниин Эстонияҕа атаакаҕа бииргэ киирбиттэр. Аҕам инники сүүрэн иһэн, киһитин далбаатаан ыҥыра испит. Биирдэ көрбүтэ, киһитэ табыллан охтубут. Көмөлөһөөрү төттөрү ыстаныах курдук санаабыта, санитарка кыыс аттыгар баар буола охсубут эбит. Инньэ гынан, салгыы сүүрэ турбут. Онон сүтэрсибиттэр. Улууһун өйдөөбөт этэ, Ыстапаан диэн ааттааҕын эрэ өйдөөн хаалбыт. Үһүс киһитин госпитальга сытан көрсүбүт. Мэҥэ киһитэ эбит. Хаартыскаҕа түспүтүн кэлин ол киһи ылан, Абаҕатааҕы аадырыһыгар ыыппыт этэ. Ол хаартыска билигин баар.

Нуучча дьоно үөрүнньэҥнэрин, омуннаахтарын кэпсиир буолара. Бастаан тиийбитигэр саха буоларын истээт, снайпер буолуоҥ, ытан көрдөр диэн хаайбыттар. Сахалар тииҥи харахха түһэрэллэр үһү диэн билэллэр эбит. Түбэлтэтигэр тииккэ тииҥ олороро үһү. Ону аҕам хап-сабар ытан түһэрбит. Онно дьэ сөҕүү-махтайыы, хайҕабыл бөҕө, «Якут – снайпер”, -  дии-дии санныга таптайыы бөҕө буоллулар диэн сонньуйан, күлэн кэпсиир этэ. Нэһиилэ таптаҕым эрэ дии диэччи. 

Хамандыыра аҕабытын хайгыыра, атыттарга холобур туруорара үһү. Куруук: “Еремеев үөрэҕэ суоҕуҥ кыһыылаах, үчүгэй хамандыыр буолуоҥ этэ”, -  диир эбит. Тоҕо эбитэ буолла, төһө да мэлдьи курдаттыы тартардар, аҕам дьонугар хаһан да сурук суруйбата эбитэ үһү. Сорох саллааттар  дойдуларыттан сурук туттахтарына уйадыйан ытаһаллар эбит. Оччоҕуна хамандыыра: “Бу Еремееви көрүҥ. Дьиҥнээх саллаат. Кин  курдук буолуохха наада. Эһиги курдук сыыҥк-сыраан аллыбат, сурук суруйан хайаан аймаммат”, -  диэн, саллааттарын мөҕүттэр эбит. Санааларын бөҕөргөтө сатыыра эбитэ буолуо.

Нууччалыы билбэттэрэ эрэй бөҕө буоллаҕа. Үөрэх кэмигэр сорох саллааттар уҥа-хаҥас диэн хамаанданы өйдөөбөккөлөр, ыксаан илиилэригэр өрбөх баайа-баайа үөрэтэ сатыыллара үһү. Хамандыырдара дьээбэлэнэ былаастаан: “Сахалар киитэрэй омуккут, бэйэҕитигэр наадалаах “килиэп”, “эбиэт” эҥин диэн тыллары билэҕит, хайа наадалаах тыллары өйдөөбөтөҕө буолаҕыт”, - диэн хомуруйар этэ диэччи. Аҕам Амма буолан,  нууччалыы тыллары элбэҕи туттара: укураат, эппээт, добуолун, булудьуу о.д.а. Онон да кэм быһаарсан сылдьыбыт буолуохтаах.

Биирдэ олохтоох дьон оҕуруотуттан хортуоска хостуу барбыттар. Биһиги аҕабыт гимнастёркатын тэллэҕэр хомуйан испит. Арай, оҕо көтөҕүүлээх дьахтар сарылаабытынан, ытаабытынан соҕотохто баар буола түспүт. Тылын баһа: “Сыл тахсар аспыт. Мантан быһыннахпытына, хоргуйан өлөбүт. Ньиэмэстэр халаан-талаан ааспыттарын кэннэ, аны бэйэбит дьоммутуттан атаҕастанарбыт хаалбыт!” – диэн буолбут. Аҕабыт, дойдубар хаалбыт оҕолорбун саныы биэрдим  да, тоҕо тутан кэбистим диир. Кэлин дьонум: «Еремеев – дурак!» - диэн, күлүү оҥостон сордообуттара диирэ.

Иккилии хонук өндөйбөккө, уулаах окуопаҕа сытарбыт, синиэлбит тэллэҕэ муустаах ууга хам тоҥон хаалбыт буолара диэн кэпсиирэ. Сэриигэ да араас дьон баар буолар эбит. Сорох дьон, дьиэлэригэр төннөөрү, бухааҥканы курдат илиилэрин-атахтарын ытыналлара үһү. Онтукалара буорах суола хаалан, син-биир биллэр эбит. Туохха эмит буруйдаммыт дьону байыаннай кэм кытаанах сокуонунан миэрэлээн, дьон ортотугар таһааран ытан кэбиһэллэр эбит. Тобуктуу сылдьан ааттаһан аҕай биэрэллэрэ диэн аһынан кэпсиирэ. Өлбүт дьонтон чаһы, көмүс устан хомуйсар дьон эмиэ баар буолар эбит. Бүгүн-сарсын өлөрбүт-тиллэрбит биллибэккэ сылдьан диэн, кэлэйэр этэ. Сэрии быыһыгар түгэн көһүннэҕинэ, баанньыктаннараллар, ыраас таҥаһы таҥыннараллар уонна сороҕор кыра арыгы иһэрдэллэр этэ диирэ. Ону кини санаабытын чэпчэтэ сатыыллара эбитэ буолуо диэн быһаарааччы.     Сэрии алдьархайа саллаат сүрэҕэр оспот баас буолан хаалар эбит буоллаҕа. Сэриилээх киинэни тулуйан көрбөт буолара. «Сэриигэ итинник эмис-тала дьон суохтара, сымыйа”, - диэн, итэҕэйбэт, ньиэмэс саҥатын истэрин сөбүлээбэт этэ. Оҕонньор буолан баран, биирдэ килиэп ылан иһэн, аптека таһыгар бөх умаппыттарыгар таас иһит эстэн улахан баҕайытык “пас” гыммытыгар, эҥил баһын  икки илиитинэн саба харбанан баран, сиргэ сүр сымсатык хаптас гына түһэн дьону соһуппут этэ. Сэрии тыаһа-ууһа өйүгэр оннук күүскэ олорон хаалбыт этэ.

Аҕабыт кыайыы өрөгөйүн Прибалтикаҕа көрсүбүт. Сэриигэ сылдьыбытын туһунан саамай чаҕылхай, умнуллубат өйдөбүлэ 1945с. от ыйын 8 күнүгэр буолбут Ленинградтааҕы Кыайыы параата этэ. Кыайыы буолбутун кэннэ, Выборг куоракка кэлэн тохтууллар. Кыайыы параатыгар кыттар дьону талан, бэлэмнээһин саҕалаланар. Ленинград таһыгар  Токсово бөһүөлэккэ балаакканан түһэ сытан бэлэмнэммиттэр. Тото-хана аһаппыттар, сынньаппыттар. Кыайыылаах аармыйа сирэйэ көстүөхтээх, өрөйүҥ-чөрөйүҥ дииллэр эбит. Саппыкыларын тиҥилэҕэ туллан сиргэ хаалыар диэри күүскэ тиҥилэхтээн хаамаллар эбит. Ырыа тылын өйдөөбөт дьону, хоһооно суох ырыа тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн, тэҥҥэ саҥа таһаарсыҥ диэн үөрэппиттэр. Уон эрээтинэн хаамарга бэлэмнэммиттэр. Дьиҥнээх хаамыыларыгар алта эрээт буолбут. «Ленинградка хаамыыбыт былааннаммыт курдук табыллыбатаҕа. Киһи биир тэҥник хаамыах курдук буолбатах этэ. Икки өттүбүтүттэн олохтоохтор ытаһа-ытаһа саба сырсан киирбиттэрэ. Саллааттары аҥаар кырыытыттан кууһуу, сыллааһын-уурааһын, илии тутуһуу. “Норуот эһиннэҕэ диэбиппит, дьон тыыннаах эбиттэр, дьиэ-уот, хаһаайыстыба баар, хаһаайынныы хаалыҥ”, - диэччилэр элбэхтэр этэ. Уонна биһиэхэ ким туох кыахтааҕынан тараах, быысапкалаах былатыак, бөппүрүөскэ кумааҕыта, табах хаата, килиэп  бэлэх туттарбыттара. Ону хоонньубутугар уктан иһэбит. Миэхэ биир билээгэлээх арыгыны хоонньубар уктулар. Ону көрөн, доҕотторум:  “Саамай үчүгэй бэлэх – Еремеев бэлэҕэ!” - дии-дии күлсүбүттэрэ. Ону табаарыспыныын бүөмнээн испиппит”, - диэн ахтара.

Аҕам эдэригэр бэйэтин улаханнык кыанар, тэтиэнэх, олус ыраас сэбэрэрэлээх эбитэ үһү. И.И. Белолюбскай диэн “Комбайн” холкуоска бииргэ үлэлээбит доҕоро маннык ахтыбыт: “Уйбааны мин аан-бастаан Буор Хайаттан Тумулга дьаарбайа кэлбитин көрбүтүм. Оччолорго оҕолор биһиги таҥаспыт-саппыт мөлтөх. Арай, бачыыҥкалаах, бүрүүкэлээх, курдаах, үчүгэй баҕайы дассабыык сонноох, киэпкэлээх, ыраас баҕайы сэбэрэлээх, көнө уҥуохтаах уол кэллэ. Биһиги бары ымсыыра көрдүбүт. Чэйдээн, аһаан баран дьиэтигэр төнүннэ. Тумулу ааһаат да, сүүрэн тэбинэ турда. Биһиги оҕолор кинини кэнниттэн көрөн хааллыбыт уонна ымсыырдыбыт аҕай. Кини курдук тэтиэнэх, үчүгэй таҥастаах буолбут киһи диэн”.

Ийэбит этэр буолара: “Ыһыахтан наар мүһэлээх кэлээччи. Билигин ньохчойбутун көрүмэҥ. Улахан киһиэхэ эргэ тахсыбытым”. Ийэм бастаан көрөрүгэр аҕам уолунуун Миитэрэйдиин сылдьарын быраата диэн көрөр эбит. Оччолорго түөрт уончалаах киһи оннук эдэр көрүҥнээх эбитэ үһү.

Атах оонньуутугар, сүүрүүгэ тэҥнээҕин булбат эбит. Биирдэ дьээбэлэнэн атыыр сылгыны кытта тэҥҥэ сүүрэн турардаахпын диэн кэпсиирэ. «Аты иҥэһэтэ суох миинэрэ, аты сүүрдэн иһэн ыҥыырыттан харбаан баран тэҥҥэ сүүрсэн иһэн, ыстанан тахсан олоро түһэрэ. Биһиги оттон иҥэһэҕэ нэһиилэ ыттан тахсар дьон буоллахпыт” – диэн, үөлээннээҕэ И.И. Белолюбскай ахтыытыгар суруйбут.

“Эдэр сылдьан түөрт уол буолан Кытыйа диэн сүүрүүк аттыын сырсаллар этэ. Уйбаан тэҥҥэ сүүрэр этэ Биир да ыһыахха илии-атах оонньуутугар кимиэхэ да иннин биэрбэт этэ”, - диэн, холкуска бииргэ үлэлээбит М.Ф. Тритонова ахтара.

Сиэн балта Өрүүнэ Карпова аҕаҕыт эдэригэр олох сүгүн көннөрү хаампат, сүүрүүнэн сылдьар киһи этэ. Аргыстаһан иһэн дьээбэлэнэн икки илиитигэр тирэнэн таҥнары туран баран тура түһэ-түһэ, кулахачыйан айнныыра диэн кэпсиир этэ.

Ол иһин да буоллаҕа буолуо, аҕабыт Ленинградка буолбут  өрөгөйдөөх Кыайыы параатыгар бэлэмнэниилээх хоруопканан хаамыыга сүүмэрдэнэн кыттыбыт.  Биһиги, ыччаттара, бу умнуллубат, бэлиэ түгэнинэн  киэн туттабыт уонна олус үөрэбит. Кырдьык, аҕабыт ис-иһиттэн олус чэбэр-чэнчис, сылбырҕа, тэтиэнэх, күүстээх этэ. Төрүттэрэ улахан күүстээх дьон эбиттэрэ үһү. Хара кырдьыар диэри атаҕын олох тыаһа суох чэпчэкитик тардан хаамара. Хас күн аайы көтүппэккэ сэрээккэ оҥорон, илиитин-атаҕын имитэрэ, этин-хаанын чэбдигирдэрэ. Байыаннайдыы «выправкалаах”, мэлдьи бинсээктээх, хортуустаах, саппыкылаах сылдьара. Сарсыарда аайы сиэркилэ иннигэр туран баттаҕын өрө тараанара. Мэлдьи “сыыҥтыыр былаатын” илдьэ сылдьара. Кырыйдым диэн күр-мар түспэтэҕэ. Өйө да дьэҥкэ, санаата да сырдык этэ.

Амма Абаҕатыгар олорор аҕабыт улахан кыыһа, эдьиийбит К.И. Саввина ахтарынан, сэрии кэнниттэн госпитальга сыппыт. Ханнык, хаһыс бааһырыыта бэргээн, төһө өр  эмтэммитин чуолкай билбэт. Онтон аны чөлүгэр т үһэрии үлэтигэр хабыллан, сыл аҥаара Выборг куоракка үлэлиир.          Дьэ, ол курдук, аҕабыт 1946 сыл саҥатыгар төрөөбүт-үөскээбит Абаҕатыгар сэрииттэн эргиллэн кэлэр. Сэрииттэн кэлбиттэри мааны-далбар тоһуйбатаҕа. Холкуос түүннэри түрбүөтүүр күүстээх үлэтигэр умса түспүттэрэ, сут, аччыктааһын үлүгэрэ тоһуйбута.  Аҕабыт хонуу биригэдьиирэ этэ. 1947с. сэрии кэмигэр улахан быстарыыны көрсүбүт кэргэнэ Алааппыйа, Амма балыыһатыгар оҕолоно киирэн баран, хаана тоҕо түһэн өлөр. Оҕону эмиэ сатаан быыһаабатахтара. Сэрииттэн кэлбит киһиэхэ бу  кутурҕаннаах сонуну ким да кыайан эппэккэ: «Дьоҥҥун ыла барар үһүгүн”, - диэн тиэрдибиттэр этэ. Сыарҕалалаах атынан икки киһини тиэйэн аҕалбытым диэн наһаа хараастан кэпсиирэ. Аҕабыт икки оҕолоох аҥаардас хаалан баран, оҕолоруттан иҥнибэккэ, холкуос кытаанах үлэтигэр эриллибитэ, күүһүн харыстаммакка үлэлиирэ. Үлэҕэ кыайыгас, дьону сатаан түмэр, салайар дьоҕурдаах буолан,  1947 с. “Комбайн” колхуос бэрэссэдээтэлинэн талаллар. Саас холкуоһун дьоно хоргуйан дыгдайан барбыттарын өрүһүйээри, бэйэтин эппиэтинэһигэр биир дьүүкэрбит биэни өлөрөн сиэтэр, хааһыланыҥ диэн бурдук атаҕын түҥэтэр. Онон дьонугар тыын угар. Ол буруйугар куораттан боломуочунай кэлэн дьыала тэрийэр. Иккис буруйа бааһынаҕа элбэх балбааҕы тиэйбит гына отчуот биэрбиккин, судаарыстыбаны албыннаабыккын диэн буолбут. Ол боломуочунай биир улахан, биир орто, биир кыра балбааҕы ыйаан көрбүт. Уонна дьэ бэстилиэтинэн чэчэгэйгэ тирии-тирии ыгыы-түүрүү, дибдийии бөҕө буолбут.  Онон сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран, аны оччотооҕу былаастартан сууттанан,  икки сыл усулуобунай болдьоххо бириигэбэрдэнэр. Дьыала өссө дириҥээн, күлүүс хаайыытыгар ууруллуоҕун Петр Егорович Васильев диэн Чурапчы Хайахсытыттан төрүттээх адвокат сатабыллаахтык көмүскээн, уонна от-бурдук үүнэн, иэһи-күүһү толороннор төлөрүйэллэр. Сэбиэскэй дьону өлүүттэн быыһаабыт, элбэх үлэ тохтуохтааҕын өрүһүйбүт уонна киһи хараҕын кээмэйэ  бассыыбай буолан, ыйааһын диэн баар. Онон эһиги бастаан үлэһиккитин ыйааһынынан хааччыйан, хас биирдии балбааҕы ыйааһынныыр усулуобуйатын тэрийэн баран ирдиэхтээх этигит диэн эрийсэн быыһаан ылбыт. Бурдук итээбитин эмиэ хайдах эрэ гынан албастаан, ситэриллибит курдук эргитэн таһаарбыт. Ол түгэни аҕам туох да наһаа сүргэтэ көтөҕүллэн, ис-иһиттэн сырдаан олорон кэпсиирэ. “Дьэ булан куймуруустаан быыһаан ылла ээ”, - дии-дии күлэрэ-үөрэрэ харахпар субу баар курдук. Кэлин ол талааннаах, үтүө сүрэхтээх адвокат сиэн быраатыгар кыра кыыһа Кэтириис кэргэн тахсыбыта.

2016 с. тахсыбыт “Комбайыннар” кинигэҕэ “Социалистическай тутуу» оройуоннааҕы хаһыаттан бэлиэтээһиннэр” диэн ыстатыйаҕа маннык  суруллубутун булан аахтым: “Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Еремеев И.К. “Комбайн” холкуос бырабылыанньатын председателинэн 1947 сыл олунньу 21 күнүттэн  быыбардаммыта. “Комбайн” холкуос бырабылыанньатын быһаарыытынан, 1947 с. алтынньы 17 күнүттэн Аҕа дойду сэриитин инвалид-буойуттарыгар аналлаах фонданы тэрийбиттэрэ. Онно бурдук – 500 кг., арыы – 10 кг., эт - 25 кг. уонна 50 л. үүт бэриллибит. Оччолорго кыра дохуоттаах холкуоска бу улахан көмө этэ. 1947-1948 сс. оттооһун кэҥээбитэ. Сүөһү үлэтигэр 1946 сылы тэҥнээтэххэ, икки сыл устата ыанньык ынах 13 төбөнөн элбээбитэ. <...> Саха АССР 25 сылын туолар юбилейын бырааһынньыктыыр күнүн көрсө,  “Комбайн” холкуос төрүөҕү биири да өлөрбөккө, үчүгэй түмүгү ситистэ. <...> Председатель И.К. Еремеев, араанньата бэргээн, 1948 с. күһүөрү сайын уурайбыта”.

Бу аҕыйах эрээри, улахан суолталаах чахчылар аҕабыт киһи быһыытынан уратытын ырылхайдык арыйаллар. Холкуоһу кылгастык салайбыт кэмигэр кыаммакка көмөлөөх дьаһалы ылбытын киһи киэн тутта ааҕар. Аҕабыт оннук айылҕаттан сиэрдээх, аһыныгас киһи этэ. Ордук тулаайахтары наһаа аһынара. Бэйэтэ олоҕор элбэх эрэйи, өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт буолан, дьон эрэйдэммитин иһиттэҕинэ, хараҕын уутун кыаммат буолара. Муҥхаҕа эмээхсин, оҕо ылан бүтэрин кэтэһэн туран, балыктан матан хаалара. Сэрии кэннинээҕи ыарахан кэмҥэ ийэбиниин икки тулаайаҕы көрөн-харайан киһи гыммыттара, ыал-күүс оҥортообуттара.

Биир өттүнэн аҕам эппитин, санаабытын булгуруппат кытаанах киһи этэ. Ол бэстилиэтинэн дибдиллээхпиттэн ыла этириэс ханнык да салайар дуоһунаска буолуммакка, сылгыбар сылдьыбытым диэччи. Ити айдаан кэнниттэн 1948 с. “Кыһыл сэрииһит” холкуоска көһөр. Онтон ыла сүүрбэччэ сыл старшай сылгыһыт, ферма старшайа, хонуу биригэдьиирэ, сайынын от үлэтигэр Алдан өрүс тардыыта Нуотаранан, Тарыҥ Элгэнэн тэлэһийэн звеневодтуур, кыһынын үрэх бастарынан сыллгыһыттыыр. Ол курдук, сэрии хонуутугар сатабыллаах саллаат аны дьону иилиир-саҕалыыр, биир тутаах үлэһит буолар. Бу сыл биһиги ийэбитин, суруйааччы С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин төрөппүт кыыһа Валентина Семеновна Яковлеваны кэргэн ылар. Икки өттүттэн олох кыһарҕанын билбит, халыҥ уруута-аймаҕа суох дьон олох оһорунарга, олох уһугун амсайарга  баҕаларынан булсаллар. “Кыһыл сэрииһит” холкуоска бииргэ үлэлээбит үөлээннээҕэ И. Е. Гермогенов маннык ахтыбыт: “Мин Уйбааны 1948 с. ыла билэбин. Кини ити “Комбайн” колхозка 1947 с. председателинэн сырыттаҕына, мин Саһыл Сыһыыттан баран годовой отчуоттарын оҥорон биэрбиттээхпин. 1951 с. Абаҕа биэс колхоһа холбоһон биир колхоз үөскээбитэ. Онтон ылата чугастык билэбин.

Уйбаан сүрдээх үлэһит, толоругас, перспективалаах үлэһит этэ. Ол курдук, өр сылларга сылгыга үлэлээбитэ. Оччолорго 1500-тэн тахса сылгыны көрөллөр этэ. Ол биэс киһи 1953 с. деловой выхода 70% тиийэн  турар. Бу улахан көрдөрүү буолар. Оччолорго хамнас натуранан төлөнөр. 1 көлөһүн күнүгэр 1 солкуобай 10 харчыттан 2 солкуобай 50 харчыга диэри. Ол аата сыллааҕы дохуот 4-5 мөһөөк эрэ буолар. Уйбаан күүһүн харыстаммакка үлэлиирэ. Общественнай үлэҕэ эмиэ активнайдык кыттара, быыбар аайы комиссия чилиэнэ буолара. Дьуһуурунайдарга Уйбаан 1957 сылтан 2 сыл бырабылыанньа чилиэнэ буола сылдьыбыта. Тыллаах-өстөөх, санаабыккын саҥаран, эҕирийбиккин этэн баран кэлээр диэбит киһилэрэ этэ, дьүүллэһэр боппуруостарга көхтөөхтүк кыттара.

Уйбаан, эҥкилэ суох үлэтин сыаналаан, колхоз 1954 с. коммунистическай үлэ ударнига ааты иҥэрбитэ, алтынньы 1 күнүгэр колхоз бочуотун кинигэтигэр киирбитэ. 1967 с. күһүнүгэр колхознай тутуу ветерана буолбута. 1970 с. кулун тутар 15 күнүгэр Бочуоттаах колхозник аата иҥэриллэн турар. Бу докумуоннар бары архивка сыталлар”.

Ийэлээх аҕам иккиэн сүтүк бөҕөтүн көрсүбүт, сэрии кэмин эрэйин эҥээрдэринэн тэлбит тулаайах дьон, олоххо тардыһан, биэс оҕоломмуттара. Аҕабыт улахан уола Миитэрэй ыал буолан, биир оҕолонон баран, 23 эрэ сааһыгар ыалдьан өлбүтэ. Утаа-сабаа кэргэнэ эмиэ өлбүтэ. Инньэ гынан, тулаайах хаалбыт быычыкаа сиэнин Калистраты ийэбиниин оҕо гыммыттара. Баар-суох эрэммит, убай-быраат курдук доҕордоһон сылдьыбыт улахан уолун Миитэрэйи сүтэриитэ биһиги аҕабытыгар биир улахан охсуу буолбута. Үйэтин тухары умнубакка, Миитэрэй өлбүт күнүгэр наһаа хараастан ахтара. «Туохтан да улахан аһыы-аба – туран эрэр оҕо өлөрө”, -  диир буолара.  Сиэнэ Калистрат ыал буолан, үс оҕоломмута. Талааннаах сруйааччы, мелодист, худуоһунньук, фотограф этэ. Өссө сайдыах киһи эрдэ үйэлэммитэ. Оҕолоро бары ыал-дьон буоллулар. Улахан кыыһа Клара,  эдьиийбит,  80 саастаах. Амма Абаҕатыгар олорор. Үлэ бэтэрээнэ,  Герой-ийэ, сиэннэрдээх.

Абаҕаҕа бастаан балаҕаҥҥа олорбут этибит. Онтон аҕабыт дьиэ тутан, 1960 с. саҥа дьиэҕэ көһөн киирбиппит. Уһаайбабыт бэйэтэ да угут дойдуга сир тымырыгар түбэһэн хаалбыт этэ. Инньэ гынан, боппуолдьа сылын аайы ууга баран, дьиэ тэллэйдэнэн, уу-кырбас кыра оҕолордоох ыал туспа кыһалҕаҕа ылларбыттар этэ. Хайдах да ыраастаа, тэллэй бырылаан тахса турар этэ диэччи ийэм. Мин онтон да буолуо, кутургуйаҕа сабатан, биир сааспар диэри балыыһаттан арахпатах этим. Оччолорго Чурапчыга эһэбит Эрилик Эристиин аатынан холкуос өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох суруйааччы аатын сүгэр холкуос этэ.  Онон Саха сирин суруйааччыларын сойууһун кытта киэҥ ис хоһоонноох шефтээх үлэ былааннаммыт эбит. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Р.А. Филиппов, 1967 с. үлэтинэн Абаҕаҕа кэлэ сылдьан ийэбин көрсөн кэпсэтэн,  дьиэ-уот кыһалҕатын билэн, төрөөбүт сиргэр-уоккар, төрүттэриҥ  дойдутугар көс диэн сүбэлээн барбыт этэ. Ол кэнниттэн тута 1968с. Роман Афанасьевич,  холкуос бырабылыанньатын муннаҕын быһаарыытынан дьиэ бэрдэрэн,   колхуос киинигэр Дириҥҥэ көһөртөөн ылбыта. Инньэ гынан, ити сылтан Чурапчыга кэлэн олохсуйбуппут. Аҕабыт манна кэлэн кыһынын тэрилтэлэргэ быстах үлэҕэ, сайынын ходуһа  харабылынан күүһэ тиийэринэн үлэлээбитэ.

         Аҕабыт, үөлээннээхтэрэ ахталларынан, эдэригэр турбут-олорбут, тыллаах-өстөөх, сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах, үлэҕэ-хамнаска сүрэхтээх, көхтөөх киһи эбитэ үһү. Строд аатынан холкуос бастыҥ сылгыһыта, Амма улууһун Бочуоттаах стахановеһа, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, коммунистическай үлэ удаарынньыга, Амма улууһун Бочуоттаах стахановеһа этэ. “Бочуоттаах холкуоһунньук”, “Абаҕа Бочуоттаах олохтооҕо” ааты ылбыта. Колхознай тутуу бэтэрээнэ буолбута. Төрөөбүт дойдутун дьоно-сэргэтэ, Амма Абаҕалара, Кыайыы 50 сылынан аҕабыт 85 сааһын туолар үбүлүөйүн тэрийэн улаханнык чиэстээбиттэрэ, үлэһит киһи үтүө аатыгар сүгүрүйэн,  махтал, алгыс тылларын анаабыттара. Бу умнуллубат кэрэ түгэни 2002 с. олунньу 23 күнүнээҕи “Өлүөнэ сарсыардата” хаһыакка суруйааччы Прокопий Чуукаар истиҥник ахтыбыта баар.

Биһиги ийэбит - Эрилик Эристиин төрөппүт кыыһа. Гражданскай сэрии сылларыгар эбэтэ, бандьыыттартан саһыаран, биһиккэ эмэх тэлгээн сытыаран, үс сааһыгар диэри оҕолообут. Ийэбит ол охсуутугар ыарыһах буолан, түөрдүгэр тиийэн баран нэһиилэ хаампыт эбит. Икки хоҥор куҥа уҥуохтарыгар диэри ууллан түспүтэ үһү. Сэрии кэмигэр ийэлээх аҕата, икки кыыһа өлөннөр, аймахтарыгар Аммаҕа көспүтэ. Олох мөлтөҕүттэн цинга, былчархайдьыт ыарыыга буулатан, улаханнык эрэйдэммит этэ. Аммаҕа тиийэн доруобуйам тупсубута диэн кэпсиир этэ. Сэрии сылларыгар кыһыннарры от-мас тиэйиитигэр үлэлээн, доруобуйатынан быраас боппутун үрдүнэн элбэх оҕолонон даҕаны эрдэ ыарытыган буолбута. Кэлин олох даҕаны көрбөт буолан, босхоҥноон сыппыта. Биһиги аҕабыт кэргэн ытык иэһин толорон, ийэбитин оҕо курдук бүөбэйдээн көрбүтэ.

Саҥа улаатан эрэр оҕолорун көрүү-харайыы, аһатыы-таҥыннарыы, дьиэ-уот, сүөһү-ас көрүүтэ, от-мас үлэтэ барыта сааһырбыт, тыҥа ыарыһах киһи санныгар сүктэриллибитэ. Онон эйэлээх олоххо кэлэн, туора киһи хараҕар көстүбэт хорсун  быһыыны эмиэ оҥорбута. Биирдэ дьылҕатыгар хомойбот, суламмат этэ, биирдэ айманарын көрдөрбөтөҕө. Үйэтигэр арыгы диэҥҥэ олох чугаһаабатаҕа. Мэлдьи салгыҥҥа сылдьан үлэлиир-хамсыыр этэ, дьиэҕэ көстүбэт буолара. Эһээхий эрдэхпитинэ, түүн испиискэ хаатыгар хас да маһы кыбытан бэлэмнээн баран сытара үһү. Оҕо “мыык” диэтэ да уоту түргэнник умата охсор гына. Остуолга төгүрүччү олордон, арыылаах ууга килиэп ыһаарылаан сиэтэрэ. Тоҥ арыыны тэбис-тэҥ гына тойон түҥэтэрэ. Ынах арыыта күндү ас диэн, аас-туор кэмнтэн илдьэ кэлбит өйдөбүлэ быһыылааҕа. Биһигини кыаҕа баарынан сайыннара сатыыра. Муусука оскуолатыгар киирбиппэр ыарахан сыаналаах байаан атыылаһан биэрбитэ. Наар күрүөҕэ хаамарым иһин дьарыктаннын диэн, олбуорга мас турник оҥорон биэрбитэ. Кыраттан да үөрэрэ, оҕону наһаа таптыыр этэ. Кырдьан олорон, сиэннэрэ кыра эмит ситиһиилэннэхтэринэ, остуолга икки илиитинэн чиэстэнэн, дьоһуннанан туран эҕэрдэ тыл этэрэ. Ытыһыгар суулуу тутан, биэнсийэтиттэн кыра харчы бириэмийэ биэрэрэ. Куруук үөрэхтээх, үлэһит дьон буолуҥ диирэ. Ийэлээх аҕабыт, икки тулаайах дьон, удьуорбут салҕаннын диэн буоллаҕа буолуо, биһигини наһаа харыстаан, күндүтүк санаан ииппиттэрэ. Өрүү халыҥ түү, баата таҥастаах буолар этибит. Биирдэ тымныйан ыалдьыбатахпыт, ас-таҥас суоҕа диэни билбэтэхпит. Биирдэ улахан саҥаны истибэккэ улааппыппыт.

Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, аҕабыт 85 сааһын туолуутугар поэт сиэнэ Калистрат Еремеев «Мин эһэм» диэн поэма суруйбута:

Тимир куйах кэриэтэ

Эһэм чоруун түөһэ.

Ийэ дойдутун көмүскэспитэ,

Өлүүнү кыайан эргиллибитэ.

Улуу күнү көрсө,

Эһэм чэгиэн уһугуннар,

Нүксүйэн эрэр көхсө

Параакка көнөн көһүннэр.

Мэтээллэрэ кылырҕаан,

Кыайыы музыкатыгар кыттыстар,

Күн уотунан чаҕылыһан,

Салют кыымыгар холбостор.

Биһиги оҕо сааспыт дьоло – оҕону таҥара бэлэҕин курдук көрөр, оннук сыһыаннаһар ийэлэҕэ-аҕаҕа үөскээбиппит буолар. Кинилэр амарах алгыстарын икки кынат оҥостон, биһиги күн бүгүн үэлиибит-хамсыыбыт, айабыт-тутабыт, кинилэр сырдык кэриэстэрин холобур оҥостон, үтүөҕэ дьулуһабыт.

 Аҕабыт, отут сиэннэнэн, сүүрбэ икки хос сиэннэнэн, хос-хос сиэннэргэ тиийэ олорбута. Олоҕун салгыыр кэнчээри ыччаттардаах буолан, санаата бөҕө, толору этэ. Оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин сылаас тапталларынан дьоллонон, дьылҕа хаан кытаанах эриирин ааспыт саха саллаата 94 сааһыгар тиийбитэ. Аҕабыт сырдык аата биһиги сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах. Кини  хорсун олоҕо таптал ырыата буолан салҕанар.

Төрөппүт кыыһа, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ С.И. Еремеева.

 

        

ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ