2024 с. сэтинньитигэр буолбут тыын тыыҥҥа киирсиини ВСУ саллаата төбөтүн шлемугар иилбит GoPro хаамыратынан устубут хабыр хапсыһыыга кыайтаран тыына быстыбыт видеотын тарҕатан кэбиспиттэрэ. Кыра, хатыҥыр саха саллаата утарылаһааччытын эрэллээхтик кыайбытын көрөн Илон Маск кытта сөхпүтэ.
«Саха Сирин военкордара» телеграм-ханаалга, онтон «УлусМедиа» тахсыбыт байыаннай суруйааччы Александр Седалищев документальнай уочаркатын сахалыы тылбаастаан бэчээттиибит. Анал байыаннай дьайыыга сылдьан илэ хараҕынан балаһыанньаны көрөн-истэн дьиҥ олоххо буолбут хаан тохтуулаах хабыр хапсыһыыны хайдах суруйбутун мантан салгыы ааҕыҥ.
Хонууга соҕотох буойун
Бу күннэргэ барыта биир тэҥ сиэрэй былыттаах күннэр сабардаан турдулар, күһүҥҥү силбиктээх ардаҕы кытта инчэҕэй хаар түһэн, сири-дойдуну илиттэ. Блиндажка уолаттар буржуйканы оттон иттэ сатыыллар даҕаны, мас көстөрө кырыымчык. Ким эрэ сылытар тэрили холбуур эрээри, тулаҥ барыта сиигирбитин кыайар уустук.
Угледар кэнниттэн укроптар куотуохтара дии санаабыппыт да, кинилэр хас биирдии дэриэбинэ уонна бөһүөлэк көмүскэлин бөҕөргөттүлэр. Тута чааһа Трудовое диэн кыра эрээри, истиэп устун ойуур быыһыгар тарҕаммыт сэлиэнньэ иннигэр турар. Сыалбыт-сорукпут ити сэлиэнньэни ылыахтаахпыт.
Тута дьонун кытта инники кирбиигэ 2024 с. сэтинньи 12 күнүгэр киирбитэ. Укроптар рациянан уолаттар тугу кэпсэтэллэрин барытын истэ олорор буоланнар, штурмовиктар рацияҕа сахалары олордубуттара. Намыһах сиргэ сибээс быста-быста кэлэр буолан, ону иккистээн хатылыырга быстах кэмҥэ радиһынан Тутаны анаабыттара.
Биир сиргэ өр олорорун сөбүлээбэт уол үлэтигэр чуҥкуйа санаабыта. Хамсаабакка биир сиргэ олорон рота хамандыыра, эбэтэр штурмовиктар тугу эппиттэрин тиэрдэр, дьиҥэр, уустуга суоҕа. Уол радистаан олорор кэмигэр штурмовиктар кимэн киириигэ барбыттара, ол онно Тута снайпер уонна саппаас бөлөххө хамандыыр быһыытынан киирэрэ. Бэйэтин дьонун кытта барсаары хамандыырыттан хаста даҕаны көрдөһө сатаабыта. Сэтинньи 16 күнүгэр диэри туох да эппиэт суоҕа, онтон ити күн уол рота блиндаһыгар тиийэригэр сорудахтаабыта.
Блиндажка рота хамандыырыттан ураты кини көмөлөһөөччүтэ Хика, радист Кондрат уонна эмиэ бэйэтэ көрдөһөн кэлбит буойун Гик бааллара.
– Байыанный сорудах биэрэбин. Өйдөөн истиҥ. Бөлөх ыстаарсайынан Тутаны аныыбын, эһиги сэлиэнньэҕэ тиийэн биир эмит дьиэни булан, кырыыһатыгар былааҕы ыйыахтааххыт. Ханнык дьиэ сөп түбэһэрин бэйэҕит талыаххыт. Кондрат биһиги чыычаахпытын ыытыаҕа, ууруллубут былааҕы устуоҕа. Оттон эһиги илиигитинэн далбаатыахтааххыт, өйдөөтүгүт да?
– Өйдөннө.
– Дэриэбинэ устун матаһыыкылынан барыаххыт, кытыытыгар тиийэ сатаарын, онно биһиги штурмалыыр бөлөхпүт баар, сорудаҕы толорон баран кинилэргэ кыттыһаҕыт, - диэн тарбаҕынан ханна барыахтаахтарын көрдөрдө.
– Өйдөөтүбүт, хаһан барабыт?
– Флагштоктан былааҕы ылыҥ уонна сибилигин айаҥҥа турунуҥ.
– Сөп.
Тута тута сэргэхсийэ түстэ, оттон Гик туохтан эрэ санааҕа баттаппыт курдук кэри-куру көрүҥнээҕэ. Киһитин сүргэтин көтөҕөөрү уолу санныттан таптайбыта уонна кууһан ылан:
— Гик! Сэргэхсийэ түс! Сорудахха бардыбыт, тыыннаах эргиллэн кэлиэхпит!
– Тохтоо, Тута, уоскуй.
– Уолаттаар, матаһыыкыл блиндаж таһыгар турар, бэнсиини куппуппут, барарга уонна төттөрү кэлэргэ бэлэм. Арба, эһиги анараа бөлөҕү кытта хаалаҕыт дии, матаһыыкылы дьон көрбөт сиригэр ууран кэбиһээриҥ, – Хика блиндажтан тахсан эттэ.
Байыаннай кэмпилиэги, куйаҕы кэтии, аптамааттары, матаһыыкылы бэрэбиэркэлээһин элбэх бириэмэни ылбата. Чаас аҥаара буолан баран Тута уонна Гик рота блиндааһыттан тахсан, Трудовое диэн дэриэбинэ диэки айаннаан куугуната турдулар.
Матаһыыкылы Гик ыыппыта, оттон Тута кэннигэр былааҕы тэлибирэччи тутан олорбута. Суол көбүс-көнө, кыра бытархай тааһынан кутуллубут этэ, ол иһин уолаттар гаастаан биэрбиттэрэ. Халлааҥҥа укроптар дроннара көтөн кэлиэхтэрин сөп, ол иһин бытааннык айанныыр сэрэхтээх. Дэриэбинэҕэ чугаһаан истэхтэринэ дрон кинилэри бэлиэтии көрөн субу көтөн элээрдэн кэллэ. Кыараҕас суолга аһаҕас сиргэ дронтан куотар туһата суоҕун билэн, Гик уонна Тута иннилэрин хоту гаастаан истилэр.
Кыра кээмэйдээх дрон кэннилэриттэн көтөн кэлэн матаһыыкыл иннигэр киирээт, эстэр сэби бырахта. Тута хаһыытыы түстэ, Гик уруулун эмискэ туора тутан кэбистэ, ол иһин коптер бырахпыт гранатата арыый тэйиччи түстэ. Граната эстибитин кэнниттэн матаһыыкыл түҥнэстэн, тиэрэ баран түстэ, уолаттар суол кытыытыгар сууллан түстүлэр. Коптер эргийэн баран көтө турда. Бүтэһик граната буолан биэрдэ быһыылаах. Матаһыыкылтан бырахтаран баран уолаттар эчэйии ылбатылар, каскалара уонна куйахтара быыһаатаҕа. Оннооҕор киһи сөҕүөх флагштоктара кытта бүүс-бүтүн.
– Гик, биһиги дьиэлэргэ, дэриэбинэ ортотугар ыкса чугаһаатыбыт, былаахпытын манна ыйыахха.
– Чэ, түргэнник хамсаныахха.
– Ротабытыгар этиэхпит.
– Кондрат, Кондрат, ыл, эппиэттээ, Тута сибээскэ таҕыстым, - диэн уу сахалыы саҥарда.
– Баарбын, - Хика рация нөҥүө уһугар хардарда.
– Дэриэбинэ ортотугар кэллибит, былаахпытын манна ыйыыбыт да?
– Бишкек көҥүллүүр, чыычаах көттө, илиигитинэн далбаатаарыҥ.
– Сөп, өйдөөтүм.
Тута рациятын арааран баран Гик инники барарыгар соруйда, онтон кини былааҕын туппутунан батыһан иһэрин туһунан эттэ. Уолаттар үрдүк кирпииччэ дьиэни булан, былааҕы онно ыйаары кирилиэһинэн кырыыһаҕа тахсан уҥа-хаҥас көрбүттэрэ чуумпу курдук. Арай дьиэ таһыгар мөһөөччүктэр быыстарыгар пулеметчик уоту ыытар туочуката баар эбит. Кэлин биллибитинэн, манна укроптар ыстааптара турбут. Хата, дьолго пулеметчик ыҥырыыта суох кэлбит ыалдьыттары өйдөөн көрбөтө.
Уолаттар хайыахтарай, бэриллибит сорудаҕы толоруохтарын наада. Тэйэ түһэн баран флагштогу турбаҕа скотчунан сыһыардылар, үөһэ көтөн кэлбит чыычаахха илиилэринэн далбаатаатылар, хомойуох иһин, көтөрү кинилэр эрэ көрбөтүлэр. Аллараа айдаан оргуйа түстэ, нууччалыы, эмиэ да украинскайдыы хахаара түстүлэр. Биллэн хаалбыт буойуннар кырыыһаттан кирилиэс устун түстүлэр уонна кэлбит суолларынан куотан истилэр.
Гик инники сүүрдэ, Тута уонча миэтэрэ хаалла, эмискэ пулемет тоҕута ытыалаан, сүүрэн испит уолу биирдэ суулларан түһэрдэ. Тута эмиэ сиргэ сытынан кэбистэ, арай үрдүгэр туох эрэ тыаһыыр, аҥаар хараҕынан көрбүтэ гранаталаах коптер көтө сылдьар, түргэнник ойон туран туора ойдо, онуоха граната эстэн, оскуолактара сирэйин таарыйдылар, иһигэр куйах нөҥүө курдары киирбэтэ эрээри, илиитин эчэттэ. Сирэйин устун кыа хаан сүүрдэ, хараҕын бүөлээтэ, хата илиитэ хамсыыр, хаана аҕыйах.
Тута тыын ылар кэмигэр биир укроп кэлэн Гик хамсаабакка сытарын аптамаатынан өссө ситэрэн биэрдэ. Тута ыксаан төттөрү били былаах ыйаабыт дьиэлэрин диэки сүүрдэ, тэйиччи сытар атын уһаайбаҕа киирдэ. Учаастакка шлакоблоктарынан тутуллубут сарайга киирэн саста. Түннүгүнэн тула өттүн көрүннэ, сүрэҕэ битигирэччи тэбэн, айаҕынан тахса сыста, маннык балаһыанньаттан хайдах тахсарын туһунан түргэнник толкуйдуу сатаата.
Бу кэмҥэ муннуктан икки укроп таҕыстылар уонна сарайга субу ыган кэллилэр. Биирэ Гигы ыппыт киһи, Тута табаарыһын туһугар иэстэһээри кыҥыы түһэн баран аптамаатын тардан кэбистэ. Хохол дьиэ истиэнэтигэр баран түстэ, иккиһэ муннукка саһан олорон, рациянан көмө көрдөөн, дьонун ыҥыртаата.
Онтон укроп Тутаҕа эттэ:
– Миигин истэҕин да? Истэҕин дии.
– Бааһырбытыҥ, аччыктаабытыҥ буолуо, биһиэхэ кэл, бэрин, көмөлөһүөхпүт, аһатыахпыт, туох да куһаҕаны оҥоруохпут суоҕа. Онтон дьону атастаһыыга түбэһэн син биир дьиэҕэр барыаҥ дии.
Тута аптамаатын бэлэм тута сытан укроп тугу этэрин иһиттэ. Сүрэҕин тэбиитэ уоскуйан, тыынара чэпчээн, дьэҥкэтик толкуйдуур дьоҕура кэллэ. Укропка ким да көмөҕө кэлбэтэ эрээри, дрон көтө сылдьара иһилиннэ. Камикадзе дрон сарайы эһэр санаалаах кэлбит, ону көрөн Тута түгэх муннукка сыһынна. Дэлби тэбии дьиэҕэ киирэр ааны уонна сарай инники истиэнэтин алдьатта. Укроп тута граната бырахта эрээри, Тутаны эчэппэтэ.
Укроп сарай алдьаммыт ааныгар хорос гына түстэ, Тута ытыалаата даҕаны, киһитэ охтубата, итиччэ чугас туран табыахтаах этэ. Хохол муннукка тэйэн биэрдэ, Тута кинини батыһан истэҕинэ аны аптамаатын былдьаһа сатаата. Бэйэтиттэн биир төбө улахан уонна күүстээх буолан биэрдэ, уол илиитэ бааһыран, толору кыаҕынан кыайан киирсибэтэ.
Саха быһаҕа
Тута биир илиитинэн аптамааты тута сылдьан, быһаҕын саныы биэрдэ уонна нөҥүө илиитинэн кыынаттан быһаҕын хостоото. Хохол соһуйан хараҕа төгүрүйдэ, охсуһа, сиргэ төкүнүйэ сылдьан быһахтан куота сатаата даҕаны, хаҥас атаҕын тоһуйан биэрбитигэр уол туох баар күүһүнэн батары саайбытыгар хаһыытыы түстэ, хаана тоҕо барда уонна бүтэһик күүһүн мунньан уол үрдүгэр таҕыста. Тута аллараа сытан быһаҕынан утарылаһааччытын хаҥас өттүгэр хаста даҕаны саайда. Кыһыҥҥы сон иһинэн кэтиллибит бронежилеты быһах хоппото.
Аны быһаҕа хаан-билик буолбут илиититтэн халтарыйан түһэн хаалла, укроп ону туһанан, быһаҕы былдьаан ылан Тута төбөтүн диэки сиирэ-халты саайда. Уол тэйэн биэрдэ эрээри, кулгааҕын быһа соттордо. Кулгааҕын өҥүргэһэ тостор тыаһын истэн баран хаһыытыы түһээт, өстөөҕүн туора садьыйан, үрдүгэр таҕыста. Тыын тыыҥҥа киирсии салҕанна, укроп быһаҕы олох ыһыктыбата. Эмискэ кини төбөтүн таһыгар алдьаммыт сытыы төбөлөөх шифер сытарын өйдөөн көрдө уонна ону тоҕо тардан ылан хохол хаҥас хараҕар саайда, ону дьөлө киллэрээри ытыһынан хаста даҕаны оҕуста. Киһитэ тута быһаҕы ыһыгынна, ону харбаан ылан Тута укроп моонньун быһа сотто, онтон бронежилет нөҥүө сүрэҕэр иккитэ саайда. Тыына хаайтаран:
– Бүттэ, бүттэ, быраат, миигин өлөрдүҥ, холкутук тыыным быстарын көҥүллээ, ийээ, күн сырдыга, быраһаай.
Онтон күөмэйигэр хаана хадьыгырыырын быыһыгар:
– Ситэрэн кэбис.
Тута бу киһи эрэйдэнэ сытарын көрөн, сиэбиттэн гранатаны хостоон сарай диэки бырахта. Дэлби тэптэрэн баран сарайтан тахсан укроп сиргэ сытар аптамаатын булан ылла. Сытыы буулдьата аптамаакка түбэспит, ол иһин укроп табыллыбатах эбит. Аптамааты, рацияны ылан баран иннин хоту баран истэ.
Аҕыйах хардыыны оҥорон баран эмиэ ити курдук сарай баарын өйдөөн көрдө, иһигэр киирбитэ арыый кэҥэс соҕус. Сарайы шлакоблоктан туппуттар, ортотугар хапытаалынай истиэнэлээх, хос икки арда аһаҕастаах, утары өттүгэр киирэр аан баар.
Тута манна тохтоон сынньана түһэргэ сананна, утуйар таҥаһа суох тимир ороҥҥо олорон тулатын эргиччи көрүннэ. Бүгүҥҥү быһылаан кэнниттэн илиитэ титирэстээн, сүрэҕэ күүскэ тэбэн ылла. Уоскуйа сатаан, сарай истиэнэтигэр өйөнөн олордо. Сирэйин устун сүүрбүт кыа хаан номнуо кууран-хатан хаалбыт, кыра баастар хаанныран бүппүттэр, быһаҕынан быһа сотуллубут илиитин дириҥ бааһын мантан булан ылбыт тэрээпкэтинэн баайан кэбистэ.
Илиитигэр хатаммыт буулдьа оскуолага соччо мэһэйдээбэт, ыалдьыбат курдуга, хата илиитэ этэҥҥэ хамсыыр. Тута бу орто дойдуга салгыы олорорго кыах баарын итэҕэйдэ, сэриилэһиэхпин да сөп дии санаата. Онон хайдах эрэ уоскуйбут курдук буолла.
ВСУ буойунун кытта охсуһар кэмигэр бронежилета хайа барбыт уонна укроп өлүгүн аттыгар хаалбыт, оттон кааскатын кулгааҕа бааһыран, кыайан кэппэт.
Кэнниттэн эккирэтэн иһэр укроптар
Бу олордоҕуна укроптар рациялара сэргэхсийэ түстэ, нуучча тылыгар биир-икки украинскай тылы кыбытан кэпсэтэллэр. Тута кини диэки алта укроп хааман иһэрин, кинини бултаһа сылдьалларын өйдөөтө. Үс киһи биир өттүттэн, үс киһи нөҥүө өттүттэн ыган кэлэн иһэллэр. Уол ойон турда, сылайбыта ханна эрэ көтөн хаалла, сүрэҕэ эмиэ ыксаан битигирэччи тохтоло суох тэптэ.
Сарай түннүгүнэн киниэхэ чугаһаан эрэр саллааттары көрдө, укроптар сарайга чугаһаат, иһирдьэ гранатаны бырахтылар. Тута эстэр сэптэн куотан, төттөрү-таары сүүрэкэлии сырытта, тоҕута барар улахан тыастан дөйө сыста эрээри, хапытаалынай истиэнэ контузияттан уонна оскуолактартан быыһаата. Чочумча буолаат, укроптар уолу ыҥырдылар:
– Эй, ким баарый? Тыыннааххын дуо?
Кинилэри кытта кэпсэтэр сэрэхтээҕин сэрэйэн, бэйэтин биллэримээри Тута саҥата суох кирийэн сытта, илиитигэр аптамаатын ылан ыга тутта. Өссө биир гранатаны бырахтылар, уол эмиэ хапытаалынай истиэнэ нөҥүө саһан хаалла. Хамаанда быһыытынан, укроптар иһирдьэ үөмэн киирдилэр. Ааны сэрэнэн арыйан, сарай хараҥа хоһугар киирэн, симириктээн көрө-көрө билбэккэ уолга субу чуп-чугас, икки-үс миэтэрэлээх сиргэ кэллилэр.
Тута аптамаатын тардан кэбистэ, киһитэ тута сиргэ охтон түстэ. Тас өттүттэн хаһыытаһа түстүлэр уонна эмиэ гранатаны бырахтылар. Онтон сарай иһин киирэн бэрэбиэркэлииргэ сорудахтаатылар. Бу сырыыга укроп сарай нөҥүө өттүттэн киирэн тоҕута ытыллан, сойон хаалбыт табаарыһын көрөн соһуйан, кэннин диэки чугуруйда уонна иҥнэн охтон түстэ. Ол булумахтана сырыттаҕына Тута гранатаны бырахта.
Укроптар кыһыйан, түннүгүнэн буруолуу сылдьар шашканы бырахтылар. Уол сарай иһигэр бытыылкалаах ууну, сайыҥҥы панамканы булан, бэргэһэ иһигэр ууну кутан, онно сирэйин даҕайан тыына сатаата. Инчэҕэй тэрээпкэ нөҥүө тыынардааҕар ордук эбит. Буруо хараххын уонна күөмэйгин аһыппат, сыта эрэ панамка нөҥүө киирэрэ.
Буруо тарҕанан бүтэн эрдэҕинэ эмиэ гранатаны бырахтылар. Тута тулуйбакка бэйэлэрин эмиэ гранатанан тамнаталаата. Укроптар сарай иһигэр иккис буруолаах шашкаларын кыыраттылар. Халлаан хараҥарыыта умайан кытыаста сылдьар тэрили бырахпыттарыгар сарай иһигэр баар кумааҕы, тэрээпкэ күлүбүрүү түстэ.
Тута тута сүүрэн тиийэн умайан күүдэпчилэнэ сытар тэрил үрдүгэр ууну саба ыста, атаҕынан тэпсэн умуруорда. Укроптар чуумпурдулар, эмискэ ким да кэпсэппэт, хаамсыбат буолан хаалла, уолу хаалларан бардылар диэххэ айылаах уу чуумпу сатыылаата. Икки рациятын арааран баран баҕар тыастарын истиэм диэн уол иһиллии сатаата. Сылайан утуктаата эрээри, утуйар кыаҕа суох, соҕотох буолан, сарайга ким кэлэн иһэрин маныан наада. Ол иһин кэмиттэн кэмигэр бииртэн биир түннүккэ тиийэн, таһырдьа баар тыаһы чуҥнуур.
Халлаан суһуктуйуута сэрэнэн үөмэн тахсан, ааны тыаһаппакка эрэ кыратык сэгэттэ. Киһи сэрэхэдийиэҕэ туох да суох курдук.
Укроптар баҕар засада хаалларбыттара буолуо диэн Тута сарайтан сыыллан таҕыста, аптамаатын ытарга бэлэм тута сылдьар. Өскөтүн засада баара буоллар, кини тахсан иһэрин билиэ этилэр. Уол түөрт атахтаата, онтон бытааннык турда, төҥкөҥнүү-төҥкөҥнүү туохха барытыгар бэлэм сарайтан тэйэн истэ.
Уонча хардыыны оҥороот, олбуорга тиийдэ, ону кыйа баран иһэн шифер кыстана сытар лиистэрин көрдө. Тыын ыла түһээри тохтоон, олбуор уонна шифер икки ардыгар киирэн олордо. Ол олордоҕуна халлаан сырдаан, чугас сытар биридимиэттэр омоонноро көстөн барда.
Бу кэмҥэ дроннар көппөттөр, онон биллибэккэ-көстүбэккэ мантан тэскилииргэ сананна. Арай ким эрэ хаамар тыаһа иһилиннэ, сибигинэйэн тугу эрэ кэпсэтэллэр, ол иһин саһан сыппыт сиригэр төттөрү төнүннэ.
Сарайтан тахсыбыт сиригэр икки өртүттэн хас да киһи кэлбит тыаһа иһилиннэ. Кинилэр сарай түннүгэр уонна ааныгар чугаһаабакка эрэ үлүбээй гранаталары быраҕаттаатылар. Хас да дэлби тэптэрии ньиргийдэ. Отур-ботур кэпсэтэн: «Сарай иһигэр эн киир, мин киир!”, — дэһистилэр. Бөлөх ыстаарсайа чугуруҥнуу турбакка иһирдьэ киирэн көрөллөрүгэр сорудахтаата. Уолаттар итиччэ дэлби тэптэрии кэнниттэн штурмовик тыыннаах ордубатаҕа чахчы дэһистилэр уонна бэрэбиэркэлиир наадата суоҕун эбэн эттилэр.
Эмискэ рациянан бары ыйыллыбыт сиргэ кэлэ охсоллоругар хамаандалаатылар. Бары кэннилэрин хайыһа-хайыһа уулуссаҕа тахсан ханна эрэ бардылар. Тута түгэнинэн туһанан, миэстэтин уларытан, саһан сыппыт сириттэн таҕыста.
Атын учаастакка тиийэн шлакоблоктарынан тутуллубут эмиэ маннык сарай баарын өйдөөн көрдө уонна ол иһигэр дьылыс гынан хаалла. Хата дьолго сарай аанын хатаабатахтар. Иһирдьэ киирэн, араас фруктаттан оҥоһуллубут хомпуоттары, муорсу булан ылан, утаппыт киһи иһэн, аччыктаабыта син ааспыт курдук буолла. Тута рациятын холбоон, Кондрат радист нөҥүө хамандыырын кытта кэпсэттэ. Киһитэ уол куолаһын истээт тута сэргэхсийэ, үөрэ түстэ уонна балаһыанньа хайдаҕын ыйыталаста. Уол бэйэтэ ханна баарын эттэ уонна Гика бэриллибит сорудаҕы толоро сылдьан тыына быстыбытын туһунан куһаҕан сонуну иһитиннэрдэ. Бишкек Тута аны кими да кытта сибээстэспэтин туһунан этэн баран, Кондрат сибээс ханаалын уларытарыгар соруйда.
Тыыннааҕын туһунан үс эрэ киһи билиэхтээхтэр
Киһи барыта кинини бу сиртэн барбыт диэхтээхтэр, онтон тыыннааҕын туһунан үс эрэ киһи билиэхтээх – Бишкек, Хика уонна Кондрат. Бишкек уол сэлиэнньэҕэ туох-ханна баарын, турарын билэригэр сорудахтаата. Тута дьиэ кэргэнигэр бойобуой сорудаҕы толоро сылдьан сырдык тыына быстыбыт диэн эппиттэрин кэлин билбитэ. Маннык страховкаланыы укроптар, итиэннэ билиэн түбэспит бэйэбит уолаттарбыт сэлиэнньэҕэ разведчик саһа сылдьарын билбэттэрин, тыл тарҕамматын туһугар оҥоһуллубута.
Тута рациятын арааран баран өр саҥата суох кирийэн олордо, кини суох буолбутун туһунан сонуну чугас дьоно, табаарыстара хайдах ылыналларын төбөтүгэр эргитэ санаата. Бойобуой сорудаҕы син биир толоруохха наада. Бачча күн иһигэр ону толоруохтааххын диэн хааччахтаабатылар, ыксаппатылар эрээри, төһөнөн сэлиэнньэҕэ туох-ханна баарын билэр, оччонон түргэнник мантан барыахтаах. Сорудаҕы толорорго күүс-уох ыларга аан бастаан тугу эрэ булан аһыахха наада дии санаата.
Таһырдьа халлаан суһуктуйан, улам сырдаан иһэр. 2024 с. сэтинньи 17 күнэ үүннэ. Учаастактан учаастакка сүүрэ сылдьан Тута кураанах быраҕыллан турар дьиэлэри, сарайдары өҥөйтөлөөтө. Биир дьиэҕэ киирэн, сибиинньэ этиттэн оҥоһуллубут тушенканы булан, олус үөрдэ.
Булумньутун харыстаан, икки гына үллэрэн, кэмчилээн сииргэ сананна, аҥаарын сиэн баран сарайга хаалларда уонна салгыы хаама турда. Гигы кытта былааҕы ыйаабыт дьиэлэрин таһыгар ким да харабыллаабат сэрии сэбин ыскылаатын булла. Көрбүтэ хас да «Калашников» аптамааттара, буолунай буулдьа, РПГ, огнемет шмель, хас да пулемет, араас гранаталар бааллар. Бу ыскылаат кини хомпуот сиэбит сарайыттан бэрт чугас. Өйдөөн көрбүтэ Гигы кытта былаах ыйаабыт дьиэлэрин утары укроптар ыстааптара баар эбит. Укроптар онно сотору-сотору киирэллэр, ким эрэ хамаандалыыр нүһэр куолаһа иһиллэр. Ыкса түүн сарайга киирэн хонно, укроптар кини тыыннаах хаалбытын, сэлиэнньэҕэ баарын билбэт курдуктар.
Тувинец дуу, саха дуу?
Нөҥүө күнүгэр сэтинньи 18 –гар сарайга олорон укроптар рацияларын истибитэ, кини тыыннаах ордубутун билбиттэр. Эпииргэ хас да укроп тахсан, кинини тувинец, сорохтор саха дэстилэр уонна тыынын быһарга быһаарыннылар. Ону истэн баран Тута бэринэр санаата суох, сэрии сэбин ыскылаатын диэки хааман тиийэн, тиһэҕэр диэри киирсэргэ, ытыалаһарга сананна. Кэлин элбэх киһини хайдах соҕотоҕун кыайарга соруммутуттан соһуйа санаата.
Ыскылаакка киирэн, бастатан туран, пулемету ылла, иитээри затворун тарда сатаата да кыайбата. Ситэ оһо илик бааһырбыт илиитэ кытаанах затвору тардан көрдө да, туһа тахсыбата. Атаҕынан тарда сатаата эмиэ сатаммата. Оччотугар үс аптамааты иитэн баран түннүк таһыгар уурда, РПГ-ны ииттэ. Өр-өтөр кэтэспэтэ. Рациянан истибитэ укроптар сүүрбэччэ киһи кини диэки ыган кэлэн иһэллэр.
Тута пехотаны көрсөргө бэлэмнэннэ, муннуктан бронированнай массыына тахсан киниэхэ уонча миэтэрэҕэ диэри чугаһаата. Итиччэ чугастан сыыһа ытар табыллыбат, уол РПГ-нан ыппытын кэннэ бронемашина эстэн, умайан кытыаста түстэ. Тута икки гранатаны быраҕаат, аптамааттан уһун учуораты тардан кэбистэ.
Эстибит массыына таһыгар 5-6 киһи охтон түстүлэр, атыттар куота турдулар. Рациянан истибитэ укроптар Тутаҕа уолаттар көмөлөһө кэлэн, массыынаны дэлби тэптэрбиттэрин уонна хас да киһини охторбуттарын туһунан дакылааттаан чобугурастылар.
Уол ону истэн иһигэр күлэ санаата, укроптар аптамааттарын, гранаталарын туппутунан быыһанар сиригэр, сарай диэки хаамта. Халлаан киэһэрэн, хараҥаран эрэр.
Түүн чуумпутук этэҥҥэ ааста. Хата кыратык утуйан ылла. Ким даҕаны кинини кэлэн тута сатаабата. Сарсыарда туран сэтинньи 19 күнүгэр эмиэ чугастааҕы дьиэлэри кэрийдэ, табахтыан уонна аһыан баҕарар. Икки суукка табаҕа суох ньиэрбинэйдээн, сиргэ быраҕыллыбыт окуроктары хараҕынан көрдүү сатаата. Табахтыыр киһи маннык туругу бэркэ билэр уонна өйдүүр.
Ити курдук ас, табах көрдүү сылдьан биир учаастакка киирэн, таһыгар маскировочнай илиминэн саба быраҕыллыбыт бэнсииннээх уонна соляркалаах үгүс-үтүмэн буочукулары көрдө.
ГСМ ыскылаатын дэлби тэптэрдэ
Өр толкуйдуу барбакка укроптар ыскылааттарыттан эстэр сэби ылбытын хостоон таһаарда, зажигалканан уматан баран буочукулартан тэйээтин кытта дэлби тэбэр тыас чугастааҕы эргини ылан кэбистэ. Укроптар рациялара хахаара түстэ, биир киһилэрэ омун-төлөн буолан, салгынынан көтөн кэлэн, минометунан саайдылар диэтэ. Тута ону үөрэ иһиттэ, маннык балаһыанньаҕа кинини ким даҕаны ирдэһиэ суоҕа диэн сарайын диэки үөмтэ.
Сынньанан тыын ыла түһэн баран рациятын холбоото. Кондрат тута сибээскэ таҕыста. Тута ыстаабы, сэрии сэбин ыскылаатын булбутун, ГСМ баар сирин дэлби тэптэрбитин туһунан кэпсээтэ. Бишкек уолу хайҕаата уонна төннөрүгэр сорудахтаата.
Күн аҥаара уол саһар сириттэн тахсыбата, хомпуотун сиэтэ, муорсу истэ, табаҕа суоҕуттан кыйаханан ылла. Соҕотох ордон хаалбыт сигаретатын хараҕын харатын курдук харыстаан, куттала суох сиргэ таҕыстаҕына биирдэ тардарга тылын биэрдэ.
Кэмиттэн кэмигэр онтун хостоон ылан, сыттыыр, дириҥник эҕирийэн ылаат, имиллибит паачыка иһигэр уган, сиэбин түгэҕэр кистээн кэбиһэр.
Эмиэ биир күн ааста. Иэһин толорбут курдук сананан ханна да тахсыбакка сытта. Сэлиэнньэҕэ туох баарын барытын чуҥнаата, ону дьонугар дакылааттаата, сөбүн сэриилэстэ. Түүн хараҥарбытын кэннэ мантан тахсан барарга сананна. Хараҥарыыта тутуһан олоро сатаата да, бэйэтэ да билбэтинэн утуйан хаалбыт, түһээтэҕинэ бу сиртэн барбыт уолаттар Гик уонна Пират кини таһыгар туран тугу эрэ кэпсэтэллэр.
Тута билигин баар сиригэр бокуонньук уолаттар кэлэн, Пират илиитинэн көрдөрө-көрдөрө манна тыына быстыбытын туһунан этэр, сиргэ кини иһэ-үөһэ ыһылла сытар. Уол Пират атын сиргэ өлбүтүн билэр буолан, мөккүһүөн баҕарда эрээри, тымныы көлөһүн сүүһүн устун сүүрэн, уһуктан кэллэ. Түүлүн ырыта сатаата даҕаны, кыайан сылыктаабата.
Сотору түүн оройо буолла. Тута аптамаатын бэрэбиэркэлээтэ уонна хомунан баран сарайтан таҕыста. Ыраах барбата, өйдөөн көрбүтэ Пират түүлүгэр ыйбыт сиригэр кэлэн турар эбит. Арай үөһэ көтөн иһэр дрон эмискэ кинини булан ылбытын биллэ.
Уол быраҕыллыбыт граната тута эстибэтин билэн, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ. Дрон хас да эстэр сэби бырахта. Бронежилетыгар иҥниэхтээх оскуолактар уол этигэр курдары киирэн, бааһыртылар. Оскуолактар хаҥас түөһүгэр, төбөтүгэр түбэстилэр, лаппаакытын, икки атаҕын бааһыртылар. Хаанынан оҕуолуу-оҕуолуу Тута быыһанар сарайын диэки төттөрү сыылан барда.
Тута ааны арыйан баран саһар сиригэр түөрт атахтаан киирдэ. Таҥаһын устаат, сибиэһэй бааһын көрдө, урукку баастара номнуо хатан, оһон эрэллэр. Сарай иһигэр ыһылла сытар таҥастан син ыраас дии санаабытын быһа тардан, хаанынан оҕуолуу сылдьар баастарын бүөлүү тутта. Хаана сүүрэрэ тохтообутун кэннэ таҥаһын кэттэ.
Этэ барыта ис-иһиттэн дьырылаан ыалдьар курдук, улахан эрэйинэн кыратык хамсаннаҕына бааһа эмиэ аһыс гына түһэр. Оннооҕор дириҥник үөһэ тыыннаҕына этэ-сиинэ сыппах быһаҕынан, аалардыы ыалдьан дьаралытар. Сэрэнэн сарай эркинигэр көхсүнэн тирэнээт, уһун-киэҥ толкуйга түстэ.
Хохоллар кини ханна баарын билэллэр, ол иһин сарсыарданан хайаан даҕаны эккирэтэн кэлиэхтэрэ. Уолу түүннэри көрдүү тахсаллара саарбах эрээри, күн тахсыыта, халлаан сырдыыта субу тиийэн кэлиэхтэрэ. Онон хараҥанан туһанан, коптердар суох кэмнэригэр атын сиргэ куотуохха наада. Итинник толкуйдуу олорон нуктаан ылла, кыргыһыы хонуутугар сырдык тыыннара быстыбыт доҕотторун түһээтэ, баттата сыста. Эмискэ уһуктан кэлэн түүлүн өйдөөбүтэ – Пират укроптартан эчэйэн, бу олохтон барбыт сирин тарбаҕынан ыйан көрдөрө-көрдөрө Тутаны сэрэтэ сатаабыт эбит. Доҕотторо сэрэтиилэрин сөпкө өйдөөбүтэ буоллар, түүннэри сүүрэкэлээн, коптерга киирэн биэриэ суох этэ.
Дьыл-хонук бэйэтин хаамыытынан устан иһэр, сэтинньи 20 күнэ үүннэ. Уол борук-сорук эрдэҕинэ сарайыттан өҥөс гынан тыаһы-ууһу иһиллии сатаата. Коптер сырдьыгыныыр тыаһа иһиллибэт курдук. Тула өттүгэр уу-чуумпу сатыылаабыт. Өссө оһо илик ыалдьар баастарын илиитинэн тутта-тутта сарайтан нэһиилэ таҕыста, учаастак нөҥүө уһугар доҕолоҥноон тиийэн, күрүө кэннигэр кыстаммыт хаптаһын кэннигэр саста.
Быраас көмөтө суох быстыбыт буолуохтаах
Укроптар өр кэтэһиннэрбэтилэр. Халлаан суһуктуйуута учаастакка кимнээх эрэ, арааһа олохтоох дьон кэллилэр. Сарайга чугаһаабакка эрэ тохтоотулар. Тута өйдөөн көрбүтэ соруйан боростуой дьон курдук таҥна сылдьар ВСУ байыаннайдара эбит. Соннорун уонна кууркаларын иһигэр бронежилет омооно көстөр, өссө аптамааттара быга сылдьар. Тута биһиги дроннарбытыгар көстүмээри соруйан итинник кистэлэҥник таҥныбыттар дии санаата. Өскөтүн сэлиэнньэҕэ олохтоохтор, боростуой дьон хаалбыт түгэнигэр дроннар уонна артиллерия ытыалаабатын, снарядтары дэлби тэптэрбэттэрин бэркэ билэллэр. Бу киитэрэйдэрин көр, биһиги дьоммут гражданскайдары сэриилээбэттэрин туһанан, байыаннай таҥастарын устан баран боростуой дьон курдук кубулуна сылдьаллар.
Кинилэри кытта икки дьахтар кэлсибит, онтон биирэ сарай диэки сөмүйэтинэн ыйан көрдөрдө уонна штурмовик итиннэ киирэн саспыта диир, ону өссө чиҥэтэн биэрэн төлөпүөнүгэр устубутун көрдөрдө.
Укроптар өр толкуйдуу барбакка хас да гранатаны сарай түннүгүнэн кыыраттылар. Онтон биирдэстэрэ иһирдьэ киирэн көрөрүгэр бирикээстээтилэр. Ол киһилэрэ иһирдьэ киирэртэн кыккыраччы аккаастанна. Онуоха дьахтар: «Быраас көмөтө суох ол киһи быстыбыт буолуохтаах, ыараханнык бааһырбыт этэ, сарайга нэһиилэ киирбитэ», — диэбитигэр оччоҕуна бэйэтэ сарайга киирэн штурмовигы бэрэбиэркэлииригэр сорудахтаатылар.
Бу кэмҥэ укроптартан биирдэстэрэ сэрэнэн сарайга чугаһаан, аан дьөлөҕөһүнэн иһирдьэни сыныйа көрдө, муннунан сытырҕалаат мөкү сыт баарын эттэ уонна буойун быстыбыт диэн быһаарда. Итинник тэпсэҥнии түһээт, тугу эрэ сүбэлэстилэр уонна тиэргэнтэн тэскилээтилэр.
Тута өрө тыынна, санаата чэпчээбит курдук буолла. Кыратык олоро түһэн баран сарайыгар төттөрү киирэн, кыратык сынньана түһэргэ сананна. Бу күннэргэ сарайыттан ырааппата. Барыан сэниэтэ суох, сыыллан тахсан тугу эмит сиэбит киһи диэн ас көрдүү сатыыр, аны табахтыан баҕарар.
Сарсыныгар сэтинньи 21 күнүгэр убайын төрөөбүт күнэ. Ыксаабыт киһи оттон-мастан тардыһар дииллэринии Тута бу күн үтүөнү тосхойуохтаах диэн иһигэр эрэнэр. Таҥара, Үрдүкү Айыылар киниэхэ убай бэлэхтээбиттэрэ, уол убайын иһигэр ытыктыы уонна таптыы саныыр. Ол аата ити күн киниэхэ табыллыы, ситиһии кэлиэхтээх. Итинник санаан баран сарсын сарайыттан тахсарга былаан оҥоһунна, ол эрэн түүн буолбатах, күнүс.
Дьикти түүл
Онон күүс ылаары кыратык утуйа түһэргэ сананна. Эмискэ ыҥырыллыбатах ыалдьыттар тоҕо көтөн кэллэхтэринэ биллибэт курдук саамай түгэх муннугу булан ол-бу малы өрөһөлүү бырахта уонна ол иһигэр киирэн утуйан хаалла.
Бу түүн эмиэ түһээтэ. Арай кэргэнэ уонна кыра кыыһа кинини төлөпүөн экранын нөҥүө сыллыыллар, чаһыны көрбүтэ 14 ч. 26 мүн. турар. Тута соһуйан уһуктан кэллэ, ол эрэн бу түүл киһини куттуур буолбатах, төттөрүтүн сүргэҕин көтөҕөр, чаҕылхай уонна сырдык түүл, дьиҥ олоххо баар курдук. Төлөпүөҥҥэ баар сыыппара уол өйүгэр сотуллубаттыы хатанан хаалла. Тута бэйэтин төлөпүөнүн кимэн киириигэ барар бастакы күнүгэр тоҕута сынньыбыта, оттон билигин илиитигэр чаһылаах.
Хаһыс да күнүн аһаабакка сылдьар, хомпуокка топпоккун эрээри, бу күн хара сарсыардаттан чэбдиктик, сэргэхтик турда. Хаста даҕаны таһырдьа тахсан халлааны одууласта, тыал, ардах суох, тула өттө уу-чуумпу. Аныгыс сырыытыгар таһырдьа тахсан чаһытын көрбүтэ 14 ч. 26 мүн. буолбут. Тугу кэтэһиэн билиминэ хайдах эрэ сэрэхэдийэ, тулатын чуҥнуу сатаата. Онтон түүҥҥү түүлүн өйдөөбүтэ бу кэмҥэ сарайтан тахсан барыан наада эбит, кэмэ кэллэ. Хас да күн саһа сыппыт сирин кэннигэр хаалларан, аа-дьуо аһаҕас сиринэн сыыллан барда.
Сынньанан тохтуу-тохтуу үс чаас кэриҥэ сыылан умайбыт мотолыгаҕа (МТЛБ вездеходка) тиийдэ, чаһытын көрбүтэ 17 ч. 30 мүн. Сэлиэнньэттэн балачча тэйдэ, бу кэмҥэ биир да тимир чыычаах көтөн кэлэн атаакалыы, тоҕута ытыалыы сатаабата.
Түүн тоҥсуйар саллаат өлүгэ
Аһаҕас десантнай лүүгүнэн мотолыга иһигэр киирдэ уонна иһигэр туох баарын эргиччи көрдө. Бастатан туран хараҕа аҥаарыгар диэри иһиллибит уулаах бытыылкаҕа хатанна. Ууну иһэн куурбут таҥалайын инчэттэ. Бронемашина үөһээ өттүн көрбүтэ, сытыйан эрэр саллаат өлүгэ, аттыгар кини подсумога сыталлар. Уол ону көрөн арыйа баттаата, ол иһиттэн түөрт паачыка сигарета уонна «сникерс» сакалаат булла.
Сакалаатын аҕыйахта ыстаан сиэтэ, уутун истэ уонна дуоһуйуор диэри табахтаата. Кырыктаах кыргыһыы тыҥааһыннаах кэмигэр бу дойдуттан бараахтаабыт саллаакка махтана санаата. Үссэммит киһи быһыытынан күүһүгэр күүс эбиллэн, сэргэхсийэ түстэ. Лүүктэн өҥөйөн көрбүтэ саамай кутталлаах кыһыл балаһаны хата этэҥҥэ ааспыт, билигин эмиэ сэрэхтээх эрээри, соччо куттала суох араҕас балаһаны туоруон наада.
Ааспыкка хараҥарбытын кэннэ түүн куотаары коптерга түбэһэн олоҕуттан мата сыспытын саныы биэрдэ, ол иһин аны түүннэри балайдаммакка, күнүс барарга сананна. Онон десантнай лүүгү сабан баран тымныы тимиргэ сытынан кэбистэ. Таһырдьа ардах ибиирэр, инчэҕэй хаар кыыдамныыр. Киэһэ хойут утуйан эрдэҕинэ арай ким эрэ мотолыга куорпуһун тоҥсуйан тобугуратар. Төбөтүн өндөтөн иһиллээбитигэр тыас өссө улаатта, ол эрэн таһырдьа ким даҕаны хаамара иһиллибэт. Аны үөһэттэн тоҥсуйдулар.
Тута аттыгар бокуонньук саллаат сытарын өйдүү биэрдэ:
Быраат, мин наһаа сылайдым, утуйуохпун наада, өскөтүн дьоммор этэҥҥэ тиийдэхпинэ, эн ханна бааргын тыллыам, баһаалыста, уоскуй, киһини утут!
Инньэ диэбитин кэннэ тыас им-дьим барда. Уол өйүгэр маны барытын оҥорон көрдө дуу, илэ чахчы дуу ситэ өйдөөбөтө. Ону кыайан быһаарбата, ол эрэн саха киһитин сиэринэн өлбүт дьоҥҥо ытыктабыллаах сыһыаннааҕын умнубата. Тута санаата уоскуйан устунан утуйан хаалла, түүн түөрт чаас саҕана тоҥон уһугунна. Таһырдьа сэтинньи бүтүүтэ ардах кутар уоҕа күүһүрэн, өссө тымныйда.
Таһырдьа күһүҥҥү силбиктээх күннэр тураллар, хаһыс да күнүн кутар ардах күүһүрэн, халлаан дьиппинийэн, тымныйан барда. Тута бүгүн ханна да барбакка манна тохтуурга сананна, улаҕаа диэки хайыһан баран утуйан хаалла. Арай түһээтэҕинэ, бу мотолыга иһигэр биэс оҕото бары бааллар, саамай кыра кыыһын, мурун бүөтүн түһэҕэр көтөхпүт, кыра уол атаҕын таһыгар сиргэ олорор, биир кыыһа ойоҕостон кэлэн киниэхэ ыга сыстыбыт, оттон улахаттар уоллаах кыыс утары олороллор. Кыра кыыс дэлби тоҥон, титирэстээн аҕатын ыга кууһар, оттон улахан кыыс:
– Аҕаа, наһаа тымныы, бу түүн манна кыайан хонуо суохпут, бүгүн барыахха наада.
Тута соһуйан уһукта биэрдэ. Бэйэтэ эмиэ тоҥон, атаҕын түөһүгэр ыга кууһан баран титирэстии сытар эбит. Араас түүлү-мөкүнү, үчүгэйи көрөн кэлбит киһи бу сырыыга түүлүгэр оҕолоруттан кэлбит сэрэтиини истэргэ, тымныынан хаарыйар мотолыгаттан тахсан барарга быһаарынна. Чаһытын көрбүтэ, сарсыарда 5 чаас 30 мүнүүтэ.
Таһырдьа ардах төһө даҕаны тохтообокко ибиирдэр, тула өттө инчэйбитин-илийбитин да иһин сибиэһэй салгыҥҥа таҕыста. Кыргыһыы кырыктаах хонуутугар аны турбаттыы охтубут саллааты кытта быраһаайдаһан баран, кини өлүгэ ханна баарын хамандыырыгар этиэх буолан тылын биэрдэ.
Үрдүкү Айыылар көмөлөрүнэн
Тыыннаах хаалар туһугар тыын былдьаһан, иннин диэки сыылан истэ, 500 миэтэрэни ааһаат, массыына суолун туораан, нөҥүө бааһынаҕа тиийдэ. Халлаан суһуктуйан сырдаан барда, сэтинньи 22 күнэ үүннэ. Бааһына устун аҕыйах миэтэрэ сыылан иһэн кэннигэр туох эрэ тыаһыырын иһиттэ. Кэннин хайыһан көрбүтэ түөрт «дьэгэ бааба», буомба быраҕар сүүрбэччэ кыра дроннар уонна «камикадзе» тула өттүгэр көтө сылдьаллар.
Бүгүн манна быстар буоллум, бүттүм дии санаата Тута. Уол аптамааттаах эрэ, ити сэбэ дроннартан быыһыыра саарбах, баҕар, дьолго, өйдөөн көрүөхтэрэ суоҕа диэн эрэл санаа күлүм гынан ааста. Сиргэ умса түһэ сытан туох баар Үрдүкү Айыылартан, Үрүҥ Аар Тойонтон миигин көрбөтөллөр ханнык диэн иэйэн-куойан туран көрдөстө. Аҕыйах сөкүүндэ иһигэр төбөтүгэр араас санаа ытыллар. Хараҕар чугас дьоно, доҕотторо, төрөөбүт дойдута, хамандыыра көстөн аастылар. Бу дойдуттан итинник соһумардык бардаҕына, кинини бииргэ сулууспалыы сылдьар уолаттара булаллара саарбах, өлүгэ бу бааһынаҕа сытыйан, өлгөм үүнүүлээх уйгу-быйаҥ хара буору уоҕурда сытыаҕа.
Арай киһи эрэ соһуйуох дроннар тыастара улам кыччаан, сүтэн хаалла. Кини үрдүнэн көтөн аастылар уонна уолу таба көрбөтүлэр. Чочумча хамсаабакка сытта, онтон төбөтүн өндөтөн көрбүтэ бааһына нөҥүө көстөр ойууртан биһиги буойуттарбыт хас даҕаны куйахтаах тиэхиньикэнэн тахсан иһэллэр. Тааҥкалар, БМП, мотолыгалар көстөллөр. Дроннар кинилэр диэки көтө турдулар, болҕомтолоро онно эрэ.
Тута түгэнинэн туһанан, ойон туран чугастааҕы ойуур диэки сүүрэ турда. Тыаҕа киирэн кыргыһыы хонуутуттан тэйээри өссө биир килэмиэтири барда, онтон биирдэ уоскуйда.
Аһаҕас сиргэ тахсан, сэрэнэн иннин-кэннин көрүннэ, арай тыа саҕатыгар матаһыыкыл турар. Чугаһынан блиндаж баар буолуохтааҕын сэрэйдэ. Өйдөөн көрбүтэ аттынааҕы блиндажка ким даҕаны көстүбэт, тардыллыбыт быаҕа хохоллар шевроннара иилиллибит байыаннай таҥас ыйанан турар. Өстөөх арҕаҕар чугаһаабытын билэн, Тута икки гранатаны бэлэмнээтэ, аллараа түһэр кирилиэскэ үктэнэн туран эстэр сэби иһирдьэ быраҕан кыыратта. Дэлби тэбии кэнниттэн уу-чуумпу сатыылаата. Ким даҕаны хаһыытаабат, ытыаласпат даҕаны. Сэрэнэн аллараа түспүтэ блиндаж кубус-кураанах оҥойон турар.
Матаһыыкылы ылыан, күлүүһэ суох, бачча аһаҕас сиргэ матаһыыкылынан бирилэтэн иһэр сэрэхтээх даҕаны.
Халлаан сырдаан, түүн аанньа утуйбатах уол атаҕар нэһиилэ уйуттан турар. Өстөөх арҕаҕыттан тэйэн баран рациятын холбоото. Хика соһуйан уол ханна баарын үрүт-үөһэ ыйыталаста, кэлэн ылыах буолла эрээри, Тута көмө наадата суоҕун, байыаннай чааһыгар бэйэтэ тиийэрин туһунан хардарда. Арай суолун ыйан биэрэригэр чаас аҥаарыгар иккитэ тахсан ытарыгар, тиийиэр диэри ону хатылыырыгар көрдөстө.
Аһаҕас сиргэ тахсан сыыллан эрэ барарыгар тиийдэ, үөһэ дроннар элбэхтэр, ким эмит хамсаатаҕына тута көтөн кэлэн тоҕута ытыалыырга бэлэм сылдьаллар. Ойууру туораабытын кэннэ Угледар дьиэлэрэ, онтон бэтэрээ өттүгэр үнтү буомбаламмыт, урусхалламмыт гараастар көһүннүлэр. Онно чугаһаан истэҕинэ Тутаны биир дрон тутан ылла, бэрэпиэлин сырдьыгыныыр тыаһа уол кулгааҕар сүрэҕэр сытыы быһаҕы аспыттыы киирдэ.
Быыһанар, дроннартан саһар гарааһыгар диэри баара-суоҕа аҕыйах миэтэрэ хаалла, итиччэ эрэйи көрөн, бааһыран, эчэйэн, аччыктаан, тоҥон-хатан, сылайан-илистэн баран манна кэлэн өлүүнү-олоҕу кытта сасыһа оонньуон баҕарбата.
Бүтэһик сигарета
Дрон диэки хайыһан баран Тута аптамаатынан ытаары илиитин көтөхтө эрээри, көтөр тэрил гранататын сиргэ номнуо быраҕа охсубут. Граната уол аттынан көтөн кэлээт биэс-алта миэтэрэлээх сиргэ түһэн, дэлби тэбэр тыас ньиргийэ түстэ даҕаны, хата эчэппэтэ. Тута иккис граната кэлэрин кэтэһэн дрон диэки кыҥастаһан көрдө, оттон көтөр тэрил киниэхэ эрэ кыһаммакка салгыы көтө турда.
Дьылҕа хаан тыыннаах хааларга тоҕоостоох түгэни тосхойдо диэн күлүгэр имнэнээт, туох баар күүһэ баарынан гараастар диэки сүүрдэ. Хас даҕаны күн киһилии аһаабатах, аанньа утуйбатах, дроннартан бааһырбыт, куртаҕа кубус-кураанах хам аччык киһи хас да килэмиэтирдээх сири сыыллан кэлэн төһө түргэнник сүүрүөй?!
Санаатыгар эрэ түргэнник сүүрэр курдук, атын дрон көтөн кэлиэн иннинэ саһар сирин булуон наада. Санаа күүһэ тугу барытын кыайар дииллэринии, хата хорҕойор сиригэр этэҥҥэ үктэннэ. Үөһэ кинини эккирэтэр дрон көстүбэт. Тыын ылан сынньана түһэн баран кэккэлэһэ турар гарааска тахсан бытыылкалаах уулар кыстанан туралларын булла. Утаҕа ханыар диэри ууну киллиргэччи истэ, өссө биир бытыылкалаах ууну уктан баран атын гараас диэки хааман иһэн иһирдьэ дьон кэпсэтэр саҥатын иһиттэ. Маннык көрүҥнээх киһини бэйэ дьоно даҕаны түҥнэри ытыахтарын сөп дии санаат, сэрэхэдийэн атын гарааска киирдэ. Нөҥүө аан диэки баран истэҕинэ дьон куолаһа чугаһаан кэллэ, арай Хика куолаһа иһиллэр.
Тута үөрүүтүттэн гараастан ойон тахсан табаарыһын уун-утары көрсө түстэ. Анарааҥҥыта кинини эмиэ тута биллэ. Уолаттар соһуйуу-өмүрүү, үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Таҥаһа-саба барыта бадараан, кир-хох, хаан-билик буолбут Тутаны Хика эргиччи кууһа сылдьан, үөрэ-көтө тугу эрэ ыйыталаһар. Штурмовик бэйэтин дьонун булбут үөрүүтүттэн хараҕын уута халыс гына түстэ, ону кистии да сатаабата. Аттыларыгар турар атын салаа буойуттара уоскутар, кини санаатын бөҕөргөтөр тыллары этэ-это саннытыттан таптайаллар.
Уоскуйа түһэн баран матаһыыкылга олорон, рота блиндааһыгар тиийдилэр. Бишкек уонна Кондрат Тутаны үөрэ-көтө көрүстүлэр, өстөөх дэриэбинэтигэр киирэр сорудахтан кыл мүччү тыыннаах эргиллэн кэлбит киһилэрин ыга кууһан ыллылар. Кондрат хас да хонук аһаабатах табаарыстарыгар итии кофе кутан биэрдэ уонна тушенка сылытта. Бишкек уол хайдах сылдьыбытын кэпсииригэр көрдөстө.
Тута кофены сыпсырыйан иһээт, аҕыйах луоска тушенканы амсайаат, тута топпут курдук буолла. Кондрат сиэбин хастан, уолга сигаретаны утары уунна, онуоха Тута паачыкалаах табаҕы ылбата. Сиэбиттэн дэлби имиллэн хаалбыт эргэ паачыкаттан собус-соҕотох ордубут сигаретатын хостоон, биэрбит зажигалкаларыттан уоттанна. Астына-дуоһуйа табаҕын эҕирийэн ылла уонна эттэ:
— Куттала суох сиргэ тиийдэхпинэ, бу табаҕы тардыам диэн бэйэбэр тылбын биэрбитим.
Александр СЕДАЛИЩЕВ.
Тылбаас Марианна ТЫРТЫКОВА
Хаартыска: Комсомольская правда.