Тохсунньу 24 күнүгэр ити бэлиэ түгэннэр чэрчилэринэн М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет мунньахтыыр саалатыгар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир уопсастыбаннай-сүбэлэһэр Сэбиэт уочараттаах мунньаҕа буолан ааста.

Сэбиэт  туһунан өссө  биирдэ

Ааҕааччыларбар Ил Түмэн бэрэссэдээ­тэлин иһинэн үлэлиир уопсастыбаннай-сүбэлэһэр Сэбиэт диэн тугун өссө төгүл кылгастык быһааран биэриэхпин баҕа­рабын. Хаһыаппыт ааспыт нүөмэригэр сэбиэт састаабыгар кимнээх бааллара толору бэчээттэнэн турар. Ол курдук, Саха АССР ХI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ, өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ,  парламент урукку ыҥырыыларын бэрэссэдээтэллэрэ, дьокутааттара, кылгастык эттэххэ, бас-көс дьоммут.  

«Кырдьаҕастан сүбэтин, эдэртэн эрчимин ыл» диэн өс хоһоону мындыр өбүгэлэрбит мээнэҕэ айбатахтара. Бу дириҥ ис хоһоонноох этиини ордук муударай илин дойдулар тутуһаллар. Оттон бу көстүү биһиэхэ умнулла быһыытыйбытын ким да мэлдьэспэт буолуохтаах. Сүбэни-аманы холбоотоххо, үлэ-хамнас түмүктээх буолара биллэн турар. Ытык дьоммут олоххо, үлэҕэ баай уопуттара, дириҥ билиилэрэ-көрүүлэрэ, төрөөбүт дойдуларыгар, норуоттарыгар тапталлара, кинилэрэ сүбэлэрэ-амалара, ыйааһыннаах этиилэрэ Сахабыт сирин үүнэригэр-сайдарыгар, өрөспүүбүлүкэбит интэ­риэһин көмүскээ­һиҥҥэ туһаттан атыны аҕалбата чуолкай.

Сэбиэт мунньахтарыгар ылыллыбыт сүбэлээһиннэр парламент ыытар үлэтигэр, саҥа сокуоннар барыллара оҥоһуллууларыгар төһүүнэн буолуохтарыгар саарбахтаабаппын. Онон олус сөптөөх уонна наадалаах үлэ формата тэриллибитин бэлиэтиибин.

Дьоһуннаахтык бэлиэтиирбит — ытык иэспит

Мунньах аһыллыытыгар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев: «Дойдуга Өйдөбүнньүк уонна Албан аат,  өрөспүүбүлүкэбитигэр Дойдуга бэриниилээх буолуу сыллара биллэриллибиттэрэ, олус сөптөөх быһаарыы. Ити — историябытыгар уонна Россия норуотун героическай быһыытыгар дириҥ ытыктабыл бэлиэтэ. Манан ыччаты патриотизмҥа  болҕомтолорун тардан, көлүөнэлэр икки ардыларыгар быстыспат ситими үөскэтиэхтээхпит», — диэн эттэ. 

Аҕа дойду сэриитигэр кыайыы дьиҥ чахчы чэпчэкитэ суоҕа. Россия туһугар, кырдьык да, улуу кыайыы этэ. Тоҕо? Ол иннинэ, история чахчылара туоһулуулларынан, XIX үйэ ортотугар дойдубут Крымҥа Англияны, Францияны кытта сэриилэһэн хотторбута. 1904-1905 сылларга Японияны кытта сэриигэ эмиэ кыайтарыы абатын билбитэ. 1914-1918 сылларга бастакы империалистическай сэриигэ эмиэ хотторбута. Онон хотторуу хомолтотун эрэ билэн кэлбит дойдуга Аҕа дойду сэриитигэр кыайыы, дьиҥ-чахчы улуукантан улуу, аан дойду историятыгар сүҥкэн суолталаммыт кыайыы этэ.

Тыыннаахтар бу бэлиэ даатаны дьо­һуннаахтык бэлиэтиирбит, тэрийэн ыытарбыт — ытык иэспит. Мунньахха со­циальнай эйгэҕэ ханнык тэрээһиннэр уон­на Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна тыыл бэтэрээннэригэр судаарыстыбаттан өйөбүл тустарынан иһитиннэриини үлэ уонна социальнай сайдыы миниистирин солбуйааччы Афанасий Постников оҥордо. Ол курдук, сыл устата «Биллибэт саллаат күнэ», «Кыайыы диктана», «Кыайбыттар хос сиэннэрэ», «Өйдөбүнньүк чүмэчитэ», «Уһук Илиҥҥи Кыайыы», «Хаар десана», «Саас куолаһа» курдук араас акциялар, бырайыактар, куонкурустар, үөрэнээччилэргэ уруоктар, олимпиадалар, историческай квестар, ыччат форумнара, быыстапкалар, о.д.а.  ыытыллыахтара.

Киинэ оҕону, ыччаты иитиигэ сүҥкэн оруоллааҕын, сүдү күүстээҕин, бары бэркэ диэн билэбит. Киһиэхэ духуобунай култуура олохтоноругар, киинэ искусство ханнык да көрүҥүнээҕэр күүскэ дьайар кыахтаах. Өйдүүргүт буолуо, Сэбиэскэй Союзка киинэлэрбит барыта иитэр суолталаахтара, Ийэ дойдуга таптал, доҕордоһуу тыыннарын, о.д.а. үтүө өрүттэри киһиэхэ иҥэрэллэрэ.

Ыһыллыы-тоҕулуу 90-с сыллартан са­ҕалаан куһаҕаны, олох дьэбэрэтин көрөн-көрөн кэллибиппит. Ол хайдах дьайыылаах, түмүктээх буолбутун, билигин билэн-көрөн олоробут.

Онон Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх үбүлүөйүн бэлиэтиир сылбытыгар искусство бу көрүҥэр болҕомто хайаан да уурулларын туһунан миниистири солбуйааччы бэлиэтээтэ. Ол курдук, Сахабыт сиригэр «Егор Чээрин» уонна «Саллаат сүрэҕэ» диэн уус-уран киинэлэр уһуллуллара былааннанар.

Төһө үп-харчы көрүллүбүтүй?

Өрөспүүбүлүкэҕэ былааннаммыт тэрээһиннэри олоххо киллэриигэ 300-тэн тахса мөл. солк. (итинтэн 283 мөл. солк. бүддьүөттэн, 19,9 мөл. солк. бүддьүөтү таһынан источниктартан) тыырыллыбыт.

2014 сылтан саҕалаан сэрии бэтэрээннэригэр олорор дьиэлэрин  өрөмүөн­нүүллэригэр материальнай көмө оҥо­һуллар. Көмө 150 тыһ. солк. тиийэ кээмэйдээх буолуон сөп. Бу сыалга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 81 мөл. солк. көрүллүбүт. Итинник көмөнөн барыта 523 бэтэрээн туһаммыт. Үүммүт 2020 сылга бу сыалга-сорукка барыта 4 мөл. 100 тыһ. солк. тыырыллыбыт.

Маны таһынан бэтэрээннэр олорор дьиэлэригэр быстах өрөмүөнү ыыталларыгар эмиэ судаарыстыбаттан материальнай көмө оҥоһулларын бэлиэтиибин. Ааспыт 2019 сылга тустаах сыалга бүддьүөттэн 15,1 мөл. солк. көрүллүбүт. 2020 сылга эмиэ итиччэ суумма көрүллүөҕэ.

Улуу Кыайыы күнүгэр сэрии бэтэрээн­нэригэр уонна сорох категория гражданнарга биир бириэмэлээх эбии төлөбүр оҥоһуллуоҕа. Ити суумма 100 тыһ. солк. буолуоҕун туһунан дойду Президенэ этэн турар.  Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара бэтэрээннэргэ муниципальнай бюджеттан эбии социальнай өйөбүллэри оҥоруохтара.

Ыччат  тугу былаанныырый?

Төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар бэриниилээх дьонноох-сэргэлээх, норуоттаах судаарыстыба күүһэ-уоҕа икки-үс бүк күүһүрэр дии саныыбын. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыайыыбыт төрүөтэ, биричиинэтэ итиннэ сытарын бары билэбит. Оҕо эрдэхтэн ити тыын иитиллэр, өйгө-санааҕа хатанан хаалар.

Уопсастыбаннай-сүбэлэһэр Сэбиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар Дойдуга бэриниилээх буолуу сылыгар ыччакка ханнык тэрээһиннэр буолуохтарын туһунан иһитиннэриини ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистири бастакы солбуйааччы Александр Сусоев  иһитиннэрдэ. Кини өрөспүүбүлүкэҕэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Балабкина бэрэссэдээтэллээх тэрийэр хамыыһыйа тэриллибитин, былаан үс салааҕа арахсарын туһунан эттэ. Хас ый ахсын 27 чыыһылаҕа өрөспүүбүлүкэҕэ  араас акциялар, тэрээһиннэр ыытыллыахтара бэлиэтэннэ. Александр Сусоев хас биирдии муниципальнай тэриллиигэ итиннэ анаан ыстааптар тэриллиэхтэрин, кинилэр эмиэ туспа былаанынан үлэлиэхтэрин туһунан эттэ. Улуу үбүлүөйдээх сыл чэрчитинэн ыытыллар үлэлэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 20 мөл. солк. тыырыллара былааннанарын бэлиэтээтэ.

Бу сылга өрөспүүбүлүкэҕэ бөһүө­лэктэри, куораттары тупсаран оҥорууга «Төрөөбүт-үөскээбит куоратым уонна бөһүөлэгим» диэн бөдөҥ бырайыак үлэлиирэ былааннанар. Бу сыалга-сорукка анаан бүддьүөттэн 1 млрд солк. курдук үп-харчы көрүллүөҕэ. 

Ыччат парламенын бэрэссэдээтэлэ Алексей Иннокентьев ааспыт сылга ыччат ортотугар патриотизм диэн өй­дөбүлү хайдах ылыналларыгар ыйытык оҥорбуттарын туһунан эттэ. Ыйытыкка 18-тан 30-гар диэри саастаах барыта 500 киһи (45% тыа сирин, 55% куорат) кыттыыны ылбыт. Үгүс хоруйга биэс хаачыстыба: төрөөбүт-үөскээбит дойдуга таптал, бэринии, киэн туттуу, көмүскээһин, сири-уоту сайыннарыы ыйыллыбыт.

Оттон «Дойдуга бэриниилээх буолуу  сылыгар туох буолуоҕай?» диэн ыйытыыга бэтэрээннэри кытта үлэ, дьон-сэргэ түмсүүтэ, сомоҕолоһуута, гражданскай-патриотическай сыаннастары пропагандалааһын, биир дойдулаахтарбыт ситиһиилэрин сырдатыы, итиннэ аналлаах тэрээһиннэр үбүлэниилэрин улаатыннарыы диэн хардалары ыччаттар биэрбиттэр.

Алексей Иннокентьев ыччат пар­ла­мена «Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһи­лиэнньэтин патриотическай иитии туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан этии бэлэмнээбиттэрин туһунан эттэ. Ол курдук, тустаах көҕүлээһиҥҥэ Саха сирин историятын үөрэтии, оскуола, үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларын бүтэрэр выпускниктартан историяны уонна обществознаниены билиилэригэр-көрүүлэригэр аттестация наадатын туһунан этиллэр.

Ыччат парламена Дойдунаат сылын чэрчитинэн холбоһуктаах «суол картатын» ылынар сыаллаах өрөспүүбүлүкэҕэ ыччат уопсастыбаннай холбоһуктарын IV съеһэ ыытыллара наадатын бэлиэтээтэ.

Парламент  туох үлэни  ыытыай?

Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтиир уонна Дойдунаат сылыгар өрөспүүбүлүкэ парламена туох үлэни ыытарын туһунан иһитиннэриини информационнай-ырытар управление начальнига Василий Миронов оҥордо.

Ол курдук, тустаах боппуруостарга сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барыллара оҥоһуллуохтара, бырабыыталыстыба чаастара, «төгүрүк остуоллар», сис кэмитиэттэр мунньахтара ыытыллыахтара. Норуот дьокутааттара Бүтүн Россиятааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна парламент ыытар тэрээһиннэригэр кыттыыны ылыахтара. Итилэри таһынан иһитиннэриилэринэн хааччыйыыга Ил Түмэн үлэни ыытыаҕа.

«Саха сирэ умнубат» — ураты  бырайыак

Биллэрин курдук, Саха сириттэн ийэ дойду көмүскэлэригэр 62 тыһыынчаттан тахса ньургун уолаттарбыт уонна кыргыттарбыт саа-саадах тутан, фроҥҥа барбыттара. Итинтэн 35 тыһыынчата төрөөбүт дойдуларыгар тыыннаах эргиллибиттэрэ. 25 тыһыынча киһи сэрии хонуутуттан төннүбэтэхтэрэ. Саха норуота кыргыһыы хонуутугар уонна сут-кураан, аас-туор сыллар содулларыттан сэрии иннинээҕи ахсааныттан үс гыммыт биирин кэриҥин сүтэрбитэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Саха сирэ төһө даҕаны ыраах тыылга олордор, уоттаах кыргыһыы барбыт сирдэринээҕэр демография боппуруоһугар итэҕэһэ суох улахан охсууну ылбыта. Тыылга хоргуйан өлүү тиэмэтэ хойукка диэри бобуулааҕа. 1990-нус сыллар саҥаларыгар тыылга аччыктаан өлүү-сүтүү туһунан сурукка-бичиккэ тиһэн киирэн барбыттара. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар ити курдук аҕыйах ахсааннаах саха норуота улахан охсууну ылбыта. Ити уодаһыннаах сэрии буолбатаҕа буоллар ахсааммыт мөлүйүөҥҥэ тиийэрэ эрэбил.

Кэпсэммэккэ, сырдатыллыбакка, дьон-сэргэ билиитигэр-көрүүтүгэр тахсыбакка хаалбыт төһөлөөх матырыйаал баар буолуоҕай? Холобурга аҕаллахха, Уус-Алдан улууһа сэрии сылларыгар көһүүгэ сылдьан, эрэйи-муҥу көрбүттэрин туһунан үгүстэр билбэт буолуохтаахтар. Маннык холобур хара баһаам буоллаҕа.

Итинэн сибээстээн, Улуу Кыайыы 75 сылыгар «Ил Түмэн» издательскай дьиэ «Саха сирэ умнубат» — «Якутия Помнит» диэн бөдөҥ бырайыагы үлэлэтиэҕэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир уопсас­тыбаннай-сүбэлэһэр Сэбиэт мунньаҕар норуот дьокутаата, издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ-кылаабынай эрэдээктэрэ Мария Христофорова тустаах бырайыак туһунан сиһилии билиһиннэрдэ. Бу бырайыак sakhaparlament.ru диэн саҥа аһыллар сайтка үлэлиэҕэ. Интерактивнай электроннай кинигэтигэр киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин олохтоохторо Аҕа дойду сэриитигэр кыттыыны ылбыт дьоннорун, аймахтарын, тыыл бэтэрээннэрин, көһүү кыттыылаахтарын, сэрии оҕолорун тустарынан сырдатыахтара, хаартыскаларын бэчээттэтиэхтэрэ.

— «Саха сирэ умнубат»  анал бырайыак кыайыыны уһансыбыт аҕа көлүөнэ дьоммутун, уоттаах сэрии аас-туор сылларын толору хартыынатын көрдөрөр, сырдатар өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан хомуллубут ураты электроннай базанан буолуоҕа, — диэн Мария Христофорова бэлиэтээтэ.     

Электроннай кинигэ сэттэ түһү­мэхтээх буолуоҕа. Итилэргэ саллааттар тустарынан иһитиннэриилэр, тыыл үлэһиттэрин, «Сэрии оҕолоро» статустаах биир дойдулаахтарбыт, сэрии огдооболорун, тулаайахтарын, Сэбиэскэй Союз Геройдарын, уоттаах сэриигэ үс, онтон элбэх оҕолорун сүтэрбит дьиэ кэргэттэр тустарынан матырыйааллар тахсыахтара.

Тустаах бырайыакка кыттыан баҕа­лаахтарга көмөнү «Кыайыы волонтердара» диэн Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбаннай хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын волонтердара уонна Ыччат парламена оҥоруохтара. Мария Николаевна этиитин түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир уопсастыбаннай-сүбэлэһэр Сэбиэт чилиэннэрин тустаах бырайыак ыытар үлэтигэр көхтөөх кыттыыны ылалларыгар ыҥырда.

Мария Христофорова «Саха сирэ умнубат» анал бырайыак атрибутикаларын үөрүүлээх быһыыга-майгыга Ыччат парламенын бэрэссэдээтэлигэр Алексей Иннокентьевка уонна «Кыайыы волонтердара» диэн Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбаннай хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын салайааччытыгар Алгыс Петровка туттарда.

Спикер Петр Гоголев ити бырайыакка киирбит матырыйааллары английскайдыы тылбаастаннаҕына, аан дойду дьоно-сэргэтэ Саха сирэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр киллэрбит кылааттарын билиэхтэрин-көрүөхтэрин бэлиэтээтэ.

* * *

Мунньах кыттыылаахтара иһитин­нэриилэри оҥорбут дьоҥҥо ыйытыылары биэрдилэр. Спикер Петр Гоголев үлэ уонна социальнай сайдыы миниистирин солбуйааччытыгар аатырбыт снайпербыт Иван Кульбертинов пааматынньыгын боппуруоһа ханна тиийбитин уонна биир кыргыһыыга аҕыс тааҥканы суулларбыт, героическай быһыыны оҥорбут Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Лоомтука бөһүөлэгиттэн төрүттээх Алексей Ефимовка судаарыс­тыбаннай наҕараада иҥэрэргэ туох эмэ оҥоһуллар дуо диэн ыйыталаста. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн үстүү ыҥырыытын депутата Климент Иванов патриотизмҥа сыһыаннаах ыйытыыны уонна этиини оҥордо. Кини урукку, ааспыт менталитетынан олорорбут, ыччат менталитетын аныгы демократическай, көҥүл Россия олохтооҕо буоларынан киэн туттарын курдук уларытыыга үлэ барыахтааҕын, холобур, идеал оҥостор дьонноох буолуохтаахпыт туһунан аҕынна. Итини көннөрө иликпитинэ, патриотизм туһунан этэн, кэпсээн да туох да туһата суоҕун бэлиэтээтэ. Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутата Евгения Михайлова Сэбиэскэй саллаакка туруоруллар 80 миэтэрэ үрдүктээх пааматынньык стеллатыгар Саха сирин саллааттарын ааттара-суоллара киирэригэр туох үлэ ыытылларын туоһуласта.

Өйдөбүнньүк Албан аат уонна Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларыгар бу курдук, сүбэни холбоон үлэлээтэхпитинэ-хамсаатахпытына, үтүмэн дьыала оҥоһуллара, ситиһиллэрэ саарбаҕа суох.    

Людмила НОГОВИЦЫНА