Саҥа  информационнай сэриигэ

Сэбиэскэй норуот Улуу Кыайыыта 75 сыла туоларын бэлиэтиибит. Кыа­йыы күнэ, норуот бүттүүнүн маассабай бырааһынньыгын быһыытынан, 1965 сылтан бэлиэтэнэр.

Ол эрээри билигин иккис  аан дойду сэриитэ төлө тар­дыл­­лыытыгар оччоттооҕу Сэбиэскэй Со­йуус үрдүкү салалтатын буруйдааһын, Ыстаалыны Гитлери кытта биир муостаҕа туруоруу, сэбиэскэй аармыйа кыайыыга оруолун түһэрии, сэрии хаамыытыгар бииртэн биир саарбахтыыр, өссө сымыйаргыыр түбэлтэлэри уонна сабыытыйалары хостоон таһаарыы, о.д.а. идэмэрдээх ис хоһоонноох үлүгэрдээх элбэх информация таска да, искэ да тахса турар. Сэриигэ, сэриигэ курдук буоллаҕа. Информационнай дэнэр сэрии, 21-с үйэҕэ  бэлитиичэскэй утарыта турсуу биир саамай көдьүүстээх уонна алдьатыылаах көрүҥэ, ньымата буолара ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат.

Туһааннаах норуот информационнай сэриигэ кыайтарыыта – бу кини өйүн-санаатын, үгэс буолбут сиэрин-майгытын,  тутуһан кэлбит сыаннастарын, олоҕор сирдэтэр суобаһын, инники сайдыытыгар олук ууруохтаах билиитин-көрүүтүн  кыайтарыылара. Арассыыйа маннык кутталга киирэн олорор. Иккис аан дойду уонна Аҕа дойду сэриилэригэр бэйэтэ кыайыылаах тахсыбытын таһынан, Дьобуруопа судаарыстыбаларыгар босхолонууну аҕалбыт оруолун намтатыыны сорунуулаахтык бохсубатаҕына, информационнай сэрии биир быһаарыылаах биэтэгэр улахан сүүйтэриилээх  хаалыан сөп. Ол аата Иккис аан дойду сэриитин дириҥ эҥсиилээх дуораана, биһиги күннэрбитигэр даҕаны ньимийэ илик буолан тахсарыгар тиийэр.

Албаннаах аҕа саастаах көлүөнэ, хаан-уруу дьоммут ол ынырыктаах сэрииттэн кыайыылаах тахсыбыттара. Бүгүҥҥү ыччат дьоммут, уодаһыннаах информационнай сэрииттэн кыайыылаах утумнааччылар уонна нэһилиэнньиктэр быһыытынан, төбөлөрүн киэн туттунуулаахтык  өрө көтөҕөн тахсыахтарын наада.

Ыраах тыылга олохтоох  Саха сирэ, дойду бүттүүнүн курдук, алдьархайдаах сэрии өлүүтүн-сүтүүтүн эт түөһүнэн көрсүбүтэ, бары ыардарын нуулдьаҕай (оҕо, дьахтар, кырдьаҕас) санныгар сүкпүтэ. 250 тыһыынча киһини кыайар-кыайбат ахсааннаах саха норуота, сэрии сылларыгар төһө сүтүгү көрсүбүтүн бүгүн даҕаны чуолкай этэр кыахпыт суох. Анаан-минээн дьарыктаммыт аҕыйах киһи, барыллаан ааҕыылара, суоттааһыннара эрэ баар. Манна даҕатан эттэххэ, сэбиэскэй норуот сүтүгэ эмиэ ырааҕынан чуолкайа суох. 50-ча сыл иһигэр киһитин сүтүгүн ахсаана хаста эмэтэ уларыйда. Билигин 27 мөл. киһи сүтүккэ тохтоотулар курдук. Маныаха, холобур, 500, 700, 900 тыһыынча сүтүк ахсааҥҥа ылыллыбат эбит буоллаҕа. Биир да киһинэн ордуга-хоһо суох, булгуччу 27 мөл. төгүрүк сыыппара сүтүк тахсыбыта этэн кэбиһэргэ судургу уонна табыгастаах курдук.

Архыып дөкүмүөннэрэ кэпсииллэр

2012 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбын дьыпартаамана «Кыайыы уһун суола» диэн архыып дөкүмүөннэригэр олоҕуран сурулубут кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыта. Кинигэни Н.С.Степанова салайааччылаах үлэһиттэр бөлөхтөрө хомуйан оҥорбута. Кинигэҕэ 1940-1950 сс. архыып дөкүмүөннэрэ түмүллүбүт буоланнар хабар кэмэ киэҥ, ол быһыытынан ааҕар киһиэхэ тиэрдэр информацията эмиэ үгүс өрүттээх. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ, урукку өттүгэр бэрт ахсааннаах киһи билсибит буолуон сөптөөх, хаһан да бэчээккэ быкпатах, «Чып кистэлэҥнээх» диэн бэлиэ суруктаах  архыып дөкүмүөннэрэ киирбиттэрэ буолар.

Кинигэ нууччалыы тыллаах, ол эрэн архыып дөкүмүөннэригэр олоҕурарын быһыытынан, оччотооҕу тыа сирин биирдиилээн дьоно, ол иһигэр холкуостар бэрэссэдээтэллэрэ сахалыы суруйбут суруктара бааллар. Биһиги сахалыы тыллаах хаһыат буоларбытынан, барытын нууччалыы суруллубутунан таһааран кэбиһэрбит табыгаһа суох, онон төһө да «состоруулааҕын» иһин, тылбаастыырга тиийэбит. Уһун диэтэхпитинэ, кылгатарга күһэллэбит.

Сэрии, сут-кураан илдьиттэнэрэ уонна аргыстанара бэркэ биллэр суол. Саха сирин сүөһү иитиитинэн дьарыгыран олорор оройуоннарыгар, кураан өссө 1939 сылтан алдьатыылаах содула биллэн барбыта. Сир-дойду курааннаан, бурдук уонна от кыайан үүммэккэлэр, киһилиин-сүөһүлүүн сутааһын бастакы түһүмэҕэ саҕаламмыта.

Айыы  дьонун көмүскэлигэр

Саха  АССР Норуодунай хамыһаар­дарын сэбиэтин (НХС) бэрэссэдээтэлин  солбуйааччы И.Е.Винокуров БКП (б)  Саха уобаластааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ Ф.И. Чернышевка Суруга.  1940 с. Алтынньы 29 к. Чып кистэлэҥнээх.

Тус бэйэм Сунтаар оройуонугар кэтээн көрбүппүнэн уонна Нам, Уус-Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, о.д.а. оройуоннарга сылдьыталаан билбит чахчыларбыттан сиэттэрэн,   Эйиэхэ манныгы тиэрдэри наадалааҕынан ааҕабын.

1939 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ бурдук уонна от кыайан үүммэтэҕиттэн, тыа хаһаайыстыбата улахан охсууну ылла. Өрөспүүбүлүкэ холкуостара бурдугу, сиэмэни уонна страховой пуонданы судаарыстыбаҕа туттарыы сорудаҕын нэһиилэ толордулар. Сорох сирдэргэ уопсастыбаннай сүөһүгэ от тиийбэтэ.

Сүөһү иитииттэн көрүллэр харчынан уонна нотууранан төлөбүрдэр сиэмэни уонна оту атыылаһыыга туттулланнар, үгүс холкуостар дохуоттарыттан төрдүттэн мэлийэн тахсыбыттара. Бу кыһалҕа бастаан  утаа биллибэт курдук этэ эрээри, 1940 сыллааҕы хомуур үлэтигэр алдьатыылаах охсууланна. Бары кэриэтэ оройуоннарга сир-уот кыайан оттоммокко хаалбытын, бурдук уонна хортуоппуй хаар анныттан хомуллубут уонна хостоммут чахчытын түбэһиэхчэ түбэлтэнэн ааҕар сыыһата көстөн турар суол. Холкуостаахтар ас-үөл өттүнэн быстарыылара, кинилэр үлэлиир настарыанньаларыгар уонна  дьоҕурдарыгар адьас куһаҕан сабыдыалламмыта туох да мунааҕа суох.

Үүммүт 1940 сыл эмиэ ыарахан өрүттээх сылынан буолла. Өрөспүүбүлүкэ үгүс холкуостарыгар дьон-сэргэ наадыйыытын толуйар бурдук кыайан үүммэтэ дьэҥкэ буолла. Ол үөһэ дьон кэтэх сүөһүтүгэр отун кыайан оттоммото. Үөскээбит бу маннык ыарахан балаһыанньа адьас куһаҕан содуллаах буолан тахсыан сөп. Сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны,  дьоҥҥо үлэлэрин күнүн төлөбүрүн быһыытынан биэриини бобооһун, дьон үлэлиир интэриэһэ букатыннаахтык сүтэригэр тиэрдиэн сөп. Миэстэтигэр, оройуоннарга, олохтоох салалта холкуостарга  биир да киилэ эти, арыыны туох эмэ кыһалҕаларыгар тутталларын  көҥүллээбэккэ, БКП (б) УоК уонна НХС дирэктиибэлэрин токуруппуттара адьас баар суол. Дьону суутунан, атын да эрэпириэссийэлэринэн куттаан туран кииннэммэтэх, үтүө көҥүлүнэн соҕотуопкалааһын ньыматын судаарыстыбаҕа туттарыы иккис көрүҥэр кубулуппуттар. Ол түмүгэр, дьон уопсастыбаннай сүөһүнү иитиини сайыннарыыга интэриэһин суох оҥорбуттар.

Итини этэн тураммын, боппуруоһу дьүүллэһэн баран, маннык дьаһаллары ыларга этии киллэрэбин:

∎ 1941 сыллааҕы хонуу үлэтин кэмигэр уопсастыбаннай аһылыкка сөптөөх ахсааннаах бородууктаны (килиэби, арыыны, хортуоппуйу) биэрэллэригэр оройуоннарга сибилигин ыйыыны оҥорорго.

∎ Холкуостар упсастыбаннай аһы­лыкка уонна үлэ күнүн төлөбүрүгэр анаан, уопсастыбаннай саппаастаах буолал­ларын инниттэн, холкуостар та­йаҕы, куобаҕы, о.д.а. кыыллары бултааһыннарын, муус анны­нан балыктаа­һыннарын анаан тэрийэр­гэ. Бултааһын уонна балыктааһын муҥутуур түмүктээх буоларын инниттэн, үлэни көҕүлүүр кэккэ усулуобуйалары ырытан оҥоруохха.

∎ Холкуостаахтар муҥ саатар 1-2 кэтэх сүөһүлэрин харыстаан иитэллэри­гэр оройуоннар дьиҥнээх көмөнү оҥоруох­­таахтарын туһунан ыйыы биэрэргэ. Сүөһү аһылыгын балаансатын, аһатыы рационун суоттааһыннар адьас күдээринэ оҥоһуллубуттарын туһунан элбэх кэпсэтии баарынан, төһө сөптөөхтөрүн бэрэбиэркэлээн көрүөххэ.

∎ Үлэ күнүн иһин, сүөһү бородуукта­тын үллэриини кыккыраччы бобуу сыы­һа­тын туһунан, оройуоннарга ыйыы оҥорорго.

∎ Сир норуодунай хамыссырыйаатыгар уопсастыбаннай сүөһүнү сайыннарыыны көҕүлээһиҥҥэ туһуламмыт дьаһаллары ырытан оҥороругар сорудахтыырга.

СӨ НА Ф.П-105.

Саха АССР НХС бэрэссэдээтэлин солбуйаачы И.Е.Винокуров суругуттан да көстөрүнэн, Саха сиригэр алдьатыылаах курааннар өссө 1939 сылтан саҕаламмыттар. Тыа сирин холкуостаахтара эмиэ ити кэмтэн ыарахан балаһыанньаҕа ыктарбытынан барбыттар. Өссө сэрии саҕаланыан инниттэн, ол аата дойду бүттүүнүн үрдүнэн ураты кутталлаах балаһыанньа үөскүөн төһө эмэ инниттэн, ыраах Саха сиригэр, чуолаан тыа сирин дьонугар, ол аата төрүт олохтоох норуокка, холкуостаахтарга сүрдээх хабыр сыһыан олохтоммутунан барбыт эбит. Үлэ киһитин, буолан баран, күүстээх хара үлэҕэ сылдьар дьону аһынан-үөлүнэн хааччыйбат буолуу – бу кимнээх эрэ дьиҥнээх буруйу оҥоруулара.

Саха сирин оччотооҕу тыатын оройуоннарын бары кыра да, улахан да  салайааччыларынан саха дьоно олороллоро. Үгүстэрэ ол салайар оройуоннарыгар төрөөбүт-үөскээбит, онтон үүммүт, бэйэлэрэ хаан-аймах дьонноох-сэргэлээх, оччотооҕу муоданан байыаннай аҥаардаах куорма таҥастаах, кыычырҕас тыастаах саппыкылаах тойон-хаан дьон буоллахтара. Бу тугуй, туох көстүү этэй? Сирэйи кэннигэ уктан баран соло, дуоһунас туһугар тугу да кэрэйэ, аньыырҕыы барбакка, дьону тэпсэн туран үөһэ дьулуруйа туруу көстүүтэ этэ дуо? Эбэтэр бэйэ тириитин харыстаныы биир саамай дьайыылаах ньымата эбитэ буолуо дуо? Кэмэ оннук этэ, өл да төрөө – үөһэттэн кэлбит ыйаах булгуччу толоруллуох тустааҕа. Дьону аһыммыта, харыстаабыта буола сырыттаххына, кыайыыны хайдах ситиһиэҥий. Кыайыылаахтары — сууттаабаттар диэн куолулуохха эмиэ сөп буолуо. Ол эрээри, 1939 сыл балаҕан ыйыгар Иккис аан дойду сэриитэ саҕаламмыта эрэ, оттон Сэбиэскэй Сойуус өссө да эйэлээх дэнэр олоххо олороро. Оттон ыраах Саха сиригэр бэйэлээх бэйэбит дьоммут биир биистээхтэрин хайы-үйэ хабыр байыаннай балаһыанньаҕа олордубут буолан тахсаллар.

И.Е.Винокуров бу баартыйа обкуомун сэкирэтээригэр суругар, 1939-1940 сс. тыа сиригэр үөскээбит ыарахан балаһыанньа туһунан кэпсэнэр. Сэрии саҕалана, тыа сиригэр саха дьоно-сэргэтэ оҕолуун, улаханныын, кырдьаҕастыын күүһү таһынан ыарахан үлэттэн, хоргуйууттан, эмтэнэр кыах суоҕуттан маассабайдык өлүүтэ-сүтүүтэ өссө саҕалана  илик кэмэ. Маныаха киһи харааста саныаҕа диэн баар, өссө сэрии иннинэ, бэл балаһыанньа арыый да үрүк-түрүк  эрдэҕинэ, дьонноругар-сэргэлэригэр кыһанар, кыһаллар диэни улахаҥҥа уурбатах ол оройуоннар салайааччылара, сэрии уһун сылларыгар салайбыттарын курдук салайа олордохторо. Арай ким эрэ өссө үрдээбит, үөһэ ыттыбыт, ким эрэ самныбыт эрэ буолуон сөп. Сэрии сылларыгар кыргыһыы толоонугар охтубут сахатааҕар, манна тыылга өлбүтүн ахсаана быдан баһыйарын туһунан санатыһар буоллахха, кимиэхэ баҕарар араас санаалар киирэн тахсаллара оннук айылаах буруйга туруо суоҕун сөп этэ.

Саха норуотун уһулуччулаах судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй дьиэйэтэлэ, норуота үйэлэргэ дириҥник сүгүрүйэр киһитэ Илья Егорович Винокуров дириҥ өйүгэр-санаатыгар, норуотугар бэриниитигэр, хорсунугар аҥаардас бу суругуттан даҕаны сиэттэрэн чиҥ  өйдөбүллээх  хаалыахха сөп. Оттон аҕыйах сыл ааһаатын, норуота тыыннаах хаалар-хаалбат күнэ-дьыла тирээн кэлбитигэр, бэйэтин дьылҕатын толук ууран туран, олоҥхо бухатыыра айыы дьонун өрүһүйэринии, модун санаатынан, төлөннөөх сүрэҕинэн көмүскэл буолан, быыһаан ылбытын бары билэбит. Ол онтон ылата саха норуотун баҕарар баҕата — Илья Егорович Винокуров курдук киһи төрөөн-үөскээн өрөспүүбүлүкэтин салайдар ханнык диэн.

Сэрии саҕаламмыт бастакы күннэригэр

«Байыаннай кэмҥэ оробуочайдар уонна

сулууспалаахтар үлэлэрин бириэмэтин эрэсиимин туһунан»

ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн

Ыйааҕа

1941 с.                                                                                                                                                                           Бэс ыйын 26 к.

Байыаннай бириэмэ наадыйыыларын кытта сибээстээх производственнай сорудахтары толорууну хаачыйар сыалынан, ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмэ уурар:

Предприятиелар бары оробуочайдарыгар уонна сулууспалаахтарыгар, эмиэ ол курдук биирдиилээн сыахтар, учаастактар, бөлөхтөр бары оробуочайдарыгар уонна сулууспалаахтарыгар, ССРС Совнаркомун көҥүллээһининэн, бырамыысыланнас, тырааныспар, тыа хаһаайыстыбатын уонна эргиэн предприятиеларын дириэктэрдэригэр, күҥҥэ 1-тэн 3 чааска диэри уһуннаах, туһааннаах үлэ чааһын кэнниттэн, булгуччулаах үлэни олохтуур быраабы биэрэргэ.

16 саастарын туола илик оҕолор, күҥҥэ 2 чаастан уһуна суох, үлэ чааһын кэнниттэн булгуччулаах үлэҕэ тардыллаллар. 6 ыйдаах оһоҕостоох уонна 6 ый эмиийдэрин үүтүнэн аһатар дьахталлар, үлэ чааһын кэнниттэн булгуччулаах үлэҕэ тардыллыбаттар.  Оробуочайдар уонна сулууспалаахтар үлэ чааһын кэнниттэн булгуччулаах үлэлэрин төлөбүрэ балтараа кээмэйинэн төлөнөр.

Бары судаарстыбаннай, кэпэрэтиибинэй уонна уопсастыбаннай предприятиеларга уонна учреждениеларга уочараттаах уонна эбии уоппускалары тохтоторго, туһаныллыбатах уоппуска харчынан толуйуллар. Ыалдьар эрэ түбэлтэҕэ уоппусканы көрөргө. Хат буолуу уонна оҕолонуу иһин, ССРС Совнаркомун, БКП (б) КК уонна ПБСКС 1938 сыл ахсынньы 28 күнүнээҕи уураахтарыгар сөп түбэһиннэрэн, уоппуска бэриллэр.

ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн Бэрэссэдээтэлэ  М.Калинин

Сэкирэтээр  А.Горкин

 СӨ НА Хаһыакка пуондата. Соц. Якутия. – 1941. Бэс ыйын 28.

Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтин тэрийэр туһунан

ССРС  НХС, БКП (б) КК уонна ССРС ВС Бүрүсүүдьүмүн

Ыйаахтара

1941 с. Бэс ыйын 30 к.

Ыксаллаах балаһыанньа үөскээ­битинэн уонна биһиги Ийэ дойдубутугар уодаһын­наахтык саба түспүт өстөөххө хардары охсууну биэрэргэ ССРС норуоттарын бары күүстэрин суһаллык түмэр сыалынан, ССРС ВС Бүрүсүүдьүмэ, БКП (б) КК уонна ССРС НХС булгуччулааҕынан  ааҕаллар:

1.   т. Сталин И.В. (Бэрэссэдээтэл)

      т. Молотов В.М. (бэрэссэдээтэли солбуйааччы)

      т. Ворошилов К.Е.

      т. Маленков Г.М.

      т. Берия Л.П.

састааптаах Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтин тэрийэргэ.

2. Судаарыстыбаҕа былаас толору күүһүн Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтин илиитигэр түмэргэ.

3. Бары гражданнары, бары бартыыйынай, сэбиэскэй, хомсомуол уонна байыаннай уорганнары, Оборуона Судаарыстыбаннай кэмитиэтин быһаарыыларын уонна дьаһалларын утары биир тыла суох толороллоругар эбээһинэстииргэ.

ССРС ВС Бүрүсүүдьүмүн

Бэрэссэдээтэлэ                                                               М.И.Калинин

ССРС Совнаркомун Бэрэссэдээтэлэ

уонна БКП (б) КК Сэкирэтээрэ                                     И.В.Сталин

Москуба, Кириэмил.

СӨ НА Хаһыакка пуондата. Соц. Якутия. 1941. От ыйын 2 к.

Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтин Бэрэссэдээтэлэ И.В.Сталин араадьыйанан тыл этиитэ

1941 с. От ыйын 3 к.

…Ыйытыахтарын сөп: Сэбиэскэй бырабыыталыстыба туох санааттан уонна туох сыалынан Гитлер уонна Риббентроп курдук уодаһыннаах сиэхситтэри кытта сэриинэн саба түһүспэт туһунан дөкүмүөнү түһэрсибитэй? Маныаха Сэбиэскэй бырабыыталыстыба өттүттэн алҕас таһаарыллыбатаҕа дуо? Биллэн турар, суох! Сэриинэн саба түһүспэт туһунан пакт, икки судаарыстыба эйэлээх буолуутун туһунан пакт буолар. 1939 сылга Германия биһиэхэ итинник балаһыанньаны олохтуур туһунан этии оҥорбута. Сэбиэскэй бырабыыталыстыба итинник этииттэн аккаастаныан сөп этэ дуо? Мин санаабар, эйэни таптыыр биир да судаарыстыба ыаллыы державатын кытта эйэлээх сөбүлэһиини түһэрсэртэн, өскөтө ол держава баһылыктарынан Гитлер уонна Риббентроп курдук хара санаалаах сиэхситтэр олорор да буоллахтарына, аккаастаныан сөбө суох. Ол эрээри итинник сөбүлэһии биир халбаҥнаабат усулуобуйаҕа эрэ түһэрсиллиэн сөп: өскөтө ол эйэлээх сөбүлэһии эйэни таптыыр судаарыстыба сир-уот өттүнэн биир кэлим буолуутун, чиэһин уонна тутулуга суох буолуутун быһаччы эбэтэр ойоҕос дьайыыларынан хаарыйбат түбэлтэтигэр. Биллэрин курдук, Германия уонна ССРС икки ардыларыгар саба түһүспэт буолуу туһунан түһэрсиллибит сөбүлэһии, чуо итинник пакт буолар. Германияны кытта саба түһүспэт туһунан сөбүлэһиини оҥорсон биһиги тугу сүүйдүбүт? Биһиги бэйэбит дойдубутугар балтараа сылга эйэлээх олоҕу хааччыйдыбыт уонна Германия өскөтө түһэрсибит пактын кэһэн туран, биһиэхэ саба түспүтэ буоллар, сөптөөх харданы биэрэргэ күүһү мунньуннубут. Ол түмүгэр биһиги сүүйүүлээх хааллыбыт, оттон басыыстыы Германия ночоотурда. (Кылгатан тылбаастанна. – П.И.).

СӨ НА Хаһыакка пуондата. Соц. Якутия.- 1941. От ыйын 4

Прокопий ИВАНОВ