Ийэбит талба талаана, уус дьоҕура

хас эмэ кырыылаах күндү тааска тэҥнээх

Күн күбэй ийэбит, эбэбит, хос эбэбит, 84 саастаах Евдокия Ильинична Атакова (Тегюрюкова) Томпо улууһун Арыы Толоон сэлиэнньэтин олохтооҕо Илья Архипович Тегюрюковка уонна Уус-Тааттаттан төрүттээх Наталья Ивановна Туласыноваҕа күҥҥэ көрдөрбүт бастакы кыыстара. Кини кэнниттэн төрөөбүт Лида диэн балта кыысчаан, баара эрэ үс сааһыгар, олохтон туораан ийэлээх аҕатын харахтарын уутунан сууннарбыт. Аһыыларын мүлүрүтээри уонна соҕотох оҕолоругар ханыы гынаары 1947 сыллаахха кыыс оҕону ылан ииттибиттэр. Ол кыыстара, эдьиийбит Софронова Августа Сергеевна улаатан үлэһит буолан, Герой Охлопков аатынан сопхуос кылаабынай бухгалтерыгар тиийэ үүммүтэ, ол эрэн олус хомолтолоохтук, баара-суоҕа, 38 сааһыгар, ыарахан ыарыыга былдьаппыта.

Ийэбит уонун ааһыар диэри ыал соҕотох оҕото буолан улааппытынан, оччолортон бэйэтэ элбэх оҕолонуон саныыр эбит. Ол баҕата туолан, сэттэ оҕону төрөппүтүн таһынан, биэс төгүрүк тулаайах хаалбыт аҕабыт убайын оҕолорун иитэн, үлэһит оҥортоон, барыта 12 оҕону олох киэҥ аартыгар бигэтик үктэннэрэн атаартаан, күн бүгүн кини ытык мааны ийэ, эйэҕэс эбэ, хос эбэ аатын сүгүөн сүгэр. Кини СӨ норуотун маастара, үлэ бэтэрээнэ, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун уус-уран айымньытын сайыннарыыга киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайката.

Евдокия Ильинична Таатта (билигин Томпо) улууһугар Эһэ нэһилиэгин Арыы Толоон хоту уһугар Буоттай күөл үрдүгэр колхуостаах дьиэ кэргэҥҥэ 1936 сыл олунньу 29 күнүгэр күөх окко күөлэһийбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланарыгар кини биэс саастааҕа, кырыымчык, аас-туор олох кэлэн, алталаах-сэттэлээх оҕо улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэҕэ турбута. Биһиги төрүүр быабыт тардан, сэрии сут-кураан, хоргуйуу сылларын этэҥҥэ туораатаҕа. Эһэтэ Архыып (Акыым диэн ааттыыллара) алта тиистээх кыраабыл оҥорон биэрбитинэн, Ойбон Көлүйэҕэ киирэн охсубут отун саҕалаан: «Эһэбэр көмөлөһө сатыырым, төһө туһалыырым эбитэ буолла», − диен кэпсиир. Кэлин Толооҥҥо киирэн Сүрэх Күрүөҕэ оттоһоро, күнүскү омурҕаҥҥа тиийдэҕинэ, эһэтэ бугул анныттан үөлүллүбүт собону ылан биэрэрин бэрт минньигэстик сиэн кэбиһэрэ. Ити курдук, сыл аайы окко тэҥҥэ сылдьыспыта. Кэлин 1949 сыллаах сайын төрүт даҕаны аҕатын кытта звено отчута оҥорон, Хочоҕо таһаарбыттара. Онон сэттэ сайын Хочоҕо оттоспута.

Кини оҕо эрдэҕинээҕи өйдөбүлүттэн өйүгэр тутан хаалбыта: кыстыктан сайылыкка Арыттаахха көһүү, онтон төттөрү Толооҥҥо киирии. Бэйэтэ туспа бырааһынньык тэҥэ буоллаҕа. Сүөһү үүрүүтэ, маҥырааһына, түптэ сыта сүрэххэ-быарга иҥэн хаалар дьикти иэйиилээхтэрэ чахчы. Арыттаахха дьиэлэрин төгүрүччү бурдук сонуоҕа эбит, онон бурдук ортотугар олорорбут, наһаа үчүгэй буолара диэн ийэбит кэпсиир.

Кыстыктарын балаҕаннара син кэҥэс эбит, мас муосталааҕа үһү. Хаҥас өттүгэр чуулааҥҥа бурдук тардар таастара турбут, онно өссө куурусса, сибиинньэ туталлар эбит. Сүөһүттэн икки-үс ынахтаах уонна торбостоох буолаллара. Торбосторун кыстатан баран күһүн нолуок диэн түһээҥҥэ туттаран кэбиһэллэрэ. Аны арыы нолуога баара. Хаһаас арыыларын уулларан, эмиэ нолуокка туттараллар эбит. Онон бэйэлэрэ арыыны, эти бэрт кэмчитик сииллэрэ, сүрүннээн, эбэтэ күөх үүтү суораттаан, иэдьэгэйдээн, онно лэппиэскэни эбэн дьонун аһатара. Бурдук үүммэтэҕинэ, холкуоска үлэлээбиттэрин суотугар дохуот бурдук диэн суоҕун кэриэтэ буолара. Оччолорго хамнас диэн тыл суоҕа, наар көлөһүн күнэ диэн ааттанара. Үлэ буоллаҕына сарсыарда хараҥаттан киэһэ им балайга диэри.

Эһэтэ Акыым оҕонньор кыһынын наар куобахтыыр, сайынын балыктыыр эбит. Онон хоргуйан өлбөккө олордохторо. Ийэлээх аҕата күнү тура холкуоска үлэлииллэрэ. Кыһын хотон үлэтэ, саас ыһыы, сайын от, күһүн сир тардааһына, онтон бурдук астааһына. Ол курдук, өрөбүл диэни билбэккэ үлэлииллэрэ. Сорох кыаллыбат дьон дьиэ туттардааҕар буолуох, оттук мас да булунар кыахтара суоҕа. Онон биһиги дьоммутугар икки-үс дьукаах кыстыыллар эбит. Оччолорго балаҕаннарын оһоҕо сирэй оһох, үөлэһэ аһаҕас, наар оттулла турар буолан, мас бөҕөнү сиирэ. Эһэбит Ылдьаа өтөҕөр балаҕаннарын баҕаната биһиги оҕо эрдэхпитинэ баар этилэр, оттон ампаара букатын хойукка диэри турбута. Иһигэр былыргы туттар маллар, таас суоруна, иистэнэр массыына сэмнэҕэ эҥин баалларын өйдүүбүн.

Сэрии бүтүөн иннинэ 1944-1945 үөрэх дьылыгар ийэбит Арыы Толоонтон балтараа көстөөх Кириэс Халдьаайы сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Оччолорго интернат диэн суоҕа, ыраах учаастактартан кэлэн үөрэнэр оҕолор билэр-билбэт ыалларыгар дьукаах буолан кыбыллан олорон үөрэнэргэ күһэллэллэрэ. Ийэтэ Натаа аччыгый куруускаҕа өйүө арыытын сыыһын таптайан, таҥаска лэппиэскэ суулаан ыһыктаан ыыппыта. Аҕата Ылдьаа оҕустаах сыарҕанан тиэйэн аҕалан Даадарга Николаевтар диэн ыалга Баланова Мотяны кытта олохтоот, үлэтигэр тиэтэйэн уһуу-тэнийэ олорбокко төттөрү төннүбүтэ. Кыракый Дуня кыыс, кыстыгын, сайылыгын балаҕаныттан ыраах тэлэһийбэтэх бэйэтэ, биирдэ улахан бөһүөлэккэ, билбэт ыалыгар баар буолан хаалбыта. Дьонун ахтар да этэ. Бу салҕааһыннаах саха балаҕаныгар түөрт дьукаах олороро, онно эбии Мотялаах ийэбит. Төһө кыалларынан нэдиэлэ аайы дьонноро өйүөлэрин икки төгүрүк лэппиэскэни уонна киилэ аҥардаах куруускаҕа арыы илдьэн биэрэллэрэ. Ону биир нэдиэлэ устата хайаан да тиэрдэн сииллэрэ. Лэппиэскэлэрэ кэлин түүнүк буолара да, хайыахтарай, аччык хонуохтара дуо, сииргэ күһэллэллэрэ. Миин диэн аһы букатын умнубуттара. Маннык аччык аҥардаах үөрэнэн маҥнайгы кылааһы тахсыбыта. Иккис сылыгар Степанов Ананий ийэтигэр детдом таҥаһын сууйар быыкаайык дьиэтигэр олорбуттара. Үһүс сылыгар Алампа Софронов убайынаан олорбут дьиэлэрин биир хоһугар эмиэ Ананий ийэтин уонна үс дьиэлэнэр оҕолору кытта кыстаабыттара. Бу дьиэ аҥар өттө оскуола буолан турар этэ.

Оччолорго тэтэрээт кэмчи. Сороҕор кинигэ лииһигэр суруттараллара. Төрдүс кылааска баттык балаҕана диэн дьиэҕэ үс дьукаах олорор ыалга Ефимов Николай, Ефимов Роман буолан олорбуттара. Онно сэрии бэтэрээнэ Мекюрдянов Афанасий, Кондакова Ульяна уонна Чаховтар диэн түөрт уоллаах ыаллар олороллоро. Чэй ылар харчылара суох буолан сороҕор уот сиэбит килиэп хоручуоскатын чаанньыкка быраҕан чэй гынан иһэллэрэ. Атын ас эмиэ биир оннук кэмчи этэ. Онтон сааскы каникултан ийэбитин, Мячин Александр диэн, балыыһа нуучча бырааһа учуутал кэргэнинээн, Коля, Юра диэн уолаттарын харабыллатаары дьиэлэригэр ыҥыран ылан, олордубуттар. «Дьэ манна кэлэн сааспар амсайбатах аспын аһаабытым. Арай куурусса сымыытын симээккэлээх гына буһаралларын, ийэм ыбылы буһарбыт сымыытын сии үөрэнэн, наһаа сирэр этим. Соҕурууттан тимир бааҥкаҕа урут хаһан да харахтаабатах аһылыгым мүөт кэлэрэ. Килиэп куруутун тотуохпар диэри баара. Онон бу ыалга кэлэн иһим тотуор диэри аһаан сэниэлэммитим», − диэн кэпсиир.

Сыыйа олох көнөн барбыта. Кириэс Халдьаайы оскуолатыгар 7 кылааһы бүтэрбитэ. Ахсыс кылааска икки сыл аҕатын аймахтарыгар бастаан Ытык Күөлгэ, онтон Чурапчыга баран үөрэммитэ. Тохсус кылааска Кириэскэ төннөн кэлэн баран ситэ үөрэммэккэ, 1955 сыллаахха туҥуй ынахтары тутан төрөөбүт холкуоһугар ыанньыксытынан үлэлии киирбитэ. Хата аҕатыгар күүс-көмө буолан, ылар дохуоттара элбээн, тото-хана аһыыр буолбуттара.

Үлэһит хоһууна, кыайыгаһа-хотугаһа, иҥнэн-толлон турбата, үлэҕэ бэриниилээҕэ дьэ манна дьэҥкэтик биллибитэ. Оруобуна бу дьыл ынахтан ньирэйи арааран 15-тии ынаҕы ыанньыксыт ахсын туттаран, үүтү ыахтааххыт диэн ирдэбил кытааппыт кэмэ эбит. Онон түүнүн-күнүн араарбат курдук үүт эрэ баар буоллун диэн харса суох үлэлииллэрэ. Наар илиинэн, күҥҥэ үстэ ыыллара. Аны күнүскү ыам кэнниттэн кураан күҥҥэ от мунньа, ардахха уу тарда эбэтэр, хортуоппуй сыыһын ыраастата, онтон көмнөрө ыыталлара. Биир да күн өрөппөт этилэрэ. Ол үлэлээн кэлэн баран, киэһээҥи ыамнарыгар сүүрэллэрэ, сарсыарда күнү кытта тэҥҥэ тураллара. Күн тиит үрдүгэр тахсыбытын кэннэ турдаххына, хойутаатыҥ диэн буолара. Баччаларга биирдии ынахтан сылга 400-500 лиитэрэ үүтү ыыллар эбит, биһиги ийэбит наставнигынаан Гоголева Анна Павловналыын, былааннарын аһары куоһаран, 700-800 лиитэрэттэн ордугу ыабыттар.

Ленин аатынан колхуос ыанньыксыта, хомсомуол чилиэнэ Евдокия Тегюрюкова кыайыылаах үлэтинэн ылбыт бастакы наҕараадатын туохтааҕар да күндүтүк саныыр. Ол курдук, кини, үүккэ үрдүк ыамы көрдөрөн, Томпо оройуонунааҕы ВЛКСМ тэрилтэтин тэнитиллибит Кыһыл Знамятын иннигэр 1957 сыллаахха хаартыскаҕа түһэр чиэскэ тиксибитэ. Бу үрдүк наҕараада этэ. Райкомол сэкирэтээрэ Иван Иванович Гогунскай илии баттааһыннаах, бэчээттээх ол хаартыската билигин да саамай күндү өйдөбүнньүк.

Кыыс ийэ буолар анала тардан, аҕабытын Мөҥкөттөн төрүттээх Атаков Иннокентий Афанасьевиһы кытта көрсүһэр, эдэр дьон сөбүлэһэн 1959 сыллаахха ыал буолаллар. 1961 сыллаахха бастакы кыыс оҕолоро төрүүр.

Бу дьыл партия уурааҕынан колхуостар сопхуоска кубулуйбута. Хамнас диэни харчынан ылыы саҕаламмыта, оҕо төрөөтөҕүнэ кылгас уоппуска бэриллэр буолбута, үлэ усулуобуйата арыый тупсубута. Аһары ыабыт үүттэригэр ый аайы харчы биэрэр буола сылдьыбыттара. Кэлин сыл түмүгэр аны арыынан биэрэллэрэ. Биирдэ 40 киилэ арыыны ылан үөрүү бөҕө буолбут. 1963 сыллаахха «Коммунистическай үлэ ударнига» үрдүк ааты сүкпүтэ.

Сыры-сыллата оҕолор төрөөн испиппит да буоллар, ийэбит сопхуос биир хотуулаах ыанньыксыта, кыра уоппуска дуомугар аҕыйах хонук оҕотугар олоро түһээт, үлэтигэр тахса турар буолаахтаатаҕа. 70-ус сыллар саҥаларыгар Евдокия Атакова сыллааҕы ыам түмүгүнэн биирдии фуражнай ынаҕыттан 2300-2400 лиитэрэ үүтү ыан, 2000-лаах кирбиини Герой Федор Охлопков аатынан сопхуос ыанньыксыттарыттан бастакынан куоһарбыта. Кэлин сыл аайы оҕолонон, дьиэтигэр кыаллыбат буолан, быстах солбуктарга, хотон харабылынан, учуотчугунан үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ доруобуйата кэбирээн улаханнык ыалдьан, 1974 сыллаахха ыарахан үлэттэн уурайбыта.

Ити курдук, ийэбит уопсайа 19 сыл устата ыанньыксыттаабыта. Ити уурайар кэмигэр Атаковтар номнуо сэттэ оҕоломмуттара, түөрт кыыс, үс уол. Бу иннинэ 1968 сыллаахха аҕабыт бииргэ төрөөбүт убайа Атаков Гаврил Афанасьевич, ийэлэрин сүтэрэн, биэс оҕотун илдьэ көһөн кэлбитэ. Улахан уол 10-ун эрэ ааспыт оҕо этэ, кыралара 3 саастааҕа. Онтон 1973 сыллаахха аҕалара суорума суолланан, биэс оҕо сир-халлаан икки ардыгар тулаайах толугураһан хаалбыттара. Инньэ гынан ийэлээх аҕабыт сыры-сыллата 12 оҕону көрөр, аһатар, таҥыннарар түбүгэр түспүттэрэ. Эбэбит Натаа дьиэҕэ-уокка улахан көмөлөөҕө, биир да кылаас үөрэҕэ суох эрээри, мындыр өйүнэн, сахалыы сайаҕас санаатынан биһигини үтүөҕэ, кэрэҕэ угуйара, үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ талаһыннарара, ыраастык, чэнчистик туттарга, үлэни сып-сап кэмигэр үмүрүтэргэ үөрэтэрэ баһаам этэ. Чахчы иитээччи сүдү оруолун кини толорбута диэтэхпинэ ким да сымыйа диэ суоҕа.

Абаҕабыт оҕолорун чугас аймахтарбыт кытта иитиспиттэрэ, улаханнык көмөлөспүттэрэ. Атаков Федор Федорович, Охлопкова Елена Михайловна, Булдакова Анна Прокопьевна, Скрыбыкина Елена Васильевна уо.д.а. дьоммутугар көмө-имэ буолбуттара саарбаҕа суох. Биһиги, бииргэ төрөөбүт оҕолор, бары Арыы Толоон начаалынай оскуолатын кэнниттэн, Кириэс Халдьаайыга тиийэн орто оскуоланы бүтэрбиппит. Учаастак оҕолоро буоламмыт интернакка олорбуппут. Өрөбүллэргэ эдьиийбитигэр Августа Сергеевнаҕа барарбыт. Кини биһигини үөрэттэрээри оччолорго Мэҥэ-Хаҥаласка үлэлии олорон көһөн кэлэн Герой Охлопков аатынан сопхуоска бухгалтерынан үлэҕэ киирбитэ. Саҥа кэлбит киһи дьиэтэ суоҕа, дьүөгэлэригэр Татьяна, Марфа Харитоновалар дьоннорун кытта ыалга дьукаахтаһан да олордор, биһигини эмиэ хоннороро, онтон кэлин 1977 сыллаахха сопхуос салалтата эдьиийбитигэр квартира биэрбитигэр бэйэбит туспа дьиэлэммит саҕа тэҥҥэ үөрбүппүт. Онон өрөбүллэрбитигэр киниэхэ олорон кыһалҕаны билбэтэхпит. Каникул аайы дьиэбитигэр Арыы Толооҥҥо баран кэлэрбит.

Туохтан да иҥнэн-толлон турбат туруу үлэһит ийэбит, олох туһугар охсуһан ыарыыны кыайбыта, Москваҕа тиийэн эмтэнэн, эппэрээссийэлэнэн этэҥҥэ оҕолоругар, дьиэтигэр төннүбүтэ. Оо, биһиги кэтэстибит да этэ, сыл аҥара эмтэнэн саас үтүөрэн кэлбитигэр үөрүү бөҕө буолбуппут.

Кини сопхуостан букатын уурайан ханнык үлэ көстөрүнэн сирбэккэ-талбакка үлэлээн киирэн барбыта, элбэх оҕону аһатыы-таҥыннарыы сыанан-арыынан аҕаабата биллэр. Ол курдук, маҕаһыыҥҥа тас үлэһитинэн, кулуупка библиотекарынан, хачыгаарынан, оҕо саадыгар ньээҥкэнэн үлэлээбитэ. Онтон үрдээн детсад сэбиэдиссэйинэн үлэлии олорон пенсияҕа тахсыбыта. Эбэлээх эһэбит элбэх оҕону көрсүүгэ сыраларын биэрбиттэрэ. Кэтэх хотону көрөллөрө, ынах сүөһү, сибиинньэ, куруусса элбэх этэ. Эһэбит Ылдьаа сарсыарда аайы собо бөҕөнү тымтайыгэр тэскэччи сүгэн аҕалара, эбэбит сонно тута хатырыктыы охсон күөстэнэр дьиэҕэ ыһаарылаан сырылатара. Ыһаарыламмыт собо сыта толоону биир гына дыргыйара үчүгэйин эбитин. Эһэбит ол кэнниттэн эбэбит сылытан бэлэмнээбит үүтүн улаханнаахай сэппэрээтэринэн эрийэн куугунатара, сүөгэй алла түһэрэ. Уопсайынан даҕаны, элбэх буоламмыт буоллаҕа, күөстэнэр көстүрүүлэбит, чаанньыкпыт барыта бөдөҥ-садаҥ, киэҥ-куоҥ иһиттэр буолаллара. Муударай эбэбит куһу, куобаҕы, балыгы астыырга, саламааты буһарарга үөрэппитэ кэлин олохпутугар туһалыыра кэмэ суох.

Аҕабыт Иннокентий Афанасьевич билиэхпититтэн сопхуос туруу үлэһитэ, тутууга сылдьыбыта, сылгыһыттаабыта, бостууктаабыта. Сайынын куруутун окко сылдьан, кыһыннары-сайыннары икки хараҥаны ыпсаран дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо буолара. Кини сүрдээх мындыр уус этэ. Ыал буолбут бастакы миэбэллэрэ кини илиитинэн оҥорбут хомуота, шифоньера, өйөнүүлээх ыскамыайката, остуола дьөрү иэҕэҥнээн да көрбөккө, күн бүгүнүгэр диэри сулууспалыы тураллар. Оччотооҕуга туох үгүс туттар тэрилэ кэлиэй, сүрүннээн быһах, устуруус, сүгэ көмөтүнэн уһаннаҕа. Киниэнэ эчи тутуута да ыпсаҕайа бэрдэ. Эрдэ олохтон туоруурун билбит курдук туох баар хаһаайыстыбаҕа наадалаах тутуулары барытын ситэрэн-хоторон тутан хаалларбыта. Манна диэн эттэххэ, биһиги оҕо эрдэхпитинэ туппут туалета күн бүгүн да, быһа холоон 50-ча сыл устата туһалыы турар, дьөрү туола да илик. Тоҥ аһы хаһаанар бадыбаала чахчы ирбэт тоҥ баарын дакаастыы турар. Кыһын угуллубут эт күһүҥҥэ диэри бэйэтэ-бэйэтинэн тоҥ сытар буолар. Итиэннэ биир да кылаас үөрэҕэ суох киһи диэтэххэ, техникаҕа сыстаҕаһа киһини бары сөхтөрөрө. Арыы Толооҥҥо бастакынан мотоциклланааччы, мотуоркаланааччы, массыыналанааччы, косилкаланааччы кини этэ. Талбыт техниканы иҥнигэһэ суох бэрт улгумнук баһылаан ыытан иһэрэ баар буолааччы. Аҕабыт 1986 сыллаахха ыарахан ыарыыга эмискэ ылларан анараа дойдуга барбыта. Кини «Үлэ бэтэрээнэ», «Ленин 100 сааһынан килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн, элбэх грамоталарынан, хайҕал суруктарынан наҕараадаламмыта, сопхуос Бочуот дуоскатыгар хаста да таһаарбыттара.

Ийэбит олоххо киирэр саҥаттан саҥа сүүрээни кытта тэҥҥэ хардыылыырын сөбүлүүр. 1976 сылтан оттооһуҥҥа дьиэ кэргэн звенотун тэрийии үөдүйбүтүгэр, Атаковтар дьиэ кэргэн Герой Охлопков сопхуос Арыы Толооннооҕу отделениетыгар биир бастакынан окко күүрээннээхтик туруммута.

Уопсайынан, ийэлээх аҕабыт бириэмэни халтай атаарары отой сөбүлээбэттэрэ. Үлэни өрө туппут дьон буолан, оҕолору бука барыбытын батыһыннара сылдьан бэйэлэрин кытта тэҥҥэ үлэҕэ үөрэтэллэрэ, уһуйаллара-такайаллара. Сайын аайы каникулбут кэмигэр уоппускаҕа барбыт ыанньыксыттары солбуйан, кыргыттар бэһис кылаас кэнниттэн үлэбит ыстааһын саҕалаабыппыт. Оччотооҕу оҕо барыта сайын үлэлиирэ, онон туох да омнуо суоҕа. Саамай уустуга сарсыарда эрдэ туруу этэ. Ийэбит хата күн аайы эрдэ туруорбат этэ, уочараттаһыннарара. Ол оннугар бэйэтэ күннэтэ сарсыардааҥы ыамҥа титииккэ барсан ыаһара. Онон наһаа илистибэт этибит. Ыамыттан кэлээт, ходуһаҕа ааһара. Уолаттар ийэлээх аҕаларын, эһэбитин кытта окко үлэлииллэрэ. Биһиги эмиэ күнүскү ыам кэнниттэн толооҥҥо киирэн от мунньуһарбыт. Маннык үлэҕэ оҕо эрдэхпититтэн эриллэн улааппыппыт. Орто оскуола кэнниттэн «Оскуола – үлэ – үрдүк үөрэх» девиһинэн салайтаран төрөөбүт сопхуоспутугар бары иккилии сыл кыргыттар ыанньыксыттаабыппыт, уолаттар оробуочайдаабыттара, тырахтарыыстаабыттара. Оҕолор хайабыт да үлэбитинэн сирдэрбэт этибит, бастыҥнар кэккэлэригэр ааттанарбыт.

Устудьуоннуу сылдьан, сайыҥҥы каникулбутугар кэлэн, дьиэ кэргэн звенотугар окко тэҥҥэ үлэлэһэн киирэн барарбыт. Бэйэ кэтэх сүөһүтэ кыстыкка сиириттэн ураты от бөҕөнү оттоон сопхуоска туттарарбыт. Бастакы сылларга сайын устата 20-30 туоннаны, онтон 40 туонна оту туруорарбыт. Саамай элбэх оту аҕабыт бүтэһик сайыныгар 1986 сыллаахха оттообуппут – биир дьиэ кэргэн 60 туонна оту оттоон, аар-саарга аатырбыппыт. Дьиэ кэргэн хотуулаах үлэтэ сыанабыла суох хаалбат этэ. Сайыҥҥы от үлэтин түмүгүнэн сүөһү кыстыгар аһылыгы бэлэмнээһиҥҥэ кыайыылааҕынан тахсан, оройуон, сопхуос салалталарын Бочуоттаах грамоталарынан бэлиэтэнэрбит, араас фонда бирииһинэн биһирэнэрбит: чехословацкай от охсор массыына, «Минск» мотоцикл, «Мечта» оһох, «Дружба» эрбии, араас миэбэллэр уо.д.а.

Ити курдук, сааһын тухары «Киһи сатаабатаҕа диэн суох» диэн девиһинэн билиҥҥэ диэри салайтаран олорор хорсун-хоодуот санаалаах ийэбит Евдокия Ильинична сатабыла, талаана хас эмэ кырыылаах күндү тааска тэҥнээх, айар-тутар дьоҕура үлэлээтэҕин аайы өссө чочуллан кырыыланан, сайдан иһэргэ дылы. Хотуулаах үлэһитин таһынан, кини барыга бары инники күөҥҥэ сылдьарынан, тэрийэр дьоҕурдааҕынан, дьону ылыннарар ыпсарыылаах тылынан-өһүнэн нэһилиэккэ убаастанар, ытыктанар киһи. Эдэригэр общественнай олохтон туора туран хаалбакка, биир актыыбынай кыттааччы буолара, пьесаҕа, сценкаҕа бэркэ артыыстаан оонньуура, эр киһи оруолун көрөөччү ылынар гына табыллан толороро. Коммунистическай партия биир чаҕылхай чилиэнэ буолбута. Арыы Толоон бэтэрээннэрин кулууптарын иһинэн «Алгыс» ырыа ансаамбыла араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара, атын нэһилиэктэргэ ыалдьыттаан, кэнсиэртээн, уопут атастаһан кэлэллэрэ. Аны туран сүүрбэ сыл субуруччу Саҥа дьыл аайы бииртэн биир эриэккэс маскарааттары муударайдаан тиктэн куруутун бастакы миэстэлээх бирииһи кини ылара.

Ийэбит дьоҕурун биир кылааннаах кырыыта ‒ көмүс илиилээх иистэнньэҥ, быысабайдьыт, билэһит, туосчут, имииһит, быһата иис бары көрүҥүн баһылаабыт уран тарбахтаах маастар. Аан бастакы иистэниитэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ырбаахы тикпитэ буолар. Онтон сиэттэрэн күрүчүөгүнэн өрөргө үөрэнэн тарбах үтүлүгү, куруһубаны өрөр буолбута. Сыыйа быысыбайдыырга үөрэммитэ. Эдэр сылдьан быысыбайдаабыт сыттыктарын хаата, истиэнэҕэ ыйыыр паннолара билиҥҥэ диэри бааллар. 1963 сылтан унтуу тигэргэ бэрт улгумнук үөрэммитэ, бэйэтэ таба тыһын, тириини имитэриттэн саҕалаан, киэбинэн оһун быһан тигэр, улларар, оҕуруонан билэлиир буолбута. Күн бүгүнүгэр диэри бары оҕолорун, кийииттэрин, күтүөттэрин, сиэннэрин, хос сиэннэрин биири да ордорбокко таҥыннара олорор, таҥас кырадаһынынан оһуордаан сыттык хааларын, орон сабыыларын тигэттээн барыбытыгар ааҕа биэртэлээтэ.

1985 сыллаахха Байаҕантай нэһилиэгэр Улуу Кыайыы 40 сылыгар оройуоннааҕы үбүлүөйдээх ыһыахха анаан сылгы киэргэлин ‒ чаппарааҕы уонна икки кычымы тикпитэ. Онно биһиги бары дьиэнэн көмөлөспүппүт. Аҕабыт Киэсэ да хаалсыбатаҕа, уус киһи бэрт сатабыллаахтык тимир кэнсиэрбэ ньаалбаанын төгүрүктүү, ромбиктыы, квадраттыы быһан баран, илиитигэр туох көстөрүнэн булбут форматыгар ууран туран бөлтөҕөр быһыылаах гына саайталыыра бэрт киэргэл буолан тахсара. Ону биир оҕо тимэх курдук тигиллэр гына икки өттүнэн тоһоҕонон үүттүүрэ, иккис оҕо кырыыларын игиинэн аалара, үһүс таҥаска тигэрэ. Ийэбит быысабайдыыра. Дьэ конвейер үлэтин курдук, ийэбит ыйыытынан биир санаанан салайтаран, сааһы быһа сыралаһан бүтэрбиппит. Кириэс Халдьаайыга улуус ыһыаҕар Арыы Толон делегациятын иннигэр сахалыы таҥастаах аҕабыт симэхтээх атын сиэтэн иһэрин, хаартысканан сөбүлээн дьарыктанар эдьиийбит Августа түһэрэн, өҥнөөх хаартыска гынан бэчээттээбитэ билигин сүппэт үтүө өйдөбүнньүк буолан сылдьар.

1986 сылтан ийэбит туоһунан дьарыгырбыта. Оҕо сырыттаҕына эбэтэ Дьэбдьиэй туоһунан туттар иһиттэрин тигэрин көрөн үөрэммит. Онон ыаҕайалары, матаарчахтары, маллаах иһиттэри, оннооҕор алта ыстакааннаах вазалаах утах иһэр нобуору оҥортоон, бу сылга аан бастаан норуот илиинэн оҥоһуктарын быыстапкатыгар кыттыбыта. Онтон ыла сыыйа оройуон, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах быыстапкаларга кыттан киирэн барбыта. Кини үлэлэрин сэҥээрээччи элбээбитэ. Быыстапкаларга куруутун миэстэлэһэрэ, бириискэ, наҕараадаҕа тиксэрэ. Ол курдук, күнүһүн дьиэтээҕи түбүгэр, сүөһүтүгэр сылдьан баран, түүнүн иистэнэр буолара. Дэлэҕэ даҕаны, утуйбат харахтаах диэхтэригэр диэри.

1995 сыллаахха Кыайыы 50 сылыгар өрөгөйдөөх үбүлүөйдээх Томпо оройуонун ыһыаҕа эмиэ Кириэс Халдьаайыга буолбутугар, Арыы Толоон аатыттан Евдокия Ильинична Атакова баһылыктаах дьиэ кэргэн куонкуруһугар кыттан турардаахпыт. Хас да нэһилиэктэн элбэх дьиэ кэргэн кыттыбытыттан 2 миэстэ буолан үөрбүппүт. Онтон 1998 сыллаахха Герой Федор Охлопков төрөөбүтэ 80 сылыгар аналлаах ыһыахха «Алаас хотуна» куонкуруска кыттан, кыайыылааҕынан тахсан ийэбит «Алаас хотунун» үрдүк аатын сүкпүтэ. Онтон кэлин эмиэ улуустааҕы куонкуруска кыайан «Далбар Хотун» аатын ылбыта.

Кэнники сылларга Дьокуускай куоракка уолун аахха киирэн кыстыаҕыттан ыла, А.Е. Кулаковскай‒Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин иһинэн үлэлиир «Симэх» арт-галереяҕа чилиэнинэн киирбитэ. Бэйэтин тэҥэ иистэнньэҥнэрдиин билсибитэ, доҕордоспута, араас тэрээһиннэргэ, быыстапкаларга кыттар буолбута. Туос иһиттэрэ бастайааннай экспонат буолан Арассыыйаны ааһан кыраныысса таһыгар Америка Холбоһуктаах штаттарыгар, Кореяҕа, Монголияҕа тиийэ быыстапкаларга бастыҥнар кэккэлэригэр дьоһун миэстэни ылан турбуттарыттан биһиги киэн туттабыт.

Саҥа доҕотторуттан сонун сүүрээни сомсон, аны сылгы сиэлинэн, кылынан дьарыктаммыта, эр киһи сайыҥҥы бэргэһэтин кылтан өрөн тигиини биирдэ көрөн үөрэнээт сатаабыта. Кылтан дэйбиир оҥорууну бэрт кэбэҕэстик баһылаабыта. Сонно тута кини дэйбиирдэрин сэҥээрэн билэ-көрө охсубут дьонтон сакаас киирэр буолбута.

2007 сыллаахха илиинэн оҥоһук искусствотын маастардарын I-кы Өрөспүүбүлүкэтээҕи Форумнарыгар Атакова Евдокия Ильиничнаҕа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара» үрдүк аат иҥэриллибитэ, маастар түөскэ анньынар бэлиэтин уонна дастабырыанньатын туттарбыттара.

Бу кэмнэргэ төһө да саас ылан истэр, кыайар, кыанар эрдэххэ олох кэрэтин толору ыймахтыыр баҕалаах ийэбит, доруобуйатын да аахсыбакка, «Симэх» галерея ыытар тэрээһиннэригэр биир көхтөөх кыттааччынан буолбута. А.Е. Кулаковскай аатынан культура дьиэтин директора Яна Викторовна Игнатьева кэргэнинээн, галерея директора Гоголев Александр Николаевичтыын бэркэ бүөбэйдээн улуустарынан илдьэ сылдьаллара. Аан дойдутааҕы «ЮНЕСКО» тэрилтэ генеральнай директора господин Коитиро Мацура, саха норуотун олоҥхотун аан дойду искусстволарын шедеврдара диэн ааты иҥэрэр сыаллаах, олоҥхо дойдутун көрө кэлэ сылдьыытыгар ийэбит кыттыыны ылбыт дьоллоох. Ол курдук, Уус-Алдан улууһун Суотту музейын тиэргэнигэр «Ньургун Боотур» олоҥхо сюжеттарынан театрализованнай оонньуу көрдөрбүттэрэ. Онно ийэбит туос иһити тигэ олорор иистэнньэҥ оруолун толорбута биир умнуллубат түгэн. Аҥардас аан дойду тэрилтэтин салайар Япония чулуу киһитин эт хараҕынан көрүү сирдээҕи үрдүк дьол, дьылҕа бэлэҕэ буоллаҕа.

Сыллата Дьокуускай куорат ыһыаҕар быыстапкаларга көтүппэккэ кыттара, 2012 сыллаахха Мирнэй куоракка ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар тиийэн кыттыбыта, 2013 сыллаахха Чурапчыга XIX Манчаары оонньууларын култуурунай чааһыгар иистэнньэҥнэр айар куонкурустарыгар кыттан, 2 миэстэ буолбутун истэн, бэйэтэ да соһуйбута.

Ийэбит хас да өрүттээх дьоҕурун өссө биир кырыыта ‒ мас ууһа, оһохчут бэрдигэр кистэнэн сытар. Аҕабыт суох буолуоҕуттан ыла дьиэ тас үлэтигэр эр киһи оруолун барытын толлубакка толороро. Тиэргэнигэр эргэ күөстэнэр сарайы көтүрэн сайыҥҥы чэйдиир дьиэни бэйэтэ бырайыактаан туттаран таһаарбыта. Уолаттар, күтүөттэр кини ыйыытынан-дьаһайыытынан тутуһан-хабыһан эрэ көмөлөспүттэрэ. Олорор дьиэтин таһын дьааһык хаптаһыннарынан аттаран бэрт көстүүлээх гына оһуордаан тиһэн кэбиспитэ, лаахтаабыта. Дьиэтин саалатын муостатын сахалыы оһуорунан дьэрэкээннээбитэ, истиэнэтин, дьиэтин үрдүн ыскаатарынан киэргэппитэ. Биһиги ыйан биэрбитин тутуһан көмөлөһөр эрэ этибит. Дьиэ оһоҕун оҥоруу мээнэ ылбычча сатаммат тутуу. Оттон ийэбит онтон иҥнибэт этэ, эһэбититтэн үөрэнэн оһохторун бэйэтэ оҥороро, талбыт оһоҕу бүкээхтээн тутан таһаарара. Оо, өйдүүбүн оскуола саҕаттан хас да сайын кирпииччэ бөҕө үктээбиппит. Аҕабыт халыыпка кутан наһаа үчүгэй быһыылаах кирпииччэлэри кэчигирэтэрэ.

Барыга бары дьоҕурдаах ийэбит дьарыга итинэн бүппэт – аны кини оҕуруотчут бастыҥа аатырыан аатырар. Аан бастаан 1975 сыллаахха кыра теплица тутан үүннэрбитинэн барбыта. Хаһан да үүнэн туралларын көрбөтөх сонун үүнээйилэрин бэркэ баһылаан үүннэрбитэ, кинилэри көрүүнү-харайыыны хантан билбитэ эбитэй, сөҕөбүт эрэ. Үүнээйилэрин рассадатын кыһын эрдэттэн ииһин быыһыгар олордубутунан барара. Буорун табара бэрт буоллаҕа, кини ыспыт сиэмэлэрэ тутатына быга охсоот, мэктиэтигэр хамныы-хамныы улааппытынан бараллара. Кини бастакы оҕурсутун бэс ыйын саҥатыгар номнуо сиирэ. Оҕурсу, помидор, моркуоп, сүбүөкүлэ, хаппыыста, быһата үүнээйи үгүс көрүҥүн олордоро. Хортуоппуйу тиэргэммит сонуогуттан сүүрбэччэ, табылыннаҕына отучча куулу хостуурбут. Оннооҕор арбуз табыллан астанара. Минньигэс да амтаннаах арбузтары сиэн мотуйар да буоларбыт. Итиэннэ сайын аайы олбуорбут сибэкки сиэдэрэй ойуутунан симэнэрэ. Араас мастары ойууртан киллэрэн олордубуппут билигин баараҕай күлүктээх ойуур буола үүннүлэр.

Ийэбит тарбаҕын талаанын өссө биир кырыыта – асчыт ааттааҕа, хаһаасчыт бастыҥа буолар. Кини дэлэй астаах, куруутун хаһаастаах ийэ. Саха омук бүлүүдэлэрин барытын астыыр: көбүөрдээх лэппиэскэтэ, саламаата, халадьыаһа, алаадьыта, кини куппут хаана, ытыйбыт күөрчэҕэ минньигэстэрин эриэхсит. Ынах үүтүнэн оҥорор быыппаҕа Томпо улууһун үрдүнэн тэҥнээҕэ суоҕа чахчы. Ону таһынан кини тутан-хабан астаабыт эттээх билиинэтэ, бэрэскитэ, билимиэнэ, кэтилиэтэ элбэҕэ, оннооҕор торуой этигэр тиийэ эрдэттэн кырбаан, бэлэмнээн астаан, тоҥорон кэбиһэр идэлээх, биһигини эмиэ хаһаастаах буоларга үөрэппитэ. Соһуччу үрдүк сололоох ыалдьыттар кэллэхтэринэ ийэбитигэр чэйдэтэ аҕалаллара. Ол курдук, кини аһа остуолугар куруутун толору хотойорунан буолара. Сайын аайы сир аһын ситиитэ биһиги оҕо эрдэхпититтэн лууктаан, дьэдьэннээн, сугуннаан, дьордьумалаан, хаптаҕастаан, отонноон барыанньа бөҕө хаһаанарбыт. Оҕуруот аһыттан туустаах оҕурсу, помидор, араас салаат, хортуоппуй омуһахха толору кыстанара. Кыһын идэһэ хасааһа тахсара.

Аны туран ийэбит өссө биир дьикти майгылаах. Ол курдук, кини аҥардас биир учаастакка хааттаран олорбот киэҥ ыырдаах, дириҥ толкуйдаах киһи. Сири-дойдуну көрүөн-истиэн, атын сиргэ дьон хайдах олорорун билиэн-көрүөн баҕата баһаам буолан, Москваҕа сылдьыбытын таһынан Краснодарга, Геленджикка, Киевка күүлэйдээн кэлбитэ. Чернай муораҕа сөтүөлээбитэ. Сахатын сирин иһигэр аҕатын кытта бииргэ төрөөбүттэрин сыдьааннарын, халыҥ аймахтарын сүтэрсибэт сыалтан, билсэ-көрсө, сибээс-ситим олохтуу Тааттанан, Чурапчынан, Уус-Майанан сылдьыбыта, оҕолоругар Орто Халымаҕа, Бүлүүгэ, Сангаарга тиийэ күүлэйдээбитэ.

Бу курдук, кини бириэмэни сатаан булан аттарарынан сөхтөрөрө кыра, ол былаһын тухары ииһин тута сылдьан, сынньана да сыттар, быыс-арыт булан, иннэтин тутан олороро баар буолар, ииһэ суох кэмигэр кинигэни, хаһыаты туппутунан сылдьар. Быһата, сөкүүндэни да халтайга ыыппат дьикти адьынаттаах сүгүн буолбат киһи. Оҕо сылдьан кини иистэнэ олордоҕуна, киэһэ аһылык кэнниттэн «Хотугу сулус» сурунаалга саҥа бэчээккэ тахсыбыт Николай Якутскай «Төлкө», Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм», Анастасия Сыромятникова «Кыыс Хотун», Уустаах Избеков «Ини-бии» уо.д.а. көтүппэккэ уочаратынан оҕолор доргуччу ааҕар идэлээх этибит. Эбэлээх эһэбит, аҕабыт бэркэ сэҥээрэн истэллэрэ, саҥа айымньы бэчээккэ тахсарын кэтэһэллэрэ. Роман геройдарын кытта тэбис-тэҥҥэ долгуйан, сороҕор астынан, ардыгар абаран саҥа аллайаллара, оччоҕо биһиги оруолбутугар киирэн куоласпытын уларыта-уларыта ааҕар буоларбыт. Оччолорго сурутууга туох да баһаам хаһыаты, сурунаалы суруттараллара. Почтальон Бааса көтөх муҥунан киллэрэрэ. Ийэбит ол-бу туһалаах сүбэлэри хаһыат, сурунаал сирэйдэриттэн кырыйан туспа кинигэ оҥорон сыһыарбыта билигин да бааллар.

Бу курдук, биир киһи мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр, ама көрбөтөхпүн көрдүм, истибэтэхпин иһиттим диир гына сиэдэрэй олоҕу олорон кэлбит биһиги тапталлаах, маанылаах Далбар хотун ийэбит кэннин хайыһан көрөн кэмсинэрэ соччо суоҕа буолуо дии саныыбын. Арай, ситэри үөрэхтэммитим эбитэ буоллар, өссө бизнеһи баһылыам хааллаҕа диэн тыл быктарбытын истэн аһарбыттаахпын. Саҥаны, сонуну сомсо охсор баҕалаах ийэбит, аныгы олох ирдэбилинэн, билигин төлөпүөнү, бассаабы баһылаан оҕолорун, сиэннэрин, нэһилиэгин дьонун кытта күннэтэ билсэ, сибээстэһэ, суруйса олорор.

Ийэбит Евдокия Ильинична Атакова үйэтин-сааһын тухары икки хараҥаны ыпсаран үлэлээбит түбүктээх үлэтэ, сөбүлүүр дьарыга, сыралаах ситиһиитэ кэмигэр сыаналаммытыттан биһиги үөрэбит. Ол курдук, кини үрдүк күүрүүлээх үлэтин үтүө түмүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын, Дьокуускай куорат мэриятын, «Симэх» арт-галерея, Томпо улууһун дьаһалтатын, Герой Ф. Охлопков аатынан сопхуос дирекциятын, олохтоох нэһилиэк сэбиэтин, араас таһымнаах быыстапкалар ааттарыттан киирбит 100-кэ чугаһыыр Махтал, Хайҕал, Туоһу суруктара, Бочуоттаах грамоталара, сыаналаах бэлэхтэрэ, бириистэрэ туоһулууллар. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, үлэ бэтэрээнэ буолбута, 2012 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун уус-уран айымньытын сайыннарыыга киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэнэн наҕараадаламмыта элбэҕи кэрэһилиир. Биир ураты күндү наҕараадата − Америка курдук сиртэн ааттаан-суоллаан кэлбит грамотата буолар. Тыа сирин боростуой туруу үлэһит дьахтарыгар бу сүҥкэн ситиһии.

Биһиги ийэбит иитиитинэн үөрэх-идэ баһылаан, үлэлээн-хамнаан, күн бүгүн бэйэбит ыал ийэтэ-аҕата, эбэтэ-эһэтэ буолан, үксүбүт пенсияҕа олорон, сэттэ оҕоҕо күн сирин үтүөтүн көрдөрбүт (биир уола, бырааппыт, убайбыт, хомойуох иһин, эдэр сааһыгар суорума суолламмыта), уопсайа 12 оҕону ииппит күн күбэй ийэбитигэр, түөрт уонтан тахса сиэн эбэтигэр, отучча хос сиэн хос эбэтигэр махталбыт муҥура суох дириҥ, сүһүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэбит, хоолдьуктаах бэйэбит хоҥкуйабыт.

Күн бүгүнүгэр диэри ииһин ыһыкта илик маанылаах ийэбит, күн тэҥэ эбэбит, хос эбэбит, өссө да уһуннук биһиги ортобутугар үөрэ-көтө сырыт, айа-тута олор. Доруобай буол!

Суруйда орто кыыһа Наталья Алексеева,

РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ,

СӨ бэчээтин туйгуна