Мин 1924 с. Үөһээ Бүлүү оройуонун III Үөдүгэй нэһилиэгэр, тиийиммэт-түгэммэт дьонтон төрөөбүтүм, оскуола суох этэ, онтон Артыал тэриллибитэ, онон артыал күүһүнэн сороҕо эргэ дьиэҕэ, эбии саҥа маһынан улаатыннаран, нэһилиэк иһигэр оскуола тэриммиттэрэ, 4 кылаастаах буолта. Мин бу оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим, учууталым Далыр аҕабыытын уола Винокуров Миша диэн, үрдүк уҥуохтаах, нуучча көрүҥнээх киһи этэ, үс оҕолоох, кэргэннээх ыал аҕата. Мин үөрэхпэр үчүгэй этим, ол иһин миигинэн, оҕолор үөрэхтэрин билбэтэхтэринэ, уруок кэннэ хаалларан, үөрэттэрэр этилэр. Оскуола оҕолоро сайын окко уонна бурдук быһыытыгар үлэлиирбит. Пионер баһаатай салайан үлэлэтэр, аһары көхтөөх буолааччыбыт. Ити оскуоланы түөрт кыһын үөрэнэн бүтэрэн баран, атын сиргэ Далырга эбэтэр Үөһээ Бүлүүгэ үөрэниэхтээх этим да, ханна да баран үөрэнэр кыаҕа суох буолан итинэн бүппүтүм. Онон Артыал үлэһитэ буолтум. Ити саҕана колхоз аата Артыал диэн этэ. Көлөһүн күнүн элбэхтик аахсар туһугар бэйэни харыстаммакка үлэлиир этибит. Урут аччык, тиийиммэт олохтон ити артыал буолан, уопсай күүһү холбоон үлэлиир-хамныыр быдан ордук эбит этэ. Кыайыылаах-хотуулаах, сатаабаккын, кыайбаккын сүбэнэн кыайар, оҥорор этибит, оннук бэйэ-бэйэттэн тардыстан, үөрэнсэн, от-бурдук бөҕөнү оттоон, үүннэрэн, эмиэ да оҕуруот аһа олордор буолан барбыппыт. Уопсайга ынах, оҕус, ат, сэп-сэбиргэл холбообуппут, онтубут үүтэ-аһа, төрөөн-ууһаан, элбээтэр элбээн испитэ. Кыһын тиийэн арыы, эт, суорат, бурдук, от, о5уруот аһа үллэстэр этибит. “Үчугэй үлэһит”, - диэн ааттыыр этилэр миигин. Комсомолга ылбыттара . Ити курдук үлэлии-хамныы сырыттахпына, “Германия сэриинэн саба түспүт”- диэн айдаан буолта 1941 сыллаахха.

Оройуонтан боломуочунайдар, ыҥыыр атынан тыа нэһилиэктэригэр тахсаннар мунньах оҥортообуттара. Урут тыа сиригэр радио диэн суох этэ, телефон да суоҕа, онон ол-бу сонуну тута истэ охсубат этибит. Массыына, трактор да оройуон киинигэр биир эмэ баара, саҥа кэлэн эрэр этэ. Дьэ, дьону сэриигэ ылан, сайын икки төгүллээн хомуйбуттара. Дьон кыайыылааҕа баран, үлэҕэ киһи  аҕыйаан испитэ, үлэҕэ 2-лии киһи нуорматын толорор сорук турбута. Барбыт дьон үлэтин суохтаппат курдук. Ол иһин түүннэри-күннэри харса суох үлэлиир этибит. Хомуурга дьон сытыыта барбыттара. Ийэлэрин, эбэлэрин, эһэлэрин ытаппытынан, быраһаайдаһа-быраһаайдаһа дьиэттэн тахсан баран истилэр.

1942 с. Далырга биир ый военнай үөрэҕи бардыбыт, хайыһардааһын, сыыллыы, ытыалаһыы, уопсайынан атаакаҕа тугу оҥоруохтаахпытын, хайдах буолуохтаахпытын үөрэппиттэрэ. Үөһээ Бүлүүгэ уонча хонукка  эмиэ үөрэммиппит. Военнай нуорманы барытын үчугэйинэн туттарбытым. Онтон 1943 сыл бэс ыйын 5 күнүгэр ыһыыга суха тута сылдьан бэбиэскэ туппутум. Колхозтан кыра бурдук ылан, ону суорунаҕа тардан, мээккэ бурдук оҥорон, лэппиэскэ буһаран ийэм ытыы-ытыы ыһык тэрийэн муҥнанна. Ити түүннэри тэринии буолта. Сарсыарда колхоз правлениетын дьиэтигэр муһуннубут. Сорох дьон ийэлэрэ, аҕалара, эһэлэрэ, эбэлэрэ кэлтэрэ, мин дьонум дьиэлэригэр хаалбыттара. Сарсыарда омурҕан саҕана правлениеттан тахсан, ыҥыыр атынан аттанныбыт, ытаһыы-соҥоһуу элбэх этэ. Үөһээ Бүлүүгэ Хоро анныгар тиийэн, аттарбытын өртөөн ыыталаан, ыҥыырдарын биир сиргэ мунньан кэбиспиппит. Биир оҕо киирсибитэ. Аттары көрөр-истэр туһугар. Ити түүн итиннэ хоммуппут. Сарсыарда Дьаллыр диэн оҕонньор өрүскэ перевозтуур этэ, онон өрүһү туораан, дэриэбинэҕэ оскуола дьиэҕэ хаһаарымаланан, райсовет дьиэҕэ хамыыһыйа буолта, онно сорохтор сыыллан төннүбүттэрэ. Икки хонон баран, Москва пароход  Ньурбаттан эмиэ дьону илдьэ кэлбитэ, онно киэһэ соҕус пароходка киирбиппит. Итиннэ хаалар дьон ууга киирэ сыспыттара ытаһа-ытаһа. Өрүс ортотугар, дэриэбинэттэн тэйэн баран, син өр тохтоон турбуппут, сааһылаһан. Онтон айаннаан, Бүлүү куорат анныгар сарсыарда эрдэ баҕайы тиксибитэ, онно дьону киллэрэн тоһуйан турар этилэр. Пароходка кииртэрэ. Эмиэ биэрэккэ дьон элбэх этэ, эҥин араас алгыс тылы этэ хаалтара, эмиэ ытаһыы, муҥ-таҥ элбэҕэ. Дьэ, айаннаан Якутскайга иккис сууккабытыгар түүн тиийбиппит. Улахан эргэ дьиэ баара, баанньык диир курдуктар этэ. Нөҥүө күнүгэр байыаннай хамыыһыйа буолта, онно сорохтор сыыллан, төннүбүттэрэ. Киэһэ соҕус пароходка киирэн олорон, Ленаҕа саллаат өссө элбээбит этэ, айаннааһын буолта. Лена баһын диэки Усть-Кут диэн кыра дэриэбинэ баарыгар мустан, 25 көс сири массыынанан айаннаан, Сайаарыскай диэн Ангара өрүскэ «Энгельс”  диэн улахан пароходка олорон, Иркутскай куоракка тиийбиппит. Якутскайтан кырдьа барбыт нуучча киһитэ, байыаннай формалаах киһи илпитэ биһигини, ону кытта Үөһээ Бүлүүттэн Далыр учуутала Алексей Петрович командирдаан Иркутскайга дылы барсыбыта. Иркутскайга тиийэн баран, саастаах дьону туспа арааран стройдатан, атын сиргэ илдьэ барбыттара, биһигини эдэр өттүн эмиэ туспа стройдатан, тимир суолу нөҥүө түһэр үрдүк муостанан илдьэ барбыттара. Кураанах турар хаһаарыма баарыгар киллэрэн хоннорбуттара, сарсыарда тимир суолга поездка олордон, Маята диэн сиргэ тиийэн тохтуох курдук буолан иһэн, эбии эдэр саллааттары, атын вагоҥҥа ылан илин айаннаан, Солотуйуоп диэн сиргэ тохтоон, байыаннай бэрэбиэркэни аастыбыт. Итинтэн кыраныысса чугас эбит. Кыра сири барааппытын кытта, монгольскай граница кэлбитэ. Итиннэ эмиэ байыаннай бэрэбиэркэни аастыбыт, онтон айаннаан Боен-тюмень диэн станцияҕа кэллибит. Хортуоска  уурар подвалга хоммуппут. Сухой паек диэн ыһыкпыт бүтэн хаалта. Аччыктаан ыксаабыппыт, ол иһин военнай чааска кэпсэтэн аһаттарбыттара биир аһылыгы. Хонон баран эмиэ айаннаан, ото-маһа суох сиргэ тиийэн тохтоон, балааккалары туруорунан карантиҥҥа сыппыппыт икки нэдиэлэ устата. Онтон бүтэһиктээх байыаннай хамыыһыйа буолта. Бары да үчүгэй буолан, военнай баанньыкка сууннубут. Итиннэ эргэ таҥаспытын үрүксээкпитигэр уган биир хоско быраҕаттаан, саҥа военнай таҥас кэтэн, киһи киһитин билбэт буолла. Онтон араас чаастарга тарҕатан, үрүө –тараа ыһыллан хааллыбыт. Барыта сир иһигэр землянка диэн баар, ону үрдүк сир кырсынан көҕөрөн көстөр гына маскировка оҥорор этибит.

Мин стрелковай полкаҕа, пехотаҕа анаммытым. Үндэхаан диэн сир сүрдээх күүстээх сүүрүктээх таас үрэхтээх этэ. Андаҕары ити сиргэ ылбыппыт. Винтовканы, гранатаны үөрэтии, военнай үөрэх, атаакаҕа киирэргэ ханнык түбэлтэҕэ хайдах буоларга иҥин. Онтон сорохпутун эмиэ атын сиргэ илпиттэрэ.  Халхин-Гол.       Граница олох чугас этэ. Границаны бата сылдьан траншея, окопа ыраастааһын. Сир иһигэр землянка этэ. Уот иҥин көҥүллэммэт. Землянканы сотору-сотору сир кырсын сүгэн кэлэн түүн үрдүгэр быраҕан, быыһа суох гына оҥорор этибит. Ити маскировка, күөх хонуу курдук көһүннүн диэн. Сорохпутун Чайболсан куоратынан Поян-түмэн станцияҕа союзтаан тутуу бэрэбинэтэ түүн 4 чаас саҕана бүтэй тимир вагоҥҥа сыалай эшелон кэлэр эбит, ону 6 чааска бүтэрэрдии сүөккээһин, уот суох, хабыс-хараҥа, итинник үлэлии сырыттахпына, бэрэбинэ төлө баран охсон ааспыта.  Бастаан утаа оччо-бачча тугу да өйдөөбөт этим, айаҕым күүгэн курдук дуу, эмиэ да кууран хаалбыт курдук, мэй-тэй, куу-хаа курдугум. Эмтэнэн үчүгэй буолбутум. Онтон Чита уобалаһыгар  Атаманов диэн станцияҕа аҕалбыттара. Онно рабочай батальоҥҥа 1,2 ротаҕа сылдьыбытым. Военнай үөрэх, тутуу үлэтэ, итинник сылдьан, эмиэ Монгольскай Народнай  Республикаҕа илпиттэрэ.  Чайболсан куоракка военнай инженернэй сир этэ. Эмиэ араас көрүҥнээх тутууга, үөрэххэ сылдьыбыппыт. Элбэх тутууну тутан баран эмиэ Читаҕа, 1 Чита анныгар портка үлэлээбиппит. Сорохпут алдьаммыт истребителтэн самолету оҥоруу, ремоннааһын, ону төттөрү-таары соһуу-үтүү, үөһээ тэскэччи ыйааһын, сүгүү-көтөҕүү ыарахан үлэтин толорор этибит.  Ити таһыгар военнай ыскылаат баар, ол кэтэҕэр котельнайдаах иҥин фабрика тутан бүтэрэн биэрбиппит. Эҥин араас станоктаах, прибордаах туох да баһаам тутуу, төгүрүччү олбуордаах. II Читаҕа баһаар таһыгар кирпииччэнэн 48 квартиралаах хас да этээстээх дьиэни тутан биэрбиппит. Онтон да атын араас тутуу, түүннэри –күннэри  үлэ, военнай үөрэх этэ.  Япония сэриитэ буолбутугар онно аттаммыппыт. Даурияҕа тиийбиппит сэрии бүппүт этэ. Японнары тоһуйан Читаҕа аҕалан, II Читаҕа Новобулбарыня  диэн уулуссаҕа хаһаарымалаан олохтообуппут. Итиннэ советскай саллааттар  японнар хаһаарымаларыттан уһааттан куруускаҕа уу бастан иһэн 6 киһи өлтө, туох эрэ дьааты буккуйбуттар диэбиттэрэ. Биһиги итинтэн Нинуон диэн күөлгэ тиийбиппит. Итиннэ японнар зоналара этэ, баһаам киһи баара.  Автозавод фундаменын хастарар этибит.  Хаптаһынынан сарай оҥостон  луом, хойгуо уһуктатарга анаммытым. Сороҕор сүүрбэччэ, сороҕор уонча, аҕыс да буолан хаалабыт. Тимир уустара диэн ааттаах дьон син сатыыллар да соруйан киитэрэйдээн сатаабат буолан хаалаллар, ону үлэлээн көрдөрөн , маннык оҥоруҥ  диэн бэйэҕин үтүгүннэрэҕин.  Бэйэлэрэ сатыылларынан оҥорон-тутан барбат, эрэйдээх дьон, хата, быһах охсуна сатыыллар, ону көҥүллээбэт этим.  Биирдэ уонтан тахса дьоппуону ылан эмиэ уһана сырыттыбыт. Мин уһуктаммыт луому аан аттыгар ууран баран луому көрө турабын, японнарга көхсүбүнэн буолан турдахпына, уһуктаах быһах курдук тимиринэн көхсүгэ миигин быраҕардыы кыҥаан эрэр дьоппуону табаарыһым барахсан, нуучча уола Мельников Коля көрө охсон былдьаан ылбыта. Сүрдээх сэрэхтээх дьон этэ. Ити курдук үлэлии сылдьан тутууга стойка атахтара наада буолтугар сүүрбэччэ дьоппуону ылан, конюшняттан 5 сыарҕаҕа уон аты көлүйэн от охсор массыынаҕа көлүйэр курдук сыарҕа ортотуттан сүрүн мастаах, ол мас икки өттүгэр аты сүрүн маска быанан холбоон  көлүйэллэр. Мин биир атым айаас эдэр соноҕос түбэстэ. Көлөҕө саха үөрүйэх диэн киһиргэтэн туттаран, биир миҥэ акка холбоон көлүйдүбүт. Дьоппуоннарбытын сыарҕаҕа олордон икки көс кэриҥэ хайаҕа, харыйа үүнэр сиригэр айаннаан тиийдибит. Хайа үрдүгэр тахсан аһаан баран 4 миэтэрэлээх  суон харыйаны сорох сыарҕаҕа 10-нуу, сорох сыарҕаҕа 8-тыыны кэрдэн  тиэйдибит. Дьоппуоннары кытта биир киһини инники ыыттыбыт. Аара солбуһан  сыарҕаҕа атахпытын  сынньатардыы сүбэлэһэн, хайаны таҥнары  түһэн барыы, мин иннибэр сорохтор бардылар, аттара миҥэ аттар.  Мин айаас атым сыарҕаҕа такымын саайан, өрө тура түһэн баран, соҕотохто кыаттата суох эрийэ-буруйа сүүрдэ. Мин тарда сатаатым да, бокуойа суох сыарҕа умса анньан сүүрэн тумааннаан иһэн, соҕотохто сыарҕа умса таҥнастан,  мин умсаннары сытабын. Уонча харыйалаах сыарҕа мин көҕүс өттүбэр үрдүбэр сытар. Харахпыттан уот сырдыргыыр, иһим айахпынан тахсыах курдук, туймааран бардым. Кэннибэр Атабеков Консбэй диэн киргиз ситэн кэллэ, инники бара турар дьону ыһыытаан ылаттаата, Жалмурзоев Кудай-Бэргэн диэн казах уола уонна Мельников Коля, нуучча уола илиилэринэн сыарҕаны көтөҕөн көрдүлэр да кыайбатылар, төһүү быһан төһүүлээн өндөтөн баран соһон ыллылар, сыарҕабыт өтүүтэ тимир сыап, саатар быһан ылыахтарын. Миигин бэйэлэрин сыарҕаларыгар сытыаран илдьэ бартара.  Аттарбын бэйэлэрэ куолаан аллара түһэрэн, сырыынньа хонууга киирэн миҥэ аттары үүрэн айаннаатылар. Иһим онон-манан күүрэн ыалдьар этэ, өргө дылы кыра-кыратык хаанынан силлии сылдьыбытым, тоҕус күнүгэр дылы, онтон ааспыта. Иһим кыралаан ыалдьа сылдьан баран  үтүөрэн хаалта. Ыалдьарын да аахсыбат этим.

Итинник сылдьан, Томскай куоракка көспүппүт. I Томскай куоракка Рамзавод диэн баар,онно немкэлэри кытта араас тутууну туппуппут,  Иккис Томскайга эмиэ. Том өрүс сыстар, онно тутуу болуота кэлэрин ууттан  биэрэккэ таһаара сыппыппыт. Биир түүн уу бөҕө кэлбит, өрүһү туоруур массыына муостата баар, улахан оҥочо үрдүлэригэр муоста оҥоһуллубут этэ, ону болуот бөҕө ууга баран, устан кэлэн көҥө анньан ааспыт этэ. Өрүс былаһын тухары маһынан түөрэ-лаҥкы барбыт. Тревога бөҕө буолта, итини чөлүгэр түһэриигэ пароход, улахан катер бөҕө мустубута.  Барбыт оҥочолору хомуйуу, болуоту хомуйуу, муостаны оҥоруу. Ити сылдьан, улахан катер умайан тимирбитэ. Хас да киһи ууга түспүтэ. Иккис катер умайан эрдэҕинэ өрүһүйбүппүт.

Онтон Асиния станция диэн мас завода баар сиригэр биир кыһын вагоҥҥа бэрэбинэ тиэйбиппит. Онон Новосибирскай куоракка Красный проспект диэҥҥэ көһөн тиийэн элбэх тутууну туппуппут уонна завод Чкалов диэҥҥэ эмиэ үлэлии сылдьыбытым, военнай этэ, ол-бу военнай сэп-сэбиргэл оҥоруута уонна завод Ленина диэн баар. Ити аттыгар автозавод фундамент буорун хаһа элбэх немецтэри кытта үлэлээбиппит. Төгүрүччү хаптаһынынан олбуор оҥорон, ол иһигэр үлэлиир этибит. Немецтэр олбуорга  буору сыбыы быраҕан баран, онон-манан киһи тута көрбөт гына хаххалатан баран, хотоол сиринэн олбуор аннын кыратык хаһан, тахсан күрүү сыспыттара, ону сабыта тутуһан тохтотон турабыт. Хаһаарымаларын иһигэр бэйэ-бэйэлэрин нууччалыы билэргэ үөрэтиһэр этилэр, сорохтор нуучча тылын үчүгэйдик билэр курдуктара. Сүрдээх куһаҕан характердаах этилэр. Киһи тута билбэтинэн, утары-хуһаҕан  өттүнэн үлэлии сатыыллар, соруйан сир-саарбах оҥорон кээһэллэр. Ону хайаан да кичэйэн бэрэбиэркэлиир күүһүнэн дэҥ тахсыбат, бииргэ үлэлии сылдьан өлөрүөхтэрин да сеп.

Дьэ, итинник үлэлии-сулууспалыы сылдьан 1949 сылга көҥүллэтэн дойдубар кэлтим. Кэлиэм иннигэр Главвоенсибирстрой диэҥҥэ военстрой № 30 сылдьыбытым. Мин дойдубуттан барсыбыт, урут красноармейская диэн кыра киниискэм ханна-ханна буккуллан хаалта буолла, сүтэн хаалта. Хойут Новосибирскайга суруктаах киниискэ биэртэрэ. 1949 сылга дылы  мунньан-тараан элбэх хонук аччыктаан, тоҥон, түһэр хаары-самыыры үрдүбэр бүрүнэн, утуйар таҥас диэни көрбөккө, сылаас, сырдык уоттаах дьиэни билбэккэ, үксүн сир иһигэр хараҥа землянка иһигэр, эбэтэр таһырдьа турбутунан-олорбутунан , хаардаах уонна уулаах окуопаҕа, траншеяҕа нуктаан, халтаҥ таҥаһынан, тоҥору-аччыктыыры аахсыбакка эдэр сааспыт ааспыта.

Мин ити кэлэн баран, манна сибээскэ (Бүлүүгэ) үлэлии сылдьыбытым. Оччолорго тыалары кытта телефон сибээһэ суоҕа.  Сибээс линиятын барытын биһиги оҥорбуппут: I-II Чочу, Кыадаҥда, Бөкчөҥөө, Халбаакы, Мастаах, Орто Бүлүү , Дьөккөн. Балаакканан сытан үлэлиирбит. Ити үлэлии сылдьан, ойоҕостотон, тыҥабар уу үөскээн. уһуннук эмтэнэн, иккис группалаах инвалид буолан уурайарга күһэллибитим. Кэлин  оскуолаҕа харабынайынан, өр сылларга горпоҕа рабочайынан, араас ремонт үлэтигэр сылдьыбытым.

Күндү оҕолор! Эһиги дьоллоох олох дьоноҕут, күндүттэн-күндү, кэрэттэн-кэрэ, сонунтан-сонун, эһиги үөрэххитигэр ситиһиилээх буола, үрдүк культуралаа, дириҥ билиилээх дьон буола улаатыҥ. Киһиэхэ олох биирдэ кэлэр, сир үрдүгэр үөскээбит дьон ол иһин этэллэр, төрүүр – төннөр диэн. Киһи олоҕун устата бэйэтин үчүгэйгэ иитинэр эбээһинэстээх, киһиэхэ режим наада буолар,  ол инники сайдыыга олук буолар.  Оҕо саас саамай киһи күндү кэмэ, бу кэмҥэ үөрэ-көтө сылдьар, уопсай интэриэһи инники тутар, кырдьаҕаһы ытыктыыр буолуҥ. Үөрэтэр-иитэр дьоҥҥутун туохтан да ордук харыстааҥ. Айылҕа кэрэтин хаһаайынныы көрүҥ-истиҥ. Олоххо туох наадатын оҥоро-тута сылдьыҥ. Оҥоһуллубуту хаһаайынныы харыстааҥ. Олоххут үүнүүтэ-сайдыыта барыта бэйэҕит илиигитигэр. Куһаҕан-түктэри быһыыны кытта эйэлэһимэҥ. Кырдьаҕас көлүөнэ эһигини эрэнэр. Олоҕу киһиттэн-киьи сагыыр. Бу сэрии советскай норуот араас нациялара, биир ийэттэн-аҕаттан төрөөбүт курдук, биир сыалга түмсүүтэ, улуу норуот үтүө холобурун быһыыта.

1975 сыллаахха Дмитрий Маркович Ердашев Н.Г.Чернышевскай аатынан  педучилище студена Галина Герасимоваҕа биэрбит ахтыытыттан суруйда Наталья Прокопьевна Сергеева, Бүлүү к. , П.Х.Староватов аатынан кыраайы үөрэтэр музей үлэһитэ.