Бурцев Николай Данилович , 1917 сыллаахха Бороҕон улууһун Хоро нэһилиэгин Халдьаайы Бырдьа аҕатын ууһугар төрөөбүтэ. РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Уус Алдан улууһун бочуоттаах гражданина, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, “ Аҕа дойду сэриитин 2 истиэпэннээх уордьанынан", “Японияны кыайыы иҺин”,онтон да атын байыаннай уонна үлэ мэтээллэринэн, грамоталарынан наҕараадаламмыта.

1939 сыллаахха педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан Дьокуускайдааҕы национальнай байыаннай оскуолаҕа ылыллыбыта. Төрөөбүт дойдутугар 1946 сыллаахха лейтенант званиелаах эргиллибитэ. Ити тухары сэттэ сыл устата ботуоҥкатыгар Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар”, аатырбыт олоҥхоһут Куобарап Миитэрэй “Мүлдьү бөҕө” олоҥхотун, уонна Эллэй кинигэлэрин укта сылдьан дойдутугар харыстаан бүүс бүтүн илдьэ кэлбитэ. Ити кини сахатын тылын муҥура суох таптыырын көрдөрөр. Дьокуускайдааҕы учительскай институту бүтэрэн саха тылын учуутала буолбута.. Ити сыллартан норуот үөрэҕириитигэр үлэлээбитэ, оҕону иитиигэ кэккэ ыстатыйалары суруйан бэчээттэппитэ. 1978 сылтан пенсияҕа тахсыаҕыттан суруйар идэнэн уонна төрөөбүт нэһилиэгин былыргытын үөрэтиинэн дьарыктаммыта. Барыта хоһоон, кэпсээн, ахтыы 7 кинигэтин бэчээттэппитэ. 2009 с. 91 сааһыгар биһиги кэккэбититтэн туораабыта.

Мантан аллараа Николай Данилович бэйэтин тылыттан ахтыытын диктофоҥҥа уһуллубутун бэчээттиибин. Ахтыыны 2001 с.сиэн быраата Мигалкин Василий Васильевич бэйэтин тылыттан устубутум. Ахтыы ЯНВШ (Дьокуускайдааҕы национальнай байыаннай оскуола) туһунан уонна онно бииргэ үөрэммит уолаттарын, оскуола ханан, хаһан тэриллибитин, үөрэппит хамандыырдарын , салгыы ханна сулууспалаабытын, сэрии саҕаланыаҕыттан 1946 сыллаахха сэттэ сыл буолан баран дойдутугар төннөн кэлиэр дылы.

Дьокуускайдааҕы национальнай байыаннай оскуола уонна сэрии кэмнэрэ 

Ордук оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан уонна салгыы Якутскайдааҕы учуутал техникумугар үөрэнэр кэммэр байыаннай киһи буолар  санаа олох суоҕа, үөрэнэр баҕалаах этим үөрэнэн учуутал ,саха тылын учуутала онтон кыратык үлэлии түһэн баран аспирантураҕа баран үөрэнэн саха тылын үөрэтэр санаалаах этим , байыаннай туһунан төрүт да санаабат этим . Дьэ онтукам миэнэ мин баҕарбытым курдук буолбатаҕа олох атыннык дьылҕам салайан кэбиспитэ. Дьэ ол салайбыта мин олохпор туох суолталаммыта онтон мин ситиһиилэммитим дуу эбэтэр ситиһиилэммэтэҕим дуу ону дьэ мин олоҕум көрдөрөр. Биир өттүнэн мин саха тылын үөрэхтээҕэ буолар санаам туолбата,көннөрү учуутал эрэ буолан үлэлээтим онон мин баҕа санаам туолбатах курдук ити өттүнэн ыллахха. Оттон атын өттүнэн ыллахха байыаннай оскуолаҕа үөрэммитим мин дьылҕабар үчүгэй сабыдыалы оҥорбута. Ону мин тугунан быһаарабын диэтэххэ маннык: 1939 сыллаахха педтехникум үһүс курсугар үөрэнэ сылдьан повестка туппутум, хамыыһыйаҕа көрөннөр доруобуйабын сөптөөх соҕуһунан аахпыттара, онон аармыйаҕа ылыллыбытым. Ону оччотооҕуга учуутал техникумуттан биһиги хас да студент ыҥырыллыбыппыт ,сорохторун умнубуппун. Биир Онуфриев Сэмэн диэн студены өйдүүбүн кини эмиэ үһүс куурустан ыҥырыллыбыта.Ону хамыыһыйаҕа этэн көрө сылдьыбыппыт, биһигини бүтэттэрин уонна аармыйаҕа эһиил ыҥырын ону истибэтэхтэрэ саба саҥаран кэбиспиттэрэ, биир эрэ сыл буолан баран босхолонон тахсыаххыт онон оттон үөрэххитин салгыаххыт буоллаҕа диэбиттэрэ. Оччотооҕуга аармыйаҕа, Кыһыл Аармыйа диэн этэ, Кыһыл аармыйаҕа сулууспалыыртан босхолоно сатыыр түктэри курдук этэ , дьон бары ,ыччаттар баҕаларынан бара сатыыр кэмнэрэ этэ. Дьэ биһиги аармыйаҕа ыҥырыллан хаалбыппыт ону онтукайбыт буоллаҕына биһигини якутскайдааҕы байыаннай оскуолаҕа ылбыттар эбит. Ити байыаннай оскуоланы биһиги үөрэнэ сылдьан истэр этибит, онно үөрэнэ сылдьар дьону көрөр этибит уонна ымсыыра саныыр этибит. Формалара үчүгэйэ, бэйэлэрэ доруобайдара, сытыылара хотуулара туох да сүрдээх курдук, дьэ онон доруобуйабыт көнүөҕэ уонна болдьоҕо биир эрэ сыл эбит эһиил тахсан салгыы үөрэниэхпит, саас баар диэн буолбута. Дьэ онон дойдубутугар көҥүллээн,уоннуу хонугу көҥүллээннэр онон мин дьиэбэр тахса сылдьыбытым. Дьэ ол тахсан аҕыйах хонукка сылдьан сааланан куобахтаан, кустаан эҥин баран оччотооҕуга куобах туох да алдьархай хойуу этэ, куобах мэнээҕин кэмэ этэ. Онно Уус Аллантан баар этилэр биһигини кытта ыҥырыллыбыттара Аммосов Авраам Васильевич диэн Курбуһах, кини биһигини кытта буолбатах эбит биир сыл иннибитинэ ыҥырыллан баран оскуоланы бүтэрэн онно хамандыырынан хаалан сылдьар этэ. Биһигини кытта ыҥырыллыбыттара Макеев Лэгэнтэй Миитэрэйэбис – Кыракый диэн Уус Алдан Хоро уола, Бэстирикиэп Көстөкүүн диэн Курбуһах(Уус Алдан) киһитэ уонна Байаҕантайтан(Уус Алдан) Остуораһап Бүөтүр диэн бааһынай киһитэ көрдөххө адьас ыраас, кыһыл хааннаах нуучча,  улахан баҕайы  киһи. Дьэ итилэр ,уонна Матвеев Бүөтүр диэн Баатаҕай уола(Уус Алдан). Дьэ ол тиийбиппит байыанай оскуолаҕа тута тиийдибит, дьэ онтон ылата биһигини онно баанньыктатан туох баар таҥаспытын барытын ыскылаакка туттаран байыаннай форма кэтэн курсааттар буолан хааллыбыт, байыаннай оскуолаҕа.

Оскуола начальнигынан старшай лейтенант Аммосов Аммос Алексеевич диэн Бүлүү киһитэ этэ, взвод биһиги взводпут хамандыырынан Афанасьев диэн аатын умнубуппун, Афанасьев диэн байыаннай академияны бүтэрбит киһи дииллэр этэ ,ол кэнники бүтэрдэҕэ буолуо , оччотооҕуга лейтенант этэ ,ол киһи взвод хамандыыра, уҥуоҕунан кыра , кыра киһи этэ, оскуола политуруогунан , оччотооҕуга комиссар дэнэр, Калачик диэн аатын умнубуппун, дьэбириэй киһитэ туох да алдьархай сайдыылаах, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах,дьэ киһи да киһи этэ, үөрэҕэ төһөтүн билбэппин үөрэхтээх буолуохтаах, лекцияны эҥини олус үчүгэйдик ааҕар этэ.

Хаһаарымабыт оччотооҕуга Красноармейскай диэн ааттанар уулусса этэ, ити билигин Ленин проспегын арҕаа өттүнэн кэккэлэһэ барар уулусса, оччотооҕуга Красноармейскай диэн дэнэр этэ. Ити уулусса Ворошилов уулуссаны кытта быысаһар муннугар баар этэ хаһаарымабыт. Ол бүтүн биир улахан квартал этэ, сүрдээх киэҥ баҕайы квартал, онно строевой бэлэмнэниини барар, занятиены ыытар сүрдээх киэҥ олбуордаах этэ сүүһүнэн миэтэрэ. Онно ол арҕааҥы соҕуруу муннукка хаһаарымабыт турбута биир этээстээх мас дьиэ тимир кырыысалаах этэ,ол дьиэ кэнники өргө диэри ДОСААФ дьиэтэ буолан турбута. Сүрдээх бөҕө таҕа оҥоһуулаах туох да бэртээхэй дьиэ этэ. Красноармейскай уулусса диэки өттүгэр уулуссаҕа ойоҕоһунан тахсар эргэ дьиэ эмиэ улахан дьиэ онно кулууп, кулууптаах этибит, кулууп ,библиотека баара. Арҕаа өттүгэр ортолото соҕус остолобуой дьиэ баара, эмиэ үчүгэй бөҕө таҕа баҕайы дьиэ. Хоту өттүгэр ыскылааттар баар этилэр. Чэ онон быһата ол кварталга туох надалаах барыта баар этэ. Аны курсааттар буоллаҕына чэ ити Якутскайдааҕы национальнай байыаннай оскуола диэн ааттанар этэ ЯНВШ диэн ол гынан интернациональнай этэ, байыас курсааттара сахалар,нууччалар,дьэбириэйдэр эҥин да бааллар этэ. Курсааттарга кыра үөрэхтээх киһи , оччотооҕуга начаалынай үөрэхтээх киһи биир эмэ этэ. Уонна бары дьэ ол студеттар,араас техникумнарга үөрэнэ сылдьыбыт, үөрэнэн испит студеттар иккис,үһүс курстан, сорохторо маҥнайгы курстан, тэрилтэлэргэ үлэлии сылдьыбыт эдэр дьоннор, бары нууччалыы билэр үөрэхтээх дьоннор этилэр. Национальнай өттүнэн дьэ ол сахата, нууччата элбэх этибит уонна атын омуктар дьэбириэйдэр эҥиннэр даҕаны бааллар этэ. Биһиги иннибитинэ мин өйдүүрбүнэн ити оскуола онно үлэлээбитэ балачча өр буолбут оскуола этэ, уопутурбут оскуола 26 сыллаахтан дуу 27 сыллаахтан дуу үлэлээбит этэ. Ол уопут бөҕө , үөрэтэр база бөҕө туох да дьэ бэртээхэй оскуола этэ.  Үөрэхпит диэн, туох да сарсыарда тоҕус  чаастан киэһэ алта чааска дылы. Күнүс эбиэттиибит эрэ, эбиэккэ тохтуубут, күнүскү чэйгэ тохтуубут, сарсыарда аһылык кэнниттэн саҕаланар,тоҕустан саҕаланар быһыылаах этэ уонна ол күнүс чэйгэ тохтуубут уонна киэһэ алта чаас саҕана бүтэбит онно ужин буолар. Үөрэхпит диэн сүнньүнэн байыаннай ис хоһоонноох үөрэхтэр. Уонна байыаннай техниканы үөрэтии уонна ол материальнай чааһын үөрэтии, онон туттарга үөрэтии. Тактика сэрии тактиката,уонна ол сыал ытыы хайыһарынан сүүрүү,строевой үөрэх,устааптары үөрэтии чэ быһата байыаннай билиини бары өттүнэн толору биэрэр этилэр. Ону таһынан дьэ ол марксисткай ленинскэй бэлэмнэнии диэн ону ол Калачик ыытар этэ. Ол дьиэҕэ хоско буолара уоннааҕыта барыта таһырдьа. Дьэ үөрэх чахчы кытаанах үөрэҕи барбыппыт. Чахчы дьэ тимир дисциплина,бэрээдэк онно баара. Ол гынан баран ол хамандыырдар өттүлэриттэн киһини холобур атаҕастааһын эҥин оннук маннык туох да суоҕа только устаап быһыытынан барыта наһаа аккуратнай, наһаа кытаанах ирдэбиллээх этилэр, туох даҕаны эн кэһиини оҥоруо суохтааххын. Ону ол кэһиини оҥорбот киһиэхэ бэрт үчүгэй, мүччү хаччы туттар киһиэхэ дьэ кырдьык кытаанах, накаастааһын да кытаанах этэ. Гауптвахтаҕа олордоллор хаайыыга биир сууккаҕа, уон сууккаҕа тиийэ. Уонна ол бэрээдэги холобур кыра эҥин мүччү үктээн биэриигэ нэрээт диэн баара. Уочарата суох нэрээккэ ыытыы, ол нэрээт биэрдэхтэринэ биир суукка устата остолобуойга үлэлиигин, биир суукка устатыгар утуйбакка. Дьэ ол сүүһүнэн киһи аһыыр иһитин аһыыр аһын бэлэмнээһиҥҥэ онно повар баар онно туох баар хара үлэтин барытын эн оҥороҕун. Дьэ алдьархайдаах үлэ диэн онно. Үргүлдьү суукканы быһа дьэ бу хортуоппуйа элбэҕин, сиир хортуоппуй буһараҕын ону соҕотоҕун хастыыгын, дьэ иккиэ буолаҕын. Онно уочаратынан сылдьар киһи баар буолар уонна ол уочарата суох нэрээт ыллаххына уонна онно эн баар буолаҕын. Ол сүүһүнэн киһи аһыыр аһа хаппыыстата,хортуоппуйа, этэ дьэ ону барытын эн киллэрэҕин эн таскайдыыгын, эн ыраастыыгын, куул аҥара хортуоппуйу хастыыгын. Уонна бу аһаабыт дьоннор курсааттар, оскуола киирэн бүтүннүү аһаан тахсар ол аһаабыт иһитин эн сууйаҕын бүтүннүүтүн, остуолун хомуйан, муостатын сууйан дьэ доҕоор алдьархайдаах үлэ диэн онно. Биэс мүнүүтэ тохтоон турбаккын күөрчэх курдук ытыллан тахсаҕын, кытаанах этэ ол гынан баран ол биһиэхэ атын өртүнэн эмиэ туһалаабыта. Холобур биһиэхэ ол үлэһит буоларга бэйэни көрүнэргэ чахчы улахан оруолу ылбыта. Онон нэрээти ылартан кыратык бэрээдэги кэһэн иҥиннээн, мүччү хаччы туттан нэрээт ылартан киһи барыта наһаа  куттанар,саллар этэ. Уочарата, ону таһынан ол уочарат быһыытынан эн син бараҕын ол дэҥ дэҥ. Ый буола буола дуу икки ый буола буола дуу эн уочаратыҥ тиийэн кэлэр. Онно син сылдьаҕын ону таһынан дьэ нэрээт ылан кэбистэххинэ иэдээн. Дьэ аны туран онно ол ити барбыт специальнай үөрэҕи таһынан дьэ физическэй подготовка бэлэмнэнии диэн баара. Дьэ онно туох баар ити оччотооҕуга биллэр, баар снарядтарга, турнирга, параллельнай брусияҕа, кольцоҕа, маатка, дьэ гимнастика кытта баар. Туох баарыгар дьэ итиннэ баар снарядтарга барыларыгар оонньуугун. Ону ол хамандыырдарбыт, отделение хамандыыра ыытар ол дьоммут специальнай бэлэмнэниини барбыт дьоннор быһыылахх дьэ сатыыллара, кыаллаллара туох да сүрдээх, ону дьэ ол эйигин дьэ оннук оҥоттороллор. Инньэ гынан мин сотору соҕус буолан баран ити тэриллэргэ, спортивнай тэриллэргэ чэ үчүгэйдик оонньуур буолбутум. Турнирга ити  “ Солнце”диэни эрэ кыайбат этим уонна бары  хамсаныылары  үксүн оҥорор этим. Параллельнай брусияҕа эмиэ оннук, кольцоҕа даҕаны уонна ол маатка гимнастикалааһыны ,арастаан эргийини, сытан эрэ турууну эҥини барытын сатыыр буолбутум. Дьэ ону сатаатаххына даҕаны сатанар, өскөтүн кыайбатаххына сатаабатаххына урок таһынан занятие таһынан эрчиллэҥҥин хайаан даҕаны ситиһиэхтээххин. Ирдэбил туох даҕаны наһаа кытаанах этэ. Өрөбүл күн эрэ сынньанабыт, кулууппут бэйэбитигэр баар,бырааһынньыктары ол кулууппутугар атаарабыт, концерт бөҕө буолар. Концерга буоллаҕына театртан эҥин кэлэллэр, саха театрыттан,нуучча театрыттан кэлэллэр, кэлэн концерт биэрэллэр. Бэйэбит испитигэр эмиэ дьоҕурдаах талааннаах оҕолор эмиэ элбэхтэр. Олорго дьэ ол бэйэбит эмиэ кыттабыт онон дьэ ол субуотаны туох да олус үчүгэйдик атаарар этибит. Көр нар бөҕө буолар. Дьэ итинник ити  национальнай састаабын өттүнэн ыллахха, курсаттар диэн ааттанабыт. Хаачыстыбаларын өттүнэн ыллаха дьэ чахчы мохсоҕол оҕолоро, хотой оҕолоро диэн онно баар этилэрэ, нууччалар даҕаны сахалар даҕаны. Кус быһый, ат бөҕө,кытыгырас бөҕө, имигэс бөҕө, сылбырҕа бөҕө дьоннор бааллара. Наһаа күүстээх даҕаны дьоннор бааллара дьэ ордук нууччаларга , Гузаа диэн нуучча киһитэ баара, сүүрбэтиттэн тахсыбыт киһи чэ сааспытынан бары арыл барыл быһата сүүрбэтиттэн ылата сүүрбэ иккитигэр эҥин дылы саастаах дьоннор. Онтон аҕа киһи суох онно дьэ ол сүрдээх дьоннор баар этилэр. Бузаа нуучча киһитэ баар этэ, уҥуоҕунан нууччаҕа ортону эрэ үрдүнэн уҥуохтаах, олус улахана суох үрдүгүнэн гынан баран сыгынньахтаннаҕына көрдөхпүнэ бу илиитэ диэн былчыҥа диэн көннөрү киһи буутун курдук оннук суон дьэ доҕор дьэ атыыр оҕуһу туруору туппут курдук киһи диэн дьэ кини этэ. Дьэ күүс чааһа чахчы баар киһитэ быһыылаах этэ ол гынан баран онтон ол ону ол биллэрэ сатаабат көрсүө баҕайы киһи, күүстээх киһи киэҥ көҕүстээх, күн күөрэйдин хаар хаарыйдын кыһаммат,сымнаҕас холку баҕайы дааргы баҕайы киһи этэ. Ремезов диэн баар этэ, ол киһи чэ уҥуоҕунан үрдүгүнэн эмиэ Бузаа барыллаата киһи этэ хайа омук эбитэ буолла чэ нуучча буолуо хайдах эрэ хара баттахтаах соҕус киһи этэ, ол киһи диэн ааҥҥа кырыытынан киирэр туох да алдьархай кэтит көҕүстээх , дараҕар сарыннаах алдьархайдаах киэптээх киһи этэ. Ол гынан баран ол эмиэ күүһүн онно манна көрдөрө сатаабат этэ сымнаҕас баҕайы киһи этэ эмиэ, уонна онтон ол көннөрү тардыалаһан тустан көрүү элбэх этэ. Уонна ол Бузааттан уонна Ремезевтэн саллар этилэр, чугаһаабат этилэр. Наһаа күүстээх дьоннор быһыылаах этилэр. Биир Никулин диэн нуучча киһитэ эмиэ баар этэ ол киһи ыраас баҕайы чомолуйбут кыһыл хааннаах нуучча киһитэ, нуучча бэрийэр бэрдэ этэ. Ол киһи таһыттан таҥастыын сырыттаҕына көрдөххө чэ соччо киһиттэн уратыта олус улахан киэбэ суох буолан баран сыгынньахтаннаҕына туох да  алдьархай үчүгэй быһыылаах тутуулаах наһаа кыаллар киһи этэ.  

    Сахаларга да бааллар этэ, чэ үчүгэй уолаттар бааллар этэ Уус Алдан уола Бэстирикиэп Көстөкүүн намыһах соҕус уҥуохтаах  буолан баран туох да сүрдээх халыҥ түөстээх тэтиэнэх бөҕө киһи этэ. Кырбыһааҥкын диэн баара аатын умнубуппун Чурапчы киһитэ чэ быһа холоон миэтир аҕыс уонча саетиметр үрдүктээх дараҕар сарыннаах күүс бөҕө баар киһитэ быһыылах этэ ол гынан баран көрсүө эмиэ соччо оонньообот тардыаласпат киһи этэ. Дьэ ити курдук адьас мөлтөх куһаҕан киһи диэн олох суох этэ. Дьэ бары чэ  эгил тэгил үчүгэй баҕайы дьон этилэр. Аны чэ актыыбынас чааһынан, бэрээдэк чааһынан туох да чэ быһата айыы дьоно этилэр оччотооҕу ыччаттар комсомолецтар этибит, партиялаах дьоннор бааллар этилэр. Аны куоракка буоллаҕына өрөбүл күн чааһынан кэмнээн көҥүллүүллэр холобур уон чаастан киэһэ түөрткэ дылы киэһэ аҕыс чааска дылы, чэ аҕыс чаастан киэһэ өттүгэр быһыыта суох быһыылаах этэ. Онон куоракка сылдьаҕын киинэҕэ эҥиҥҥэ куоракка бараҕын. Оччотооҕу нэһилиэнньэ байыаннай дьоҥҥо сыһыана дьэ олус да үчүэй этэ адьас билбэт да дьонуҥ уулуссаҕа дорооболоһоллор байыаннай киһини туох да наһаа ытыктыыллар, ытыктыы көрөллөр этэ. Ону ол таҥаспыт саппыт да оччотооҕуга мөлтөх, таҥас сап мөлтөх кэмигэр биһиэнэ үчүгэй буоллаҕа, байыаннай дьон киэнэ биһиэнэ барыта саҥа, барыта ыраас буоллаҕа. Кыһыҥҥы да сайыҥҥы да фуормабыт. Онон гражданскай нэһилиэнньэ ортотугар аптарытыаттаах этибит. Кыргыттар буоллаҕына уолаттарга адьас иилистэ сыталлар этэ олох, студенкалар. Бардахпына ол педучилищебар кэлэбин атыттар ол эмиэ үөрэммит сирдэригэр , техникумҥа эҥиҥҥэ онно манна сылдьаллар. Бу курдук үөрэнэн хайыһарынан ахсынньы тохсунньу ыйга даҕаны биир да күн, биир да нэдиэлэни көтүппэккэ хайыһарынан кыһыны быһа сылдьарбыт. Ити билиҥҥи Чочур Мыраан аттынааҕы ити Катюша үрдүк Мыраан баар ити Мырааны биһиги хайыһарынан “лесенка” диэн ньыманан  дабайар итини түһэр этибит. Билигин көрдөххө туруору баҕайы ээ. Уонна онтон ол уон километрга биэс километрга сүүрүү кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга биир да нэдиэлэни көтүппэккэ буолара. Аны күнүс аһылык иннинэ, ордук киэһэ өттүгэр аһылык иннинэ занятие бүппүтүн кэннэ бары курданарбытыттан үөһэ өттүн сыгынньахтанан баран тымныы уунан күн аайы суунабыт сорохтор тахсан хаарынан сууналлар, мин да суунар этим хаарынан. Уоннуу хоно хоно ыйга үстэ баанньык. Ас буоллаҕына үчүгэй , борустуой ас, борустуой соҕус ас буолунай. Онон дьэ биһиги доруобуйабыт эҥин наһаа көммүтэ мин ол куоракка үөрэнэр кэммэр оччотооҕу колхуостаах оҕото харчы диэн мэлигир сүрдээх куһаҕан кытаанах усулуобуйаҕа сылдьан үөрэммитим. Стипендябыт диэн быыкаа этэ стипендиябыт чэ хара килиэпкэ эрэ тиийэр этэ уонна суох. Дьоммутуттан буоллаҕына харчы суох онон үксүн хара килиэби кытта онно ол уопсай дьиэҕэ уу оргуталлар ол онон сылбырхай уунан сороҕор чэйэ да суох буолара. Оннук сылдьыбыт эбиппит. Онон биһи бастаан ол ыҥырыллыыбытыгар эт хаан өттүнэн олох ситэ илик этим, хатыҥыр олох мөлтөх этим. Онтон ол оскуолаҕа киирэн баран олох эт тутан чэбдигирэн доруобуйам наһаа көнөн хаалбыта. Ол иннинэ өссө дьаҥныыр эҥинниир этим, мөлтөх этим. Онно киирэн баран олох тип тилигирэс буолбутум атыттар даҕаны . Грипп диэни туох диэни олох сураҕын эрэ истэҕин, ыалдьыбат буолбуппут. Закалка биһиэхэ наһаа туһалаабыта быһыылаах. Оҕордук дьэ ол кыһыны быһа үөрэммиппит онтон саас, сайын Чочур Мыраан анныгар Ытык Күөл диэн баар ол күөл кытыытыгар бэс чагда иһигэр балаакка туруоран онно лааҕырдаах эбиттэр этэ оскуола киэнэ, онно ол балаакка тардан элбэх баҕайы балаакканы тардан сайыны быһа онно лааҕырдаммыппыт. Күн аайы сөтүөлээн ,сүүрэн көтөн уонна сайыны быһа кэриэтэ үчүгэй күҥҥэ эмиэ курданарбытыттан үөһэ ,үксүгэр сыгынньах сылдьан эҥин этибит занятиеттан ураты кэмҥэ. Онон кэнники мин аармыйаҕа салгыы сулууспалыырбар олус үчүгэй эт хаан да өттүнэн , өй санаа да өттүнэн олус үчүгэй бэлэмнэниини ылбытым. Арааһа дьэ ол түмүгэ буолуо бу мин билигин бу аҕыс уоммуттан тахсан олоробун. Өскөтүн ити оскуолаҕа барбатаҕым буоллар ол педтехникуму бүтэрээт ханна эрэ учууталлыы барбытым буоллар мин арааһа билигин баар буоларым саарбах,суох буолуом этэ,мөлтөх этим. Ол саҕана ол миигин кытта үөрэммит оҕол

   Оскуолаҕа киириэхпиттэн күһүн киирэрбэр мээрэйдэммиппиттэн оскуоланы бүтэриибэр балтараа сантиметр кэриҥэ улааппытым, Онон дьэ улаатыым онон дьэ сиппитэ быһыылаах. Итиннэ сааһым сүүрбэ икким. Дьэ онтон биһиги бүтэн тахсыахтаах этибит. Аармыйаттан босхолонуохтаах этибит. Ону буоллаҕына биһиги бэлэмнэнэн эрдэхпитинэ ити дьыл үрүҥ финнэри кытта сэрии буолбута кыһын, аны сайын Дьоппуонньаны кытта Халкин Голга обургу сэрии буолбута. Онон аан дойду балаһыанньата ити кэмҥэ кытааппыта, ол иһигэр Сэбиэскэй Сойуус балаһыанньата кытааппыта ону биһиги ааҕа истэ билэ сылдьар этибит. Онон дьэ барбаккыт диэн буолла . Дойдугутугар ыыппаппыт диэн буолла онон оскуола састааба бүтүннүү тутуспутунан байыаннай уокурукка салгыы сулууспалыы барар буоллугут диэн соһуттулар. Экзамены туттардыбыт оскуоланы бүтэриигэ сүрдээх кытаанах экзамен буолла. Уонна итиннэ биир түгэни  ахтан ааһыахха сөп, бэс ыйыгар биһиги биир сууккалаах поход оҥордубут саамай өҥүрүк куйаас кэмигэр. Онно байыаннай винтовка ,көхсүгэ сүгүллэр ранец диэн ааттаах улахан баҕайы суумка курдук ол иһигэр саппаас ботуруон икки подсумок ботуруон, уулаах фляга, балаакка сылаас, шинелим уонна сапернай курга баанар тимир күрдьэх баар буолар ону дьэ барыта мунньан отучча киилэ таһаҕас буолар. Оннук таһаҕастаах чэ бэс ыйыгар өҥүрүк куйаас кэмигэр тактическай походка бардыбыт. Ол баран Бүлүүлүүр суолунан тахсаммыт дьэ биир суукка устатыгар биһигини ханан ханан сылдьыбыппыт буолла өйдөөбөппүн. Топографическай каарталаах этилэр онон азимутунан ,командирдарбыт салайаллар этэ.

   Ол курдук гынан киэһэ алта чаас саҕана туран баран утуйбакка биир суукка устата үргүлдьү сылдьан 110 килэмиэтири сатыы, сатыы сылдьан сарсын киэһэтигэр алта чаас саҕана эргилиннибит. 110 км сырыттыбыт. Алдьархайдаах өҥүрүк куйаас кэмҥэ. Онно ол обуос диэн онно кухнябыт акка онно тэлиэгэлээх аттардаах этэ оскуола, онон кухнябыт батыһа сылдьар. Онно сиргэ аһаан сырыттыбыт уонна онно ол туох эмэ оһолломмут дуу, ыран хаалбыт киһини дуу онно тиэйэллэр. Онно биир икки киһи тиэйилиннэ быһыылаах этэ. Мин туох да буолбатым дьэ кытаанах айан биир суукка саамай өҥүрүк куйаас кэмигэр. Оннук харса суох сырытыннарар этилэр. Дьэ ити курдук биһиги барар буолан хааллыбыт. Онно мин ийэм киирдэ, аҕам киирбэтэ. Дойдубутугар көҥүллээбэтилэр. Чэ онно оскуолаттан уонча киһи хаалла. Партийнай үлэһиттэр, партийнай үлэҕэ барар дьоннор, ол курдук Моякунов хаалла, райком сэкиритээринэн барда хайа эрэ оройуоҥҥа, Вычижин хаалла, үп министерствотыгар үлэҕэ хаалла, хас да киһи комсомол обкомугар хаалла ити курдук дьэ улахан барыта улахан дуоһунаска партиялаах дьоннор хааллылар, уонча киһи хаалла. Мин партиям суох уонна онно эдэрбин, сүүрбэ иккилээх эрэ буоллаҕым дии. Дьэ биһиги ол бардахпыт дии. Өлүөнэ устун Лермонтов диэн улахыын баҕайы, куба курдук маҕан борохуотунан, этээстээх борохуотунан Өлүөнэбитин өксөйөн уһуннуук айаннаатыбыт арааһа ый аҥарыгар чугаһыыр билигин өйдөөбөппүн, айаннаатыбыт. Тохтуу тохтуу холкутук айанныыр, дьэ ол айаннаан Осетроваҕа тиийдибит ол тиийэн Осетроваттан массыналарга олорон Ангараҕа түстүбүт Заярскай диэҥҥэ. Заярскайтан атын борохуокка олорон Иркутскайга тиийдибит. Иркутскайга тиийэн областной военкомакка илтилэр. Онно тиийэн дьэ барыбытын араас частарга үллэрэн кэбистилэр. Онон дьэ онно бэйэ бэйэбитин кытта дьэ бырастыылаһан арахтыбыт. Мин Иркутскай таһыгар Батарейнай диэн станцияҕа 16-с батальон диэн олохтоох сэриилэр 16 –с батальоннара диэн нууччалыыта 16-й отдельный батальон местных стрелковых войск диэҥҥэ түбэстим. Ити 1940 сыллаахха. Онно миигн кытта Аммосов Авраам Васильевич, Хастаев Михаил диэн ити Хастаева Александра Николаевна диэн манна ити үлэлээбит эмээхсин баара дии сэбиэккэ кини убайа. Туох да чэ киһи киэнэ үс уһуктааҕа, көтүөн кыната эрэ суох кытыгырас, тэтиэнэх киһи киһилээхпин диир киһитэ этэ. Ол уол Миша диэн мин табаарыһым. Уонна Таатта уола Борисов Намыын диэн институттан ыҥырыллыбыт киһи эмиэ туох да сүрдээхтик ааҕар, элбэхтик аахпыт билиилээх көрүүлээх бөҕө киһи этэ ол уонна өссө ким эрэ этэ биэс алта киһи хааллыбыт бииргэ. Ол хааламмыт дьэ ол станцияҕа биир сыл сырыттыбыт. Онно сүнньүнэн биһи хамандыырынан сырыттыбыт, отделение хамандыырдарынан, оннук званиелаах бүтэрбиппит оскуоланы. Онно хас да километр сири тимир боробулуоханан ити хатыылаах тимир боробулуоханан төгүрүтэн ылбыттар, ол төгүрүтэн ылан ол иһигэр сир аннынааҕы ыскылааттар барыта байыаннай техника ыскылаата. Таһыттан көрдөххүнэ улахан тутуу суох курдук, чэ булгунньах , томтор курдук үллэн көстөллөр. Сир аннынааҕы  ыскылааттар барыта , туох да алдьархайдаах элбэх сэп сэбиргэл түмүллүбүт ыскылаата быһыылаах этэ. Дьэ ол онно биһиги байыастарбыт караульнай сулууспаны толордулар. Дьэ ол сылдьан биирдэ сайын бэс ыйа буолла онно ол хамандыырдар харабыл начаалынньыгынан бараҕын диэтилэр.  Биир сууккаҕа онно тиийэн байыастарын поска тураллар эн ону дьэ салайан көрөн хонтуруоллуугун онно биир сууккаҕа утуйбакка сылдьаҕын, ол сылдьан кэллибит ол кэлэн баран утуйуохтаах этим, ол гынан баран үргүлдьү онно “Роща” диэн баара  ,онно гражданскай нэһилиэнньэ баар син обургу дэриэбинэ, кулууптаахтар эҥинннээхтэр.  Ол онно стадион курдук ону ол “Роща” диэн ааттыыллар үксэ хатыҥ талахтаах сири төгүрүтэн ыланнар парка курдук оҥорбуттар. Биһиги онно сылдьар этибит, өрөбүлгэ субботаҕа атын кэмҥэ ыыппаттар. Онно тиийдим, мин утуйбакка бардым сылдьа түһэн баран кэлэн утуйуом диэн, суукка утуйбакка сырыттаҕым дии. Арай онно  биһиги чааспытыгар баар роталар тус туспа сиргэ бааллар этэ. Олортон саха уолаттара бары кэриэтэ кэлбиттэр быһыылаах бааллар олору көрүстүм онтон арай үҥкүү эҥин буолбата, туох эрэ хайдах эрэ сэки суку курдук буоллубут. Онтон дьэ онно дьон аллеяҕа тураннар тугу эрэ сибигинэһэллэр, кэпсэтэллэр. Муодаргыы санаатым онтон биир бөлөххө тиийбиппин эппэтилэр, онтон атын бөлөххө тиийбиппин буоллаҕына “немцы напали, немцы напали” диэн сибигинэһэн кэпсэтэллэр, только ону ол аһаҕастык этэ иликтэр куттаналлар. Байыаннай тайна курдук соһуччута бэрт уонна сымыйа буолан хааллаҕына иэдээн буоллаҕа . Дьэ онтон төннөн кэллибит, төннөн кэлэн дьэ утуйарбытын кытта сарсыарда эрдэ баҕайы барыбытын плацка мунньан стройдатан баран сэрии буолла диэтилэр, германия саба түстэ диэтилэр. Дьэ онтон биһи били олохпут дьэ адьас түөрэ буккулла түстэ туох да бокуойа суох тактическай  бэлэмнэнии кэлии барыы сүпсүлгэн бөҕө буолла. Арай ол буола сырыттаҕына биир күн эбиэттээн баран кэлбитим дневальнай эттэ миэхэ сурук баар диэн , бүгүн чааһын өйдөөбөппүн эбиэттэн киэһэ түөрт часка ханнык дуу барар гына оҥостон батальон штабыгар кэл диэн. Дьыалаҕын туттар, расчеттаһан барар гына кэл диэн тыллаах сурук эбит. Дьэ бардым хайыахпыный миэнэ расчеттаһарым да диэн соччо улахан суох. Дьэ ол били мантан илдьэ барбыт чемодан туомнаах этим уонна онно били төннөрбөр таҥныам диэн сорочка, бүрүүкэ эҥин булуммутум онтукайбын ыскылаакка туттарбытым ол онно туттарыллан онно хааллаҕа дии. Бэйэм буоллаҕына хас да кинигэлээхпин Мүлдьү Бөҕө Куобарап олоҥхото, Урааҥхай сахалар Ксенофонтов кинигэтэ уонна өссө Эллэй кинигэтэ дуу ханнык үс кинигэлээхпин онтукайбын эрэ ол вещевой мөһөөкпөр уктан баран, дьэ кэллим, Ханна барарым биллибэт, арай кэлбитим Барыыһап кэлэн олорор мин өссө онно курутуйдум ээ бу бииргэ сылдьыбыт доҕотторбуттан арааран биһиги ротабытыттан соҕотохтуу ыҥырдылар диэн. Штабка кэлбитим аҕыйах киһи кэлэн олороллор эбит, эн туохха кэллин “незнаю”, эн туохха кэллин “незнаю” дииллэр , тугу да билбэт эбиппит бары. Оннук дьэ хас да киһи кэллилэр миигин кытта ол  Барыыһабым кэлбит дьэ онтон үөрдүм биир саха баар эбит бииргэ сылдьыахпыт диэн. Дьэ онтон онно сүүрбэччэ киһи буоллубут быһыылаах. Биир капитан дуу кини майор дуу штабтан таҕыста дьэ бардыбыт диэтэ. Вокзалга тиийдибит биһиги этэбит дьэ хайа диэки барар поездка олоробут диэн, дьэ арҕаа барарбыт буолуо диибит. Арҕаа барарга олоробут дуу илин барарга олоробут дуу диэн дьэ ону кэтэһэн олордохпутуна илин барар пассажирскай поездка олортулар. Ол олорон дьэ биир станцияҕа бурят монголияҕа тиийдибит ол тиийэн онно младшай лейтенаннары бэлэмниир оскуола баар эбит школа младших лейтенантов диэн онно үөрэнэр буоллубут. Дьэ түөрт ый устата дьэ сэттэ көлөһүммүтүн тохтулар. Онтон алдьархайдаах үөрэх, ынырык үөрэх сарсыарда тоҕустан киэһэ аҕыска эҥин диэри үөрэннибит. Ол үөрэнэн бүппүппүт кэннэ младшай лейтенаннар буоллубут, офицерскай книжка биэртэлээтилэр. Бүттүбүт ол бүппүппүт кэннэ дьэ биир күн биһи ханна барарбыт биллибэт, үксүбүт дьэ арҕаа барабыт дэһэбит, сэриилэһэр чаастарга барарбыт буолуо дэһэбит. Ол сырыттахпытына дьэ биир күн аармыйа штабыттан биир киһи кэллэ улахан званиелаах подполковник дуу полковник дуу кэллэ ол кэлэн биһигини стройдаата оскуола састаабын бүтүннүүтүн. Ол стройдаан баран бастакыттан первый второй диэн аахтарда онно аҕыс уон биэс киһиэхэ тиийэн тохтотто. Тохтотон баран мин буоллаҕына уҥуохпунан кыра буоллаҕым онон аҕыс уон биэс киһиттэн дьэ аҕыйах киһинэн хапсыбына хааллым .Ону туран дьэ атыттары кругом в казарму марш диэн кэбистэ. Онон чэ хаалан хааллыбыт, аччыгый аҥарбыт кэриҥэ. Ол дьону ылан бардылар ханна илпиттэрэ биллибэт арҕаа бардылар быһыыта. Онтон эмиэ аҕыйах хонукка эмиэ сырыттыбыт ол сылдыбыппыт кэннэ эмиэ хантан эрэ киһи кэллэ. Дьэ ол киһи барыбытын илдьэ барда ол илдьэ баран Иркутсайга кэллибит онно кэлэн Иркутскайга областной военкомакка тохтоотубут быһыылаах ол тохтоон баран дьэ киһибит онно барыбытыгар удостоверение, командировочнай удостоверение биирдии бэйэбитигэр тус туһунан таһааран биэрдэ. Биһигини оройуонай военкоматтарга ыппыттар, онно гражданскай нэһилиэньэни байыаннай дьыалаҕа үөрэтэр инструкторынан военкоматтарга тарҕаттылар  Мин буоллаҕына Иркутскай уобалаһыгар Залари диэн станцияҕа түбэстим военкомакка онно тиийэн сыл кэриҥэ сылы арыый кыайбат  сылдьыбытым кэннэ эмиэ төттөрү ыҥыран ылбыттара. Чэ бээ ити оскуола туһунан эттэххэ национальнай военнай оскуоланы бүтэрбит дьоннор араас дьоннор үөрэммит эбиттэр кэнники санаатахха. Холобур ити үс сэрии кыттыылааҕа Оллонов Дмитрий Данилович биһи иннибитинэ бүтэрбит эбит, Аҕа дойду сэриитигэр Герой буолбут Чусовской биһи иннибитинэ бүтэрбит эбит сылын билбэтим чэ хас да сыл иннибитинэ бүтэртээбит дьоннор. Араас дьоннор бөҕө тахсыбыттар Советскай Союз геройдара диэн батальон полк командирдара диэн элбэх киһи дьэ тахсыбыт эбит. Аны ол биһи выпуспутуттан буоллаҕына биһигини кытта бүтэрбиттэртэн эмиэ элбэх киһи сэриигэ барбыт араастаан онно манна түҥэтиллэн араас чаастары кытта араас кэмҥэ сэриигэ барыталаабыттар  эбит. Ол баран ким капитан,ким майор ким старшай лейтенант буолан сорохтор араанньы буолан төннүбүттэр эбит. Холобур Бэстирикиэп Көстөкүүн батальон командира буолан баран өлбүт эбит Курбуһах уола үчүгэй баҕайы уол этэ, Матвеев Бүөтүр диэн сэриилэһэн баран бааһыран дойдутугар эргиллибит эбит, дьэ ити курдук араас дьылҕа. Ол гынан баран ол араас дьылҕаҕа араас сиргэ араастаан сылдьыбыт дьоннор чыыста бары үчүгэйдик сылдьыбыттар, куһаҕаннык сылдьыбыт киһи диэн олох суох чэ бары хамандыырдар бары рота взвод командирдара, батальон командирдара буолан сорохтор өлбүттэр, сорохтор ол курдук бааһыран эҥиннээн сорохтор чөллөөх эмиэ эргийбиттэр. Оттон мин илиҥҥи сэриигэ кыттан баран 1945 сыллаахха взвод командирынан сылдьыбытым онно Цицикаар,Хайлаар, Харбин диэн куораттарынан сылдьан баран Чэнчун диэн куорака тиийбиппит. Итиннэ Харбиҥҥа тиийиибитигэр сэрии бүппүтэ дьоппуон аармыйата капитуляциялаабыта. Ол курдук сылдьан дьэ 42 сыллаахха Мальта станцияттан маршевай рота командира буолан рязанскай уобаласка тиийэ сылдьыбытым, сылдьыбытым дьэ сүрдээх элбэх буоллаҕа . Дьэ ол курдук сылдьан 45 сыллаахха учууталлары демобилизациялааһыҥҥа түбэһэн 46 сыллаахха атырдьах ыйыгар сэттэ төгүрүк сыл буолан баран төннөн дойдубар кэлбитим. Итинник. Онон ити оскуолаҕа мин махталым улахан . Өскөтүн итиннэ ити оскуолаҕа ыҥырыллыбакка эрэ учууталлыы хаалбытым буоллар сэрии буоларын кытта туох да бойобуой бэлэмэ суох сэриигэ син биир ыҥырыллыам этэ, оччоҕо дьылҕам олох атыннык барыа этэ. Сэрии саҕаланыытыгар мин толору бэлэмнээх киһи көрүстэҕим.