Дьон норуот дьылҕатыгар сэрииттэн ордук охсуулаах бу орто дойдуга туох да суох. Аҕа дойдуну көмүскүүр 1941-1945сс. сэриигэ Саха сирэ 62509 ньургун уолаттары ыыппытыттан 26129-һа дойдутугар эргиллибэтэҕэ. Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө бу күнү уһансыбыт чугас дьоммут туһунан ахтан-санаан ааһыаҕыҥ.
Биһиги эһэбит Протопопов Иван Прокопьевич 1898 сыллаахха Соҕуйга төрөөбүт.Эбэбит Сыромятникова Елена Никифоровна 1899 сыллаахха Мэҥэ-Алдан нэһилиэгэр Сырдаабыт диэн сиргэ төрөөбүт.Кинилэр холбоһон Протопоповтар диэн ыал буолбуттара. Таатта оройуонун Соҕуй учаастагар олорбуттара.18 оҕону төрөппүттэриттэн 13 оҕо тыыннаах хаалбыта: 7 кыыс, 6 уол. Эһэбит Уйбаан өр сылларга «Ньургуһун» колхуоска сылгыһытынан үлэлээбитэ. Үлэтигэр үрдүк ситиһиилэрин иһин 1939 сыллаахха ССРС ВДНХ-тын үрүҥ көмүс мэтээлин ылбыта.Эбэбит Өлөөнө оҕолорун көрөрө, иистэнэрэ, кэлин холкуоска ыанньыксытаабыта.Эбэбит Елена Никифоровна Таатта оройуонугар бастакынан 1945 сыллаахха «Герой ийэ»буолбута.
Уйбаан Протопопов сэрии саҕаланыаҕыттан, сэрии араас кэмнэригэр биэс уолун кытта, уопсайа биир ыалтан алта эр киһи мобилизацияҕа түбэспиттэрэ. Ийэлэрэ,эбэбит Өлөөнө эрэйдээх сэттэ оҕотун кытта соҕотох хаалар дьылҕаламмыта.Уйбааны сэриигэ ыыппатахтара, балтараа сыл үлэ фронугар сырытыннаран баран төнүннэрбиттэрэ. Биэс уолтан иккитэ кыргыһыы хонуутугар геройдуу өлбүттэрэ.
Уолаттар бииргэ төрөөбүт бырааттара «Кыһыл сулус» орден кавалера, сэрии инбэлиитэ Семен Иванович бииргэ төрөөбүттэрин туһунан бу курдук ахтара: «Биһигини кыра эрдэхпитинэ хоодуоттар диэн ааттыыллара.Убайдарым иккиэн күүстээх,бэйэлэрин кыанар, кыайыылаах үлэһит дьон этилэр. Иккиэн бэһис эрэ кылааска дылы үөрэммиттэрэ, ас-таҥас кырыымчык этэ. Аны биһиги кыралар эмиэ үөрэниэхпитин наада курдук этэ».
Төрдүс уол Семен 1924 с. төрүөх. 1943 сыл ыам ыйыгар ыҥырыллан бастакы Прибалтийскай фроҥҥа ручной пулеметынан сылдьыбыта. 1945 с.олунньу 16 күнүгэр Латвияҕа Даугавпилс куорат анныгар «Большая Погулянка» диэн дэриэбинэ аттыгар уҥа атаҕар улаханнык бааһыран госпиталга киирэн эмтэнэн, балаҕан ыйыгар икки мас баттыкка өйөнөн дьиэтигэр төннүбүтэ. «Кыһыл сулус» уордьан кинини сэрии кэнниттэн булбута.Таайбыт Сэмэн Клавдия Ивановналыын ыал буолбуттара уонна Ытык-Күөлгэ олохсуйбуттара. Сэмэн сэрии кэнниттэн кинофикацияҕ а,электростанцияҕа, кэлин бытовой комбинакка бухгалтерынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта .Сэрии бэтэрээнэ. 2005 сыллаахха Улуу Кыайыы 60 сылын Дьокуускай куоракка таайбытын Сэмэн Уйбаанабыһы кытта бэлиэтээбиппит. Парадка сылдьыбыппыт, кэнсиэр көрбүппүт. Бу үбүлүөйдээх сылга бэтэрээннэргэ саҥа квартира бэлэхтээбиттэрэ. Бэтэрээннэр барахсаттар үөрүүлэрэ муҥура суох этэ. Протопопов Семен Иванович Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун ха´аайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо. Таайбыт Сэмэн ыарахан ыарыы кэнниттэн 2013 сыллаахха бу олохтон барбыта.Оҕолоро Иван,Светлана,Галина,Георгий,Серафим,Юрий,элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ кинилэр олохторун салгыыллар.
Вера Павлова
