Күндү дьоммут Улуу Кыайыы туһугар
Биһиги аҕабыт, эһэбит Дмитрий Иннокентьевич Шологонов 1919 сыллаахха алтынньы ый ортотун эргин Үөһээ Бүлүү улууһун Туобуйа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ биэстэр этилэр.
Начаалынай оскуоланы бүтэрэн баран, төрөөбүт нэһилиэгэр нолуогабай агенынан, биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор актыыбынайдык кыттар сытыы-хотуу уолу, нэһилиэк Сэбиэтин депутатынан талбыттара уонна партияҕа ылбыттара.
Сэрии саҕаламмытыгар бииргэ төрөөбүт убайа Шологонов Захар Иннокентьевичтыын бэбиэскэ тутан, сэриигэ аттаммыттара. Кэргэн, оҕо диэни билбэтэх эдэркээн убайа, хомойуох иһин, Сталинград уоттаах кыргыһыытыгар сураҕа суох сүппүтэ.
1942 сыллаахха атырдьах ыйын биир үтүө күнүгэр Молотовскай (билиҥҥинэн Пермскэй) уобалас, былыргыттан байыаннай чаас турар Вершеть станцияҕа тыһыынчаттан тахса саха эдэркээн уолаттарын аҕалбыттара. Кинилэр ортолоругар биһиги аҕабыт баара. Сотору кинилэри ыар дьылҕаламмыт 19-с, 20-с, 21-с, 22-с хайыһар туспа биригээдэлэригэр анаан тарҕаппыттара. Алта ыйдаах кытаанах байыаннай үөрэҕи барбыттара.
Ильмень күөл трагедиятын дьиҥ иһэ биллибэккэ сылдьыбыта. Кэлин историктар суруйалларынан, хайыһардьыттары бэлэмниир кииҥҥэ таҥнарыахсыт комбриг Адамсон сорудаҕынан олох эрдэттэн барыта былааннаах таҥнарыы суостаах үлэтэ ыытыллыбыт эбит. Аан маҥнай ырыаран мөлтөтөр үлэ барбыт. Куһаҕан, кэмчи астан сэриигэ киириэхтээх уолаттар сорохторо ыалдьан барбыттар. Бары да күннэтэ ыран-дьүдьэйэн, мөлтөөн-ахсаан иһээхтээбиттэр.
Уралтан поеһынан эстэн-быстан айаннаан кэлбит саллааттары, аны Старай Руссаҕа дылы ый устата хайыһарынан айаннаппыттар. Бука, эрчилинниннэр дии санаабыттара дуу, эмиэ таҥнарыахсыт соруйан оҥоһуута эбитэ дуу. Дьэ, аны Ильмень күөлгэ чугаһаан баран, саатар биир күн утутан, үчүгэйдик аһатан барахсаттары сынньаппатахтар. Аны хараҥа түүн, баҕар соруйан буолуо, суолларын дэлби бутуйан, мунан-тэнэн халлаан суһуктуйуута биирдэ, биригээдэ килэҥ мууска киирэн биэрэр. Маҕан лиискэ хара оҕуруо ыһыллыбытыныы дьэҥкэтик көстөр муҥнаахтары, өһөхтөөх өстөөхтөр баҕайылар салбана-салбана, үөрэ-көтө үлтү буомбалаабыттар. Өссө онно топпокко сөмөлүөтүнэн намтаан кэлэ –кэлэ, сөмөлүөт иһиттэн аптамаатынан ытыалаабыттар...
Онтон биһиги өттүбүтүттэн “уматык суох” диэн матыыптаан, авиация көмөтүн туһамматахтар. Эмиэ “кини оҥоһуута буолан эрдэҕэ” диэн тойоннуургар эрэ тиийэҕин...
Аҕам 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр киирсэн нуучча, саха, украинец, татаар, беларус, грузин о.д.а. омук уолаттарын кытта, барыта 3000 кэриҥэ буоланнар, Ильмень күөлү туораан, кини соҕуруу биэрэгин ылан, Старай Руссаҕа кимэн киирэр дьаһаллаахтар эбит... Биллэн турар күүстэрэ тэҥэ суох этэ-олус үчүгэйдик бөҕөргөтүнэн тоһуйа сытар өстөөххө утары кимэн киирэн, хаарыаннаах араас омук эдэркээн уолаттара биир күннээх кыргыһыы “аһылыктара” буолаахтаабыттара.
Өстөөх 30-тан тахса бомбардировщига 10 тыһыынчаттан тахса туонна буомбаны бырахпыта. Аҕабыт кэпсиир буолара: “Мууска сыттахпытына, өстөөх буолунай элбэх сөмөлүөттэрэ буомба бөҕөтүн үлтү тамнаан-тамнаан баран аастахтарына: “Һуу, бардылар, ээ” диэн санаабыппыт баара, сотору буолаат оннооҕор өссө элбэх сөмөлүөт атын өттүбүтүттэн кэлэннэр, эмиэ дэлби буомбалаан бараллара. Оннук күнү быһа эргийэн кэлэ-кэлэ буомбалаабыттара. Киһи тулуйбат алдьархайдаах аймалҕаныттан, ханна да саһар хахха суоҕун да иһин, ким да төттөрү куоппакка, ытыалаһа-ытыалаһа уҥуоргу биэрэккэ дьулуспуттара...
19-с, 20-с, 21-с биригээдэлэр аҕыйах тыыннаах ордубуттара хомуллан, олор истэригэр биһиги аҕабыт барахсан эмиэ, түүн Старай Русса оройуонун Взвад диэн немец күүскэ бөҕөргөтүммүт дэриэбинэтигэр кимэн киирэннэр, нөҥүө сарсыардатыгар бу дэриэбинэни өстөөхтөн босхолообуттара. Онно өстөөх 200 саллаата өлөрүллүбүтэ уонна 38 саллаата, офицера билиэн ылыллыбыттара. Биһиги аҕабыт өссө кулун тутар 8 күнүгэр, бааһырыар дылы, манна хорсуннук сэриилэспитэ.
Госпиталга эмтэнэригэр, аҕабын депутаатскай мандатын көрөннөр, эмчиттэр ботугураһан “член Правительства” дэспиттэр. Олус убаастабыллаахтык сыһыаннаһан, бэл маҥан бырастыыналаах, мааны оронноох соҕотохтуу сытар палатаҕа сытыаран, эмтээбиттэрэ үһү.
Бу кыргыһыы олус ыарын, улахан сүтүктээҕин туһунан элбэхтик суруйаллар, кэпсииллэр. “Ильмень үрдүнэн туруйалар” диэн киинэ Аан дойдуга аатырбыта. Төһөлөөх элбэх хаарыаннаах эдэркээн саха уолаттара үйэ-саас тухары бу күөл анныгар уһун ууларын утуйа сытан, баҕар кырдьык, саас буоллаҕына, дойдуларын олус ахтан, туруйа буолан төрөөбүт алаастарын үрдүнэн хоҥкуһа көтөн кэлэн, аймана хаһыытаһан, ытаан-соҥоон ааһаахтыыллара буолаахтыа...
Аҕабыт сэрииттэн төннөн кэлэн баран, дойдутугар Туобуйаҕа маҥнай Сэбиэт сэкэрэтээринэн, онтон Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Үтүө суобастаах үлэтин иһин, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта.
Баартыйа сорудаҕынан 1953 сыллаахха аҕабытын наспо бэрэссэдээтэлинэн анааннар, Намҥа көһөн кэлбиппит. Манна кэлэн уһуннук Нам Сэбиэтигэр сэкэрэтээринэн, бэрэссэдээтэлинэн өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Кэлин потребкооперациятыгар төннөн остолобуой, маҕаһыын сэбиэдиссэйдэринэн, кыладыапсыгынан 1989 сыллаахха дылы, ыарахан ыарыыттан эмискэ охтуор диэри, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Нам сайдарын туһугар олоҕун үтүө кэмнэрин барытын анаабыта.
Аҕабыт Дмитрий Иннокентьевич киһи быһыытынан сүрдээх сымнаҕас майгылаах, үгүс оонньуулаах, көрдөөх-көрүдьүөстээх киһи этэ. Бииргэ үлэлээбит коллегалара “аҕаҕыт көрүдьүөһүн, дьээбэтин санаатахпытына, билигин даҕаны бу кырдьан дьиэҕэ арыт соҕотоҕун да олорон, дэлби күлэбит ээ” дэһэр буолаллара. Дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара, кинилэр убаастабылларынан туһанара, элбэх доҕоттордооҕо. Үйэлээх сааһыгар чөл олоҕу тутуспута.
Өр сыллаах, үтүө суобастаах үлэтэ элбэх Бочуотунай Грамоталарынан бэлиэтэммитэ, потребкооперация туйгуна, Нам нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо буолбута. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1 степеннаах уордьанын, “Германияны кыайыы иһин”, “Сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” уонна да элбэх ахсааннаах мэтээллэр кавалердара этэ.
Ийэбит Анна Павловна Никифорова-Шологонова 1923сыллаахха Дүллүкүгэ сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Ийэтин төрдө Ороһу, онтон аҕата Томтор Байбал диэн сүрдээх кыайыгас-хотугас, сүрэх-бэлэс киһи үһү. Балаҕаннаахтан төрүттээҕэ, номоххо киирбит Лөкөйдүүн чугас аймахтыы эбит. Сыччах харытын эрэ күүһүнэн, хаһаайыстыбатыгар сүүрбэччэ ыанар ынахтаах, элбэх сылгылаах эбит. Отун-маһын барытын бэйэтин дьиэ кэргэнин, аймахтарын көмөлөрүнэн бэлэмниир эбит. Ийэм кэпсиир буолара: аҕата сарсыарда төһө да эрдэ турбутун иһин син биир “оо, күн куоппут” диэт ходуһатыгар ыстанара үһү уонна киэһэ оттообут ото кыайан көстүбэт буола хараҥарбытын эрэ кэннэ биирдэ ходуһаттан тахсара эбитэ үһү.
Ийэбит, 1941сыллаахха доруобуйатын туругунан сэриигэ барартан сыыллыбыт, учуутал убайа Никифоров Иван Пвлович Туобуйаҕа учууталынан анаммытыгар, чээй өрөөччү буолан барсыбыт. Отут көстөөх ыраах сиргэ Дүллүкүттэн эдэр дьон иккиэйэҕин эрэ ат көлөнөн күһүөрү уһун айаҥҥа туруммуттар. “Хаарыан ыччаттарбыт ыраата бардылар, аны көрөрбүт биллибэт” диэн кырдьаҕас өттө ытамньыйа хаалбыттар, нэһилиэк олохтооҕо барыта кэлэн атаарбыттар. Туобуйаны билэр дьон кыракый лоскуй кумаахыга хаарта уруһуйдаан биэрбиттэринэн эрэ сирдэтинэн, аһаҕас халлаан анныгар сиргэ сэттэ хонон, этэҥҥэ тиийбиттэр. Бу эдэркээн дьон хаһан да сылдьыбатах сирдэринэн муммакка-тэммэккэ айаннаан, эһэҕэ-бөрөҕө, оччолорго ойуурга дугуйдаммыт сэрии күрүөйэхтэригэр хата түбэспэккэ, этэҥҥэ оскуола арыллыытын баттаһа, Туобуйаҕа тиийбиттэр. Онон биһиги сүүрбэлэриттэн эрэ тахсыбыт таайдаах ийэбитин мындыр өйдөөх, хорсун-хоодуот ыччаттар эбит диэн сыаналыыбыт. Аҕабыт Ильмень күөллээҕи курдук улахан хаан тохтуулаах кыргыһыыттан тыыннаах ордубут эбит буоллаҕына, ийэбит эмиэ улахан мүччүргэннээх, кутталлаах уһун айантан этэҥҥэ тыыннаах ордубут эбит дии саныыбын...
Манна кэлэн таайбыт учууталынан, ийэм нэһилиэк бары үлэтигэр кыттыһан,сэриигэ барбыт дьон үлэлэрин толорон үлэлээбиттэр - хамнаабыттар. Сут, аччык кэм буолан, ыраахтан тиийбит учууталга диэн, бурдук биэрэллэр эбит. Ийэм ол бурдугуттан ордорунан кырыымчыктык олорор ыалларга бэрсэр эбит, онтон убайа Уйбаан Баабылабыс бултаабыт булдуттан сэриигэ барбыт уолаттардаах кырдьаҕастарга бэрсэр эбит.
Иккиэн манна дьоллорун: ийэбит аҕабытын Дмитрий Иннокентьевиһы, онтон таайбыт саҥаспытын Домна Тарасовнаны көрсөн, таптаһан ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн уһуннук, дьоллоохтук олорбуттара.
Биһиги тапталлаах күндү дьоммут аҕабыт, эһэбит, хос эһэбит Дмитрий Иннокентьевич, ийэбит, эбэбит, хос эбэбит Анна Павловна Шологоновтар Улуу Кыайыы туһа диэн сэрии уотугар сылдьан, тыылга үлэлээн-хамнаан бэйэлэрин кылааттарын киллэрсибиттэриттэн киэн туттабыт. Күндүттэн күндү дьоммут бу орто дойду олоҕуттан букатыннаахтык бардаллар да, биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар, дууһабытыгар мэлдьи тыыннаах сылдьыахтара.
Бары оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин аатыттан ахтыыны оҥордум кыыстара Валентина
Дьокуускай к. 21.04.2020с.
