Василий Васильевич Аммосов былырыын 100 сылын туолан үбүлүөйдээбит Мэҥэ Алдан нэhилиэгин төрүттээбит кинээс Евсей Никифорович Аммосов тастыҥ быраата. Аммосовтар төрүт олохторо Амма төрдө, кэлин ааттанарынан Сырдаабыт сирэ-уота.В.В. Аммосов "Сырдаабыт" холкуоска суотчутунан үлэлээбитэ. Кини туhунан биир дойдулааҕа, кыра эрдэҕинэ Василий Васильевич үлэ-хамнас мындырдарыгар үөрэппит уола, билигин 80 сааhын aahан эрэр Мэҥэ Алдан биир ытык кырдьаҕаhа Николай Иванович Кривошапкин - Ньукулай Оҕонньор улахан ахтыы суруйда. Кини онно кэпсиир:- "Сырдаабыт" холкуос солбуллубат суотчутунан Аммосов Василий Васильевич этэ. Кэнсэлээрийэҕэ мустан олорон сүбэлэhэр этилэр, суотчуттан сотору-сотору араас сыыппаралары көрдүүллэрэ. Ол аайы ойон туран ыскаабыттан ылан, бэлэм баҕайытык лоп-бааччы ааҕан чуолкайдаан биэрэрэ. Бy - оччолорго сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт, үөhээ уоhугар "тор" курдук бытыктаах, хара бараан, киппэ-дьиппиэн көрүҥнээх, лоп-бааччы аҕыйах саҥалаах, оҕо киhи толло көрөр, мааны таҥастаах, ортону үрдүнэн уҥуохтаах боччум киhи этэ. Кини оччотооҕу "Сырдаабыт" холкуос тутаах киhитэ, күнүhүн соҕотоҕун олорон суоттаан, суотyн тыаhа лап-лаhырҕас буолара.Холкуоска үлэлии сырыттаҕына алдьархайдаах сэрии саҕаламмыта. Кини уоттаах сэрии саамай үөhүгэр сылдьан хорсуннук сэриилэспитэ.
Сэрииттэн Кыhыл Сулус уордьаннаах, атаҕар оспот бааhы ылан инбэлиит буолан эргиллибитэ. Мэҥэ Алдан нэhилиэгиттэн геройдуу сэриилэспит дьонтон биирдэстэрэ.Быйыл Улуу Кыайыы 65 сылын көрсө "Кыhыл знамя" хаhыат 1975 сыл муус устар 11 күнүгэр тахсыбыт В.В Аммосов сэриигэ сылдьыбытын кэпсиир "Гвардеец" диэн Н. Алексеев очеркатын бэчээттиибит. Бу очерк тахсыаҕыттан 35 сыл ааста. Ити кэм устатыгар хас да көлүөнэ дьон олоххо кэллилэр. Онон аныгы ыччат аҕа көлүөнэ дьон хорсун сырыыларын туhунан биллинэр диэммит бу матырыйаалы таhаарабыт.Мэҥэ Алдан нэhилиэгэр коллективизация саҕаламмытыгар “Сырдаабыт” холкуоhу тэрийээччилэртэн биирдэстэринэн эдэр комсомолец Василий Аммосов буолбута. Кини нэhилиэккэ ударниктар уонна стахановскай хамcaahын көҕүлээччилэртэн биирдэстэринэн этэ. 1942 сыл сайыныгар, биhиги дойдубут ыарахан кэмигэр, Василий төpөөбүт дойдутун халабырдьыттартан көмүскүү барбыта.Аммосов байыаннай бэлэмнэниини Мальтаҕа барбыта, онтон Дальнай Востокка тиийэн кавалерист буолбута.Василий Аммосов Белгороды бocxoлoohyн иhин сэриигэ маҥнайгы бойобуой сүрэхтэниитин ылбыта. Бу аатырбыт Курскайдааҕы кыргыhыы иккис түhүмэҕэ этэ. Бу кэмҥэ биhиги биир дойдулаахпыт хайы-үйэ артиллерист буолбута.- Белгород чугаhыгар Велико-Михайловка нэhилиэнньэлээх пуунун оройуонугар чэпчэкитик бааhыран госпиталга киирбитим, нэдиэлэ курдугунан чааспар төннүбүтүм. Бу кэмҥэ Ийэ дойду аан маҥнай Орел уонна Белгород куораты босхолооhун иhин салюттаабыта.Сэриигэ эн хас хардыыҥ аайы куттал cyohyyp, араас соhумардары керсөҕүн. Бу эрэйдэри, ыарахаттары туораан тыыннаах хаалар улахан дьол.
Мин бу poтaҕa киирбиппэр, биhиги аатырбыт биир дойдулаахпыт, кэлин Советскай Союз Геройа буолбут, "Сыыhары билбэт сержант" диэн ааттаммыт Федор Матвеевич Охлопков аата фроҥҥа тарҕаммыт этэ. Ол иhин буолуо, миигин убаастыыллара уонна тииҥи харахха түhэрэр сахалар бэрэстэбиитэллэрин быhыытынан кэпсииллэрэ. Оннооҕор рота командира Данченков миигин снайпер буоларбар эппитэ.Биирдэ Белгородка кимэн киирии бириэмэтигэр Аммосов ротнайдыын өстөөх оборонатын инники кыраайын кэтээн көрүүгэ сыппыттара.- Көр эрэ, - диэбитэ командир Аммосовы санныга охсон баран, - ол хойуу мастар кэтэхтэригэр бинокллаах немец биһигини кэтиир. Кинини суох гыныахха наада. Кырдьык Василий 500 миэтирэлээх сиргэ фашист, кэтээн көрөөччүтүн көрбүтэ. Байыас үчүгэйдик, кыҥаан баран чыыбыhын тардан кэбиhэр. Өстөөх сонно сууллан түhэр.- Биhиэхэ өстөөҕү төбөҕө эрэ түhэрэр саха баар буолбут, - диэбитэ оччотооҕуга командир уонна бэргэн ытааччыга махтал биллэрбитэ.Сэрии бэтэрээнэ биир маннык ыарахан түгэни өйдүүр. Данченков командирдаах 42 буойун биирдэ өстөөх тыылыгар киирбиттэрэ. Оборона маҥнайгы кыраайыттан 3-4 км сиргэ өстөөх тohyypyгap түбэспиттэрэ.Өстөөхтөр маҥнайгы ытыыларыттан разведчиктар охтубуттара. Аммосов эмиэ охтубута. Кини санаатыгар буулдьа кини этин сиидэ курдук дьөлүтэ сүүрбүт этэ. Ол эрээри кини таптарбатаҕын билбитэ. Сыылбыта. Оҥкучахха ыстаммыта. Киниэхэ өссө икки киһи холбоспута: казах уонна нуучча.- Бэлэмнэниҥ, - диэбитэ нуучча уола. Билигин биhиги өлбүт уонна бааhырбыт байыастарбытыгар кэлиэхтэрэ. Чугаhааталлар эрэ мин командабынан үс автоматынан уоту аhыахпыт.Сотору буолан баран фашистар биһиги табаарыстарбытыгар кэлбиттэрэ. "Уоту" диэн группа старшайа командалаабыта. Сибиниэс буулдьа өстөөҕү от курдук охсубута. Кинилэр ортолоругар паникалааhын буолбута. Бу мантан туhанан Аммосов табаарыстарынаан бэйэлэрин позицияларыгар чугуйбуттара, 42 киhиттэн үс эрэ киhи төннүбүтэ.Гвардеец Аммосов кэлин Харьковы босхолооһуҥҥа кыттыыыны ылбыта. Биирдэ уулуссаҕа буолбут сэриигэ өстөөх саллаатын кытта анньыhа түспүтэ. ϴстөөх биhиги биир дойдулаахпытын ыстыыгынан аспыта. Доҕоро кэлэн фашиhы ыстыыгынан үөлбэтэҕэ буоллар, туох буолуон Василий күн бүгүҥҥэ диэри билбэт. Кинилэр сонно тута куотан эрэр икки өстөөҕү суулларбыттара.- Бу ынырыктаах хапсыhыы этэ, - кэпсиир Аммосов. - Оччотооҕуга куттал уонна өлөр туhунан санаабаккын даҕаны. Элбэх өстөөҕү охторбут эрэ киhи диэн саныыгын.Харьков кэнниттэн кини сулууспалыыр чааhа Полтавскай хайысхаҕа кимэн киирбитэ. Бу сэриигэ Василий Васильевич ыараханнык бааhырбыта. Орто Азияҕа тиийэ дойду, элбэх госпиталларыгар сыппыта.Н.И. Кривошапкин ахтыытыгар биир түбэлтэни суруйар:- Инники кирбииттэн таһааран, кыратык тохтотон, күүс-сэниэ ыллара түhэн баран, аны инники, кирбиилэр ылбыт дьиэлэрин ыраастааһыҥҥа сэриигэ киллэртээбиттэрэ. Дьиэ иhинээҕи сэрии диэн сэрииттэн эрэ куhаҕан сэрии. Хантан ытыахтарын, анньыахтарын билэр кыаҕыҥ суох, аны ытарыҥ көҥүллэммэт, адьас ыксалга эрэ ытаҕын. Маннык сэриигэ командирыҥ оруола улахан. Сатаабатахха, отделение бүтүннүү кыргыллар түбэлтэтэ тахсааччы.
Билиэн ылыы диэн суох кэмэ этэ. Ол иhин биhиги командирдарбыт сүбэлэhэн, үөhээ этээстэн аллараа сэриилээн киирэр гына бэйэлэрин дьоннорун туруораллара. Саллааттары үстүү гынан, бэйэ-бэйэлэрин көмүскэhэргэ тоҕоостоох сиргэ тоhуйсан кыргыhарга үөрэтэллэрэ. Ол түмүгэр аҕыйах сүтүктээх буоларбыт.Биир куораты сэриилиирбитигэр киэhэ хараҥарыыта, саа тыаhа сэллээн, арыый намырыйан тохтоон барда. Биhиги взводпутун биир сиргэ тохтотон, кухнябыт кэлэн аhаатыбыт, кыратык сынньанныбыт. Командир кэлэн картаҕа биhиги ыраастыахтаах дьиэбитин чуолкайдаан, хайа отделение ханан тугу оҥоруохтааҕын быhааран биэрдэ. Yhүc отделение үстүү буолан арахсан аллараа этээскэ тоһуурга, онтон бастакы уонна иккис отделениелар үөhэттэн сэриилээн киириэхтээхтэр. Аргыый үөмтэрэн, ылыахтаах дьиэбит таhыгар тиийиибитигэр ракеталар күндээрдилэр. Артиллериялар тыастара сири ньиргиттэ, танкалар баар буоллулар, ыһыы-хаhыы, саа-пулемёт тыаһа соҕотохто холоруктуу ытыллынна. Отделение командира, Чуваш уола уонна мин мустуохтаах сирбитигэр ойдубут. Тиийэн эрдэхпитинэ саа тыаhа дэлби ыстанна да, кулгааҕым таhынан сылаас салгын биллэн ааста. Ол икки ардыгар чуваhым саата хабылла түстэ да, аан чанчыгыттан ааны туора немец суулунна. Иhирдьэ киирбиппит, үөhээттэн түhэр кирилиэстээх син кэҥэс кѳрүдүѳр буолла.
Мин кирилиэс нѳҥүѳ ѳттүгэр барык-сарык күлүккэ турдум, чуваhым утары муннуктаата, онтон командирбыт утары аан чанчыктата саҥардыы миэстэбитин булунан эрдэхпитинэ, үѳhээ эккирэтиhии, саа тыаhа, ыhыы-хаhыы хойдо тустэ. Биир күлүк кирилиэс устун таҥнары ойон истэҕинэ, таах талайан кээстим. Ыстыыгым иhигэр "пирк" гыммытыгар, хайдах эрэ этим тарта, абааhы кѳрѳ санаатым. Саныыр бокуой биэрбэтилэр, утуу-субуу күлүгүлдьүhэн, куотан биhиэхэ түhэн истилэр. Ол быыhыгар командирбыт, бэстилиэтин тыаhа лаhыргыыр, хабыр хапсыhыылар буолан аастылар. Халлаан сырдаан барда, мин намыhах сиргэ турабын, ѳлүктэр хааннара анныбар халыйан, сыта киhи тулуйуох буолбатах. Ѳҕүрүйүѳх курдук буолан истэхпинэ, саа тыаhа хабылла түстэ да, мин тиэрэ таhылла түстүм, атахпар немец саллаата баттыы түстэ. Туох буолтун ѳйдѳѳбѳккѳ сыттахпына, дьонум туруоран, айахпыттан хаан саккырыырын кѳрѳн, улаханнык бааhырбыккын диэн сытыара сырыттахтарына, туран кэлэн дьоммун үѳртүм. Ол маннык буолбут. Немец саллаата үѳмэн кэлэн ыстыыгынан түhэн истэҕинэ, командирбыт чуут урутаан, тѳбѳҕѳ түhэрбит. Немец кэлбит ыстыыгынан икки тииспин, таҥалайбын хайа анньан сууллубут эбит. Хата дьолго, кэҥэс сир буолан соhуйууттан, тиискэ охсуллууттан тиэрэ таhылла түhэн, ѳлүүттэн быыhаммыппын. Кыараҕас сир эбитэ буоллар курдаттыы саайар эбит...Аҕыс ый эмтэнэн баран 1944 сыл муус устарга Аҕа дойду Улуу сэриитин инбэлиитэ тѳрѳѳбүт-үѳскээбит дойдутугар эргиллибитэ. Василий Васильевич сэрииттэн хайдах туруктаах эргиллэн кэлбитин туhунан Н.И. Кривошапкин салгыы кэпсиир:- Сэрииттэн бааhыран, саастарынан үлэ фронуттан биирдиилээн дьон дойдуларыгар тѳннѳн, кэлитэлээн испиттэрэ. Ол курдук, суотчут Баhылай-Аммосов Василий Васильевич саас, ылааҥы буолуута, икки мас баттыгынан тѳннѳн кэлбитэ. Күѳх кѳҕѳрүүтэ балыксыттар "Чѳрбѳѳк" балаҕаннарыгар биhиэхэ оҕус сыарҕатыгар тиэллэн кииртэ. Омуна суох, хайа охсуллубут аҥаары хаалбыт, икки баттыкка ѳйѳнѳн аҥаар атаҕынан нэhиилэ сыҕарыйар. Аҥаара ѳрбѳҕүнэн эриллибитин кѳтѳҕѳ сылдьара. Биһиги үрдүгэр түһэн, орон оҥорон, от тэлгээн таҥаһын туомун киллэрдибит...Ол кэлэригэр кэргэнэ Степанида, ийэтэ Оппуруон эмээхсин суох буолбуттара. Иккистээн кэргэн ылбыта оҕолонобун диэн суорума суолламмыта. Соҕотох кыыс оҕото аймахтарыгар иитиллэ сылдьара. Сэрии содула олус ыарахан этэ. Киһи аҥаара буолан кэлии, таптыыр кэргэннэрин сүтэрии дэлэ киһи тулуйбат иэдээнэ.
Хата ол саҕана Кириэстэн Мария Николаевна Харайданованы таба тайанан, үһүстээн ыал буолбута, буруо таһаарбыта. Эр-биир биирдии оҕолоох дьон кэлин аҕыс оҕону тѳрѳтѳн, улаатыннаран, Мария Николаевна Герой Ийэ буолбута.Василий Васильевич Мэҥэ-Алдан нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн, "Правда" холкуос Дабаччыматааҕы учаастагар биригэдьииринэн олус кыһамньылаахтык, үтүѳ суобастаахтык үлэлээбитэ. 1956 сыл муус устартан 1974 сыл алтынньы ыйга диэри 18 сылтан ордук кэм ycтата саһыл иитэр фермаҕа кэргэнинээн үрдүк таhаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ, Мэҥэ Алдан кырымахтаах хара саһыллара урукку "Правда" холкуоска уонна билигин Герой Ф.М. Охлопков аатынан сопхуоска кырата суох дохуоту киллэрбиттэрэ. Саһыл иитиитигэр республикаҕа хаста даҕаны бастыы сылдьыбыттара. Биир ийэ саһылтан түѳрт, биэс оҕону ылбыттара. Бастаан 450 саһыл тириитин туттарыыттан 1000 тириигэ (1976 с.) тиэрдибиттэрэ. Василий Васильевич уонна Мария Николаевна элбэх мэтээллэринэн, хайҕал суруктарынан, бириэмийэнэн наҕараадаламмыттара. В.В, Аммосов оройуоннааҕы, нэһилиэктээҕи Сэбиэттэр депуттаттарынан хаста даҕаны талылла сылдьыбыта, оройуон Бочуотун Дуоскатыгар тахсара. Хорсун буойун 1990 сыллаахха 80 сааһыгар диэри илиитин үлэттэн араарбатаҕа. Оттон кэргэнэ Мария Николаевна 1998 с. эрэ пенсияҕа барбыта.Бу "Гвардеец" очерк тахсыбытын кэнниттэн Баһылай оҕонньор ѳссѳ сүүрбэ сыл олорбута. Сэрии бэтэрээнэ, икки бойобуой уордьан кавалера, бастыҥ үлэһит 84 caahыгap олохтон барбыта. Кэннигэр элбэх кэнчээри ыччаты хаалларбыта.Кэргэнэ, билигин сэрии огдообото, Герой Ийэ Мария Николаевна билигин 88 сааһыгар сылдьар, общественнай үлэҕэ актыыбынайдык кыттар, талааннаах чабырҕахсыт. Кинилэр оҕолоро араас идэлээх үлэһиттэр буолбуттара: бэтэринээр, культура үлэһитэ, учууталлар, сибээс үлэһитэ, тиис технигэ, суоппар онтон да атын идэлээхтэр.Уон оҕолоруттан 24 сиэн, 13 хос сиэн эһэлэрэ, хос эһэлэрэ эт түѳһүнэн кѳмүскэспит, хаанын тохпут дьоллоох олоҕор үөрэхтэнэн, киһи-хара буолан ууһаан-тэнийэн, куоратынан-тыанан олороллор. Аммосовтар удьуордарын салгыыллар, ааттарын ааттаталлар.
Роман Романович Тарабукин//«Сырдаабыппыт –сырдык, сылаас өйдөбүлбүт” (хомуйан оҥордо С.А.Винокурова), -Дьокуускай, 2017 с., 133-137 стр.
