Хорсун буойуннар Ньукулай уонна Баһылай Колодезниковтар
Ньукууһу 1942 с. от ыйын 7 күнүгэр армияҕа ыҥырбыттара. Ньукуус ити кэмҥэ 25 саастааҕа, күөгэйэр күнүгэр сылдьара, «Сырдаабыт» колхуос төһүү үлэһитэ этэ, оҕо эрдэҕиттэн күүстээх үлэҕэ эриллэн улааппыта. Сэрии иннинэ Ааллаах-Үүҥҥэ таһаҕас, Өймөкөөҥҥө дьаам-почта таһыытыгар сылдьыбыта. Ол ыарахан үлэҕэ дьон бастыҥын талан ыыталлара. Кини аҕатын, төрүттэрин ууһаан ыраас нууччалыы хааннааҕа, бөҕө-таҕа көрүҥнээҕэ, бэйэтин лаппа кыанар киһи этэ, киэҥ-холку, ол эрээри күүстээх, чиҥ майгылааҕа. Эдэригэр ыһыахтарга мас-быа тардыһан элбэхтэ кыайыылаах тахсара. Сэриигэ ыҥырыллыбыт дьон Өлүөнэ өрүһүнэн борохуотунан айаннаабыттар. Хас да билэр дьоно, сэриигэ өлө баран иһэбит, онон күрүөххэйиҥ диэбиттэр, барыс диэн хаайбыттар. Ньукуус күрүөйэх, таҥнарыахсыт буолуом кэриэтэ, өстөөҕү кытта өлөрсө сылдьыбыт ордук диэбит. Ол дьон кэлин күрээбиттэрин уонна тутуллан сууттаммыттарын туһунан истибит. Борохуотунан айаннаан Өлүөнэ баһыгар Мальта диэн станцияҕа тиийбиттэр, чугастааҕы куоракка араас үлэлэргэ үлэлэппиттэр. Онтон ыкса күһүн баара-суоҕа нэдиэлэ курдук бинтиэпкэ тутарга үөрэтээт фроҥҥа атаарбыттар.
Москва арҕаа өттүгэр фронт чугаһыгар өстөөх самолеттара поезтарыгар саба түһэн үлтү бомбалаан кэбиспиттэр. Ньукуус аан бастаан өлүү-сүтүү диэни, дьон сэймэктэнэрин, кыа-хаанынан устарын манна көрбүтэ. Ол дьулаан көстүү буолара. Ордубут дьону түмэннэр инники кирбиигэ киллэрбиттэр. Онно тэргэннэр дэлбэритэ ыстанар, тыастара ньиргийэр сирдэригэр өр оборонаҕа өстөөҕү киллэрбэккэ сыппыттар. Кэлин 1943 сыл сааһыттан бэйэлэрэ Смоленскай туһаайыытынан кимэн киирбиттэр. Смоленскай чугаһынааҕы дэриэбинэҕэ түүҥҥү ытыалаһыыга Ньукуус элбэх табаарыстарын сүтэрбитэ, эмискэ көхсүгэр күүстээх охсууттан өйүн сүтэрбитэ. Билбэт саллааттара соһон аҕалан аппаҕа хаалларалларыгар дьэ өйдөммүтэ. Сотору киниэхэ ким эрэ сыыллан иһэрин көрөн саатын харбаан ылбыта. Өйдөөн көрбүтэ – санитарка нуучча кыыһа кинини быыһаары иһэр эбит. Көхсүн оскуолкалар хайа көппүт баастарын үс ый курдук госпитальга сытан эмтэммитэ.Салгыы Литва сирин чугаһыгар биирдэ өстөөххө кимэн киириигэ командирдара: «Иннибит диэки!» – диэт инники ыстаммыта. Ньукуустаах эмиэ окуопаттан тахсан, иннилэрин диэки ытыалаһа-ытыалаһа сүүрэн истэхтэринэ, эдэркээн командирдара охтон эрэрэ да, эмискэ Ньукуус төбөтө ньир кып-кыһыл буолан көстөр, соттубута ытыһа бүтүннүү хаан, онтон оройунааҕы бааһыгар баттаҕа хам сыстыбытын таарыйбытыгар ыарыытыттан өй-мэй барбыта. Ити иккис бааһырыытыгар буулдьа Ньукуус кааскатын, куйахатын уонна төбөтүн уҥуоҕун хайа көтөн, кыл саҕаттан тыыннаах хаалбыта. Төбөтүгэр уҥуох кыырпахтарын ыраастаан баран, үс ый курдук госпитальга сытыаран эмтээбиттэрэ.Салгыы Ньукуус Литваны босхолуурга, Илиҥҥи Пруссияны, Кенигсберг куораты сэриилээн ылыыга кыттыбыта, кырыктаах кыргыһыылартан тыыннаах ордубута. Биирдэ Польша сиригэр өстөөхтөрү эккирэтэн сүүрэн истэхтэринэ аттыгар буомба түһэн дэлби ыстанар, онно хаҥас харытын тоҥолоҕор диэри оскуолка хайа көтөр. Ол бааһырыытын ый кэриҥэ эмтэнэн, үтүөрэн салгыы сэриилэһэр.Биирдэ тыа саҕатыгар тохтоон сынньана олордохторуна биир олохтоох киһи кэлэн, мантан чугас немецтэр саһа сыталлар диэн кэпсиир. Ойон тураннар сир анныгар киирэр, бөҕөргөтүнүүнү эргийэн кэбиһэллэр. Командира: «Колодезников, бөҕөргөтүнүү аанын ас!» – диэн хамаандалыыр. Хайыаҕай, куттаннар даҕаны бирикээс кытаанах – сэрэнэ-сэрэнэ ааны аспытыгар икки илии көстөн кэлэр, онтон офицер командирдаах элбэх немец саллааттара тахсан бэринэллэр. Ньукуус ити хорсун быһыытын иһин бойобуой мэтээлинэн наҕараадаламмыта.Ити курдук Николай Данилович 1946 сыллаахха от ыйыгар дойдутугар кэлиэр диэри хорсуннук сэриилэспитэ, сулууспалаабыта уонна этэҥҥэ дойдутугар эргиллибитэ. Кини 3-с Белорусскай фронт 883-м, 140-с, 212-с стрелковай полкалар састааптарыгар сэриилэспитэ, сэриигэ үс төгүл бааһырбыта. Баастарын суола көрөргө ынырык буолара. Кини «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии» 2-с степеннээх орденынан, «Хорсунун иһин», «Кенигсберы ылыы иһин» бойобуой уонна юбилейнай мэтээллэринэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун грамотатынан наҕараадаламмыта.Ньукуус сэриигэ хайдах эрэйи эҥэринэн тыыран сылдьыбытын туһунан дьонноругар, миэхэ сэһэргиир буолара. Сэрии кэнниттэн мин дойдубар Ыҥааҕа кэллэҕинэ ийэм үөрүүнэн көрсөрө, дьоммут көрдөһүүлэринэн сэриигэ хайдах сылдьыбытын кэпсиирэ. Биир улахан үрүҥ куорат (Белгород?) таһыгар кыргыһыы кэмигэр отучча биһиги саллааттарбыт арыы тыаҕа быстан төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр.
Сотору элбэх немец саллааттара тыаны эргийэн кэбиспиттэр. Ньукуус ручной пулемет үрдүгэр түһэн ытыалаһаары гыммытын, биир сержант пулеметын былдьаан ылбыт уонна утарылаһар кыах суох, бэринэбит диэбит. Ол курдук билиэҥҥэ түбэспит. Билиэнэйдэри тимир суол станциятыгар үүрэн илдьибиттэр, хас да күн аһаппакка кэриэтэ сытыарбыттар. Онтон эмискэ таһааран стройдаппыттар, вагоннары аҕалбыттар, немецтэр кэлии-барыы, сүүрүү-көтүү бөҕө буолбуттар. Биир немецтии билэр билиэнэй кэпсээнинэн немецтэр хотторон чугуйарга бэлэмнэнэллэр эбит. Билиэнэйдэри кыайан таһаарбатахпытына барыларын ытыалыахпыт дэһэллэр үһү. Ол турдахтарына эмискэ биһиги самолеттарбыт көтөн кэлэн станцияны үлтү буомбалаан кэбиспиттэр, немецтэр, билиэнэйдэр үрүө-тараа ыстаммыттар, станция бүтүннүү буруо, үөдэн-таһаан буолбут. Ньукуустаах бэһиэ-алтыа буолан станция аттыгар үүнэн турар хойуу бурдук быыһыгар түспүттэр, онтон сыыллан, тэйэн бааһына иһигэр, куоһаахха саспыттар. Хас да хоммуттарын кэннэ ытыалаһыы, тыас-уус намыраабыт. Арай туох эрэ ньуу-ньаа саҥа иһиллибит. Тахсан көрбүттэрэ азиат дьүһүннээх биһиги саллааттарбыт бааһынаны тараахтаан иһэллэр эбит. Билиэнэйдэр олус куттаммыттар, саспыт немецтэри, дезертирдары тутар НКВД чаастара иһэллэрин сэрэйбиттэр. Азиаттар нууччалыы билбэттэр эбит, онон кимин да араарбакка ытыалаан кэбиһиэхтэрэ диэн куттаммыттар. Ньукууһу земляктарыҥ иһэллэр, тахсан кэпсэт диэбиттэр. Ньукуус казахтыы «Йолдаш», ол аата сахалыы «Доҕор» дии-дии утары тахсыбыт. Саллааттар хата ыппатахтар, барыларын үүрэн оһуобай отделга туттарбыттар.Штабка билиэннэйдэри бэрэбиэркэлиир комиссияҕа биирдии-биирдии киллэрбиттэр. Үксүлэрин штрафной ротаҕа ыыталаабыттар. Ньукуус киирбитигэр ханнык омуккунуй диэн ыйыппыттар. Сахабын диэбитигэр, биир офицер үөрэ түспүт уонна мин урут Алдаҥҥа үлэлээбитим, сахалары билэбин, олус көнө, чиэһинэй норуот уонна бастыҥ булчуттар, туйгун ытааччылар, тииҥи харахха түһэрэллэр диэн кэпсээбит. Дьоно билиэннэйи таһааран сыал ыттаран көрүөҕүҥ дэспиттэр уонна сүүсчэкэ хаамыылаах сиргэ биэс кэнсиэрбэ бааҥкаларын туруорбуттар. Ньукуус кыҥаан баран бэһиэннэрин тэһитэ ытыалаан кэбиспит, офицердар олус сөхпүттэр-хайҕаабыттар. Ньукууска докумуонун оҥорон баран, бэйэтин чааһыгар ыыппыттар, үчүгэйдик сэриилэс диэн алҕаабыттар. Онон дьоллоох буолан билиэнтэн мүччү көппүтүм, саха буоламмын штрафной ротаҕа түбэһэртэн быыһаммытым диэн кэпсиирэ. Бомбалааһыҥҥа, ытыалаһыыга түбэстэхпитинэ буулдьаттан саһан сир оллурун-боллурун, куоһаҕын була сатыырбыт, атаакаҕа турдахпытына туох баар мэһэйдиир малбытын, синиэлбитин быраҕаттаан кэбиһэрбит. Киһи өйө-санаата тулуйбат, ардах буулдьа, буомба, снаряд, миинэ эстэр ортотугар тыыннаах ордор туһугар мөхсөрбүт диирэ. Кыһын хаарга-тымныыга, инчэҕэйгэ тоҥон өлүмээри синиэл иһинэн баайка суорҕанынан эринэн өрөһүнэрбит диэн хараастан ахтара. Өстөөх таанкалара чугаһаатахтарын пушкалар, «Катюшалар» кэннилэригэр түһэрбит. Ону минометчиктар үүрэ сатыыллара. «Катюша» кэнниттэн ыраахха диэри уот уһуурара, онно умайыаххыт диэн сэрэтэллэрэ. Атаакалар, кимэн киирии кэннилэриттэн ротаҕа, батальоҥҥа аҕыйах киһи ордоро, түүнүгэр өлбүт-бааһырбыт дьон оннугар эмиэ соччо саҥа, сибиэһэй дьон, сэрии сэбэ, техника кэлэрэ.
Дьэ нуучча норуота бараммат да буолар эбит дэһэрбит. Атаакаҕа киириэх иннинэ наркомовскай сүүс грамм арыгы биэрэллэрэ, нуучча саллааттара ол кэнниттэн немецтэри илиибитинэн хабарҕаларын хайа тутуохпут, “умирать – так с музыкой” дииллэрэ, кинилэри кытта атаакаҕа бииргэ киирэр быдан ордук этэ диэн сөҕөн-махтайан кэпсиирэ. Биһиги үөрэҕэ суох сахалар, бастаан нууччалыы биир да тылы билбэт дьон, дьон тугу гыналларын көрөн батыһарбыт. Сороҕор атаҕастанар да түбэлтэлэрбит баар буолара диэн хомойон кэпсиирэ.Илиҥҥи Пруссияҕа чугаһаабыппытыгар саллааттар дьэ немецтэри өһү-сааһы ситиһэр кэм кэллэ дэһэллэрэ. Ордук оккупацияҕа түбэһэн сору-муҥу көрсүбүт дьонноох саллааттар өстөрө улахан этэ. Бастаан утаа немец сиригэр халааһын, дьону мэнээк өлөрүү, кырыктаах сыһыан түбэлтэлэрэ элбэх этэ, онтон ону утары кытаанах миэрэлэри ылан-тутан, өйдөтөр үлэ ыытан тохтоппуттара диирэ. Сэрии бүтүүтүгэр үксүн массыынанан айанныырбыт, өстөөхтөрү төгүрүйэ-төгүрүйэ ааһан иһэрбит, олору атын чаастар тобоҕолууллара.Ити курдук Ньукуус бойобуой суола Кенингсберг аттыгар Пиллау портка түмүктэммитэ. 1941 с. сайын демобилизацияланан дойдутугар кыайыы кынаттанан төннүбүтэ. Дойдуларыгар төннөр офицердарга, саллааттарга кыра кэһиилээн ыыталлар эбит. Сороҕор сэрии устата дьонноругар эмиэ кэһии, сороҕор хамнас диэн ыыталлар эбит. Ньукуус кистээн рюкзагар немецкэй бэстилиэт уктан испит. Ону поезка олороллоругар сэрэппиттэр, саа сэптээх киһи кытаанах буруйга түбэһиэ диэн. Ол иһин Ньукуус бэстилиэтин вагон түннүгүнэн быраҕан кэбиспит. Арай биир станцияҕа түөһүгэр элбэх орденнаах, мэтээллээх сахаҕа маарынныыр офицер хааман чиккэҥнии сылдьар эбит. Өйдөөн көрбүтэ, биир дойдулааҕа, армияҕа бииргэ ыҥырыллан айаннаабыт М.Д. Неймохов буолан биэрбит. Иккиэн уоттаах сэриини ортотунан ааспыт буойуттар истиҥник көрсүбүттэр, бииргэ айаннаан дойдуларыгар этэҥҥэ кэлбиттэр.Ньукуус сэрии туһунан мэнээк ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат этэ. Кырдьаҕас буойун сэрии туһунан киинэни көрөрүн сөбүлээбэт этэ. Дьиҥнээх сэрии букатын атын, өлүү-сүтүү ынырык, таҥас-сап дьаабы буолара, тыыннаах ордор иннигэр мөхсөрбүт диирэ. Хаһан да сэриигэ сылдьыбытынан туһанан ону-маны көрдүү-көрдөһө сылдьыбат, сэмэй-көнө киһи этэ убайбыт барахсан. Каникулга кэллэхпинэ, миэхэ баттаҕын «ежик» гына кырыйтарарын сөбүлүүрэ. Сыгынньахтаннаҕына көхсүгэр, төбөтүгэр хаалбыт баас суолларын көрөн сөҕөр-саллар этибит. Хомойорум диэн, Ньукуус кэпсээннэрин сыныйан суруйан хаалбатахпыттан. Кырдьаҕастар өрүү этэҥҥэ сылдьаллар, «чэ, кэлин», дии сылдьабыт, онтон эмискэ кырдьаҕастар олохтон баран хаалаахтыыллар. Онон бу ахтыыларга буойун олоҕун, сырыытын бэрт аҕыйах түбэлтэлэрэ киирдэ. Ааспыт улуу сэриигэ сөҕүмэр кыайыы-хотуу ситиһиллибитэ, норуот героизма улахан этэ. Ону таһынан улахан кыайтарыылар, өлүү-сүтүү, тоҥуу-хатыы, аччыктааһын-хоргуйуу эмиэ баара. Кыайыы норуот улуу сиэртибэтинэн ситиһиллибитэ. Сэрии историята баарынан, кэлэр көлүөнэ билиэхтээх уонна хаһан да умнуо суохтаах.Ньукуус, сэрииттэн кэлээт, колхуоска, сопхуоска араас үлэлэргэ, ол иһигэр балык биригээдэтигэр үлэлээбитэ, уһуннук сылгыһыттаабыта, сопхуоска сылгы биригээдэтин салайбыта. Кини маһынан олус бэркэ уһанара, дьиэ тээбиринин үчүгэйдик оҥороро. Мин ийэбэр утуйар орон оҥорон бэлэхтээбитэ. Ньукуус үчүгэй сааһыт, куска-хааска бааттаах булчут этэ. Саас бултаан бүтэн баран сааларын кичэйэн сууйан-сотон баран үөһэ ууран-харайан кэбиһэрэ. Пенсияҕа тахсан баран сүөһү-ас иитэрэ, сиэннэрин көрөрө, Сырдаабыкка анал ходуһалаах этэ. Ньукуус тус олоҕор - кэргэттэригэр табыллыбатаҕа. Икки бастакы кэргэттэрэ эрдэ ыалдьан өлбүттэрэ. Бастакы кэргэнэ Ыҥааттан төрүттэх, Кириһээн Охлопковтаах балтылара этэ. Ол кийиити эбэм олус истиҥник ахтара, үчүгэй киһи этэ диирэ. Иккис кэргэнэ Саһылтан төрүттээх, Х. Мяриннээх эдьиийдэрэ этэ. Үһүс кэргэниттэн Рая диэн кыыс төрөөбүтэ. Ол кыыһы бэйэтэ көрөн-истэн улаатыннарбыта, киһи-хара оҥорбута. Раиса Майаҕа продавецтар оскуолаларыгар үөрэнэ сылдьан, кэргэнин Слава Гоголевы көрсүбүтэ, билигин үс оҕолоох, биэс сиэннээх. Рая улахан кыыһа Катя Майаҕа кийиит буолан олорор, үс оҕолоох. Онон эһэлэрин Ньукууһу ааттатар дьоннор бааллар. Хорсун буойун, үтүө-сэмэй киһи Ньукулай Колодезников 1995 с. ыалдьан өлбүтэ.
А.Захаров.//«Сырдаабыппыт –сырдык, сылаас өйдөбүлбүт” (хомуйан оҥордо С.А.Винокурова), -Дьокуускай, 2017 с., 144-148 стр.
