Кыайыыны уһансыбыттара

  Эһэм  Герасим Илларионович Кривошапкин 1902 с.т. Саһыл нэһилиэгиттэн Елизарова Мария Евсеевны кэргэн ылан, Уот Сиэбиккэ ыал буолан оҕо-уруу тэнитэн, сүөһү ииттэн олорбуттара. Тэлгэһэтин иһигэр быраатынаан 11 оҕо оонньуура, илии-атах буолан дьонноругар көмөлөһөллөрө. Үөрэҕэ да суох буоллар сэрии иннинэ нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Олус көхтөөх, үлэһит киһи эбит. Эмискэ этиҥ этэринии сэрии дорҕооно Мэҥэ-Алдаҥҥа кэлбитэ.Эһэм  от ыйын 7 күнүгэр 1942 с . оҕотун курдук ииппит быраатын Гаврилы (1918 с.т.), улахан уолун Иллариону кытта  уоттаах сэриигэ барбыта. Эһэм 1942-1944 сс.үлэ фронугар түбэспитэ. Ыалдьан төннөн кэлбитэ. Быраата Ганя 1943 с. бааһыран кэлэр уонна ылбыт бааһыттан  1945  с. өрүттүбэккэ өлөр. Уола Илларион 1944 с. ыараханнык бааһыран Курскай уобалас, Троицкай бөһүөлэгэр көмүллүбүтэ. Эһэм  Герасим Илларионович фронтан төннөн  кэлбитигэр чороччу улаатан эрэр уола Егор, 12 саастаах уола Ким, 7 саастаах  кыыһа Натааһа баара. Кэлин сүрэхтэрин бааһын оһордон Полина диэн кыыстаммыттара. Сэттэ оҕолоро хоргуйан, ыалдьан, муунан өлбүттэрэ. Аҕам уйадыйан туран биирдэ кэпсээбитэ: аччыктаан ыалга тиийбит, кинилэр Сибииктэлээххэ олороллоро. Кийиит алаадьы буһара сылдьар,  кыыһа алаадьы сии олороро үһү. Санаатахпына, ол алаадьы сыта билигин да кэлэр диэн балыыһаҕа сыттахпына кэпсээбитэ. Ол саҕана  аҕабыт Ким кутуйах хасааһын хостоон Афанасий Федотовичка  түбэспит. Ол куттаммыт хараҕын күлэ-күлэ кэпсээбитэ оҕонньор...Ити түгэннэри санаатахпына хараастан ылабын, хараҕым уута кэлэр.Эһэм бөдөҥ-садаҥ, дьиэ тутуутугар ыҥырыыга сылдьар этэ.  Аны булчут бэрдэ. Туһаҕынан куобах бөҕөтүн бултуура. Улахан кыыһыгар маанылатан, өйөһөн олорон күн сириттэн барбыта.   1944 с.  18 сааһын туолбут сытыы-хотуу, турбут-олорбут уола Егор  (1926 с.) Илиҥҥи фроҥҥа япон самурайдарын утары сэриилэһэ барар. Өстөөхтөрү сыыспакка ытан, сымсатык ыстыыгынан киирсэн, ханнык баҕарар балаһыанньаттан кыайыылаах, булугас өйдөөх буолан, элбэх киһини тыыннаах ордоллоругар көмөлөспүтэ диэн Таатта Ытык Күөлүгэр олорор сэрии  ветерана ахтан аһарбыт  этэ. Егор(аҕам убайа)  билэр дьон Баайыска, нууччалар Баюшки дииллэрэ. Ити аата бэйэтигэр барсар курдуга. Сырдаабыт учаастагар ыал буолбакка, Атаковтар уолбут диэн ахталлара. Уолбут кыраһыыммытыгар лампа аҕалбыта  дэһэллэрэ. Уоллара тыыннааҕар кэлэ-бара сылдьан көмөлөһөрө.Баайыска хаһан да кыыһыра сылдьарын көрбөтөҕүм. Үөрэ-көтө, ылса-бэрсэ, оҕону оҕо, куруук көмөлөһө сылдьар киһи этэ. Дэлэҕэ кыра балтыларым Баайысканы «паапа гына ылбатаххыный” диэн төрөппүттэрин күллэрбиттэрэ. Сороҕор үтүө киһи кылгас олоҕу олорор дуу диэхпин баҕарабын.  Сэрииттэн  «Японияны кыайыы иһин»  мэтээллээх эргиллибитэ. 1950 с.демобилизацияламмыт. Армияттан кэлэн баран, нэһилиэккэ маҥнайгы тракторист буолбут. Кэлин райпоҕа үлэлээбитэ. 1986 c. ыалдьан өлбүтэ.Сэрии, тыл ветеранын туһамматаҕа. Билигин элбэх оҕото, сиэннэрэ кини олоҕун салгыыллар.    Баайыска  соһуччу көрсүһүүтэ киинэҕэ көстөр хартыынаны санатар. Ол маннык. 1950 с. 24 саастаах  Баайыска ытыы турар нуучча кыыһын көрөн кэпсэппитэ. Саха сиригэр медсестранан үлэлии баран иһэр, хаайтарбыта ый буолбут кыыс эбит. Усть-Куттан Иркутскай уобалаһыттан  теплоход илдьэр эбит. Наар фронтовик-саллааттар киирэллэр эбит. Биһиги манна муунан турбатах ылбыт да сиэппит уонна кэргэним диэн киллэрбит. Дьокуускайы булларар, олохтуур. Ону мин аҕам ыалдьан көрдөрө куорат балыыһатыгар 35 сыл буолан баран көрсөллөр. Аҕам  нуучча дьахтара Георгий диэн ынырар эбит. Сүтүгүн булбут курдук үөрүү  бөҕөтө буолбут. Сыллаһыы-уураһыы бөҕөтө диэн аҕам ахтара. Наһаа күндүтүк санаан, махтанан 60 саастаах оҕонньору биллэҕэ.  Ийэм Ульяна Ивановна Лыглаева (Кривошапкина) сэрии эрэ буолуон ийэтэ Анна Тимофеевна  өлөн, Тааттаттан саас сыарҕалаах атынан эбэтэ ылларбыта. Ийэм-эбэм Александра Львовна кэргэнинээн Тимофей Анисимовичтыын Мяриннар  Саһыл нэьилиэгэр Нуучча арыытыгар Кытылга 10 оҕолорун кытта кыстыыллара. Сайынын кэрэ айылҕалаах  Өрүөстээххэ сайылыктанан түптэ буруотунан тунуйаллара. Ынах, торбос маҥырыыра, эрбэй-сэрбэй оҕолор лыах, моҕотой эккирэтэн үөрэллэрэ-көтөллөрө алаас кэрэ музыката буолара. Кыһынын Кытылларыгар баран кыстыыллара. Сүөһү ииттэн, бултаан, колхозтарыгар үлэлээн быр-бааччы олорбуттара. Ыраас халлааҥҥа этин этэринии, оҕолор улаатан истэхтэринэ 1931 сыллаахха аҕалара ыалдьан өлөн хаалар. Сана борбойдорун көтөҕөн эрэр уолаттара ийэлэрин, балтыларын аҕаларын суох суохтаппакка бур-бур буруо таһаара олорбуттара. Сэрииттэн эргиллибэтэх убайдарын олохторун устата саныыллара,күүтэллэрэ. Балтылара Ульяна, Анна, Дуня.  1942 сыл от ыйыгар үс ини-биилэр бэбиэскэ тутан,  өрүһүнэн устан  фроҥҥа барбыттара.Ийэлэрэ кыайыы кынаттаах эргиллиэхтэрэ диэн бөҕөх санаалаах,  көстүбэт буолуохтарыгар дылы далбаатыы керен турбута. Бырааттыылар үс аҥы фроҥҥа утаарыллыбыттара. Улахан убайдара Сэмэн  Бурятия сиригэр Заиградскай оройуонугар үлэ фронугар мас кэрдиитигэр сылдьыбыта. Дьонун кытта тыыннааҕар суруйара. Өлбүтүн туһунан тугу да туппатахтара. Ол туһунан бииргэ сылдьыбыт дьоно эппиттэрэ. Кыра убайын  Иваны Яков борохуотунан устан иһэн, Мальта станциятыгар остолобуойга көрсөллөр. Бэйэ-бэйэлэрин аны көрсүбэппит диэн санаа суоҕа. Сэрии диэн тугун билбэт буолан долгуйбакка бырастыылаһан арахсаллар. Иван Арҕаа фроҥҥа тиийэр. 1943 с. Смоленскай уобалас Тетери бөһүөлэгин босхолуур сэриигэ 25 сааһыгар  охтубута.Г агарин куоракка братскай могилаҕа аата баарын,  1941-1945 с. үйэтитэр Гаврильев Дмитрий Николаевич хаартыскага түһэрэн аҕалбыта.    Кыра быраат Илиҥҥи фроҥҥа түбэспитэ. Онно погранзаставаҕа сылдьыбыта.Госпиталга операциялара сыттаҕына бырааһа «сахалыы хамсыыр баар, куһаҕан буолуо, хамсыыр суох, осто баар” диэбит. Бу Саха сиригэр үлэлээбит нуучча хирура эбит. Эмтэнэ сылдьан художник- оформителинэн үлэлээбит. 21 саастаах уһун, кэлбит-барбыт, ис киирбэх уол бэйэ киһитэ эбит. Бириэмэ булла да хоьоон суруйара, дойдутугар, ийэтигэр ыытара. 80 хоһооно уолугар Саһылга Василий Яковлевичка баар. Оннооҕор ырыалары булан устан альбомнары оҥосторо. Саллааттар устан ылаллара. чаастарыгар ыллаан ньиргитэллэрэ. Сэриигэ киирээри туран суруйбут хоһооно:

Мин бастыҥ эрэллээх доҕорум...

Кылбайар штыктаах винтовкам,

Өлүүттэн харыстыыр куйаҕым

Төбөбөр стальной кааскам

Илиибэр винтовка тутуурдаах

Им балайга турабын... .

              (23/2 1944 Хамар-даба  Халхин Гол)

  1946 с. сулууспалаан эргиллэн  иһэн  «Клавдий  Краснояров” теплоходка  баар  Мэнэ -Алдан киһитин Колодезников Илья Федотовиһы хоһуйбут строката:
Илдьиккэ-холдьукка сылдьар
Илии-атах буолар,
Илинтэн айаннаан иһэр
Илья Колодезников диэн
Иһит-хомуос тутааччылаахпыт.

  Үс ини-биилэр ийэлэрэ 1944 саҕаланыыта күн сириттэн барбыта.Яков 1946 с. сэрииттэн эргиллэн  кэлбитэ. Колхоһун  үлэтигэр умса түһэн  үлэлээн барбыта. Ыал буолан,   Мяриннэр олохторун уһатан үс оҕоломмуттара. 1951 с. оһолго түбэһэн  сырдык тыына быстыбыта. Яков Тимофеевич олоҕун үс оҕото, элбэх сиэн, хос сиэн салҕыыр.  Бу курдук, мин ийэбинэн уонна аҕабынан чугас аймахтарым Улуу Кыайыыны уһансыбыттара. Сэрии буолбатын, хаан тохтубатын, баар буоллун  өрүү күн! Ираида Кириллова, Мэҥэ-Алдан