Бүлүү улууһун Тааһаҕарыттан Аҕа дойдуларын көмүскүү Улуу сэриигэ 22 саамай чулуу уолаттар барбыттара. Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ алдьархайдаах сэрии былыта ааҥнаан кэлбитэ. Төһөлөөх харах уута тохтубутай, төһөлөөх киһи ыар санааҕа ыга баттаппыта буолуой? Сэрии тыына мин эһэлээх эбэм дьиэлэригэр эмиэ киирбитэ. 1943 сыллаахтан буорах буруотун сыттаабыт, Кыайыыны этинэн-хаанынан уһансыбыт киһинэн биирдэстэринэн эһэм, Харлампьев Михаил Андреевич, буолар.
Харлампьев Михаил Андреевич 1915 сыллаахха Өргүөт улууһугар Тамалакаан диэн алааска Өндөрөй, Өкүлүүнэ Харлампьевтарга үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Ойор-тэбэр оҕо сааһа Тамалакааҥҥа ааспыта. Оскуола суох буолан хас да биэрэстэлээх Балаҕаннаах диэн алааска турар оскуолаҕа үс кылааһы үөрэнэн бүтэрбитэ. 3 кылаас үөрэхтээх да буоллар сытыы-хотуу, киириилээх-тахсыылаах буолан олоҕун тухары араас салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. 1936 сыллаахха Харлампьев аатынан колхуоска сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, Торуой Чочу нэһилиэгин олохтоохторо Гуляевтар диэн ыал үһүс кыыстарын Ирина Васильевнаны кэргэн ылбыта. Кэрэ айылҕалаах төрүт дойдутугар, Тамалакаан диэн алааска сүгүннэрэн аҕалан олохсуйбута. 1938 сыллаахха бастакы оҕолоро күн сирин көрбүтэ.
1943 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ убайын Тит Харлампьевы кытта ыҥырыллан барбыттара. Дойдутугар 4 о5олоох кэргэнэ кэтэһэ хаалбыта. Убайа сэрии толоонуттан төннүбэтэҕэ, сураҕа суох сүппүтэ. Эһэм Мэхээлэ Сэбиэскэй сойуус араас омуктарын кытары биир кэккэҕэ туран, төрөөбүт дойдутун чиэһин уонна көҥүлүн көмүскээһиҥҥэ эрдээхтик сэриилэспитэ. Кини 54 дивизия 76-с Владимирскайдааҕы полк бастакы батальонун 2-с стрелковой ротатыгар сулууспалаабыта. Японияны утары сэриигэ эмиэ кыттыбыта.
1946 сыллаахха Үрдүкү Кылаабынай Командующай Иосиф Виссарионович Сталинтан Махтал суруктаах төрөөбүт дойдутугар эргиллибитэ. Сэриигэ сылдьан көрсүбүт сорун-муҥун, күн аайы өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр сылдьыбытын, уйулҕата хамсаабытын улаханнык сэһэргии барбат эбит. Арай: «Пулемёту хайа үөһэ сүгэргэ ыйааһына ыарахан баҕайы», - диэн кэлин сиэннэригэр кэпсиирэ.
1947 сыллаахтан Ворошилов аатынан колхуоска сылгы ферматыгар биригэдьииринэн, ол кэнниттэн ити колхуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Үчүгэй үлэтин иһин Үрдүкү Сэбиэт Бочуотунай грамотатынан, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1949 сыллаахха баартыйа чилиэнэ буолбута. 1957 сыллаахтан маҕаһыын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Онно да үчүгэй үлэһит аатын ылан, Москва, Ленинград куораттарга путевканан баран, күүлэйдээн кэлбитэ, эргиэн үлэтин бэтэрээнинэн буолбута.
Эһэм сэрии толоонуттан тыыннаах эргиллэн, үлэ бөҕө үлэлээн, 7 оҕо амарах аҕата буолан дьоллоохтук олорбута. Кэргэнинээн олус сымнаҕас, амарах санаалаах, көрсүө майгылаах дьон-сэргэ ытыктыыр ыала этилэрэ. «Дьоммут биһигини үлэҕэ, үөрүүбүтүн-хомолтобутун тэҥҥэ үллэстэ олорорбутугар ииппиттэрэ-такайбыттара олохпутугар улахан көмөлөөх буолла. Билигин бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэн, кыһалҕабытын тэҥҥэ үллэстэ олоробут. Кинилэр өссө биир үтүөкэннээх үгэстээхтэрэ: биһиги оҕо эрдэхпитинэ төрөөбүт, улааппыт Тамалакааммытыгар сайын аайы баран ыраас, сибиэһэй салгынынан тыынан, кэрэ айылҕатыгар оонньоон-көрүлээн, дуоһуйа сынньанан кэлэрбит. Аҕабыт Дьокуускайга олорбут балтылара: САССР, РСФСР үтүөлээх бырааһа Аграфена Павловна, доруобуйа харыстабылын туйгуна Каролина Павловна Харлампьевалар биһиэхэ күүлэйдии кэллилэр да, оҕо саастара ааспыт Тамалакааннарыгар эмиэ хайаан да күүлэйдии, сынньана барар үгэстээхтэрэ», - диэн оҕолоро ахталлар. Бу үгэһи билигин да тутуһабыт. Сайын аайы халыҥ аймаҕынан эһэбит, эбэбит алаастарыгар баран кэлэбит.
Мин эһэм, Харлампьев Михаил Андреевич, 1993 сыллаахха күн сириттэн барбыта. Билигин кини албан аатын хос сиэннэрэ, биһиги, ааттатыах тустаахпыт. Хорсун буойун, үлэһит эһэлээх этибит диэн кэлэр кэнчээри ыччат киэн туттабыт, сырдык кэриэһигэр сүгүрүйэбит.
