Таныков Семен Игнатьевич кыра кыыһа

Российскай Федерация уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ,

Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна,

Сунтаар нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо

Игнатьева Анисия Семеновна

Аан дойдуну атыйахтыы аймаабыт алдьархайдаах ыар сэрии сэбиэскэй саллааттар, кыһыл буойуттар Кыайыыларынан түмүктэммитэ оруобуна 75 сыл буолла. Сэрии – үйэлэргэ оспот сүрэх бааһа; ааспат арахпат санаа баттыга; тугунан да солбуллубат ыар сүтүк; киһи тылынан кыайан тиэрдибэт дууһа ынчыга. Сэрии эрэ буолбатын, олох эрэ огдолуйбатын...

Күн бүгүн киэн тутта ааттыыбыт тапталлаах аҕабыт, эйэҕэс эһээбит, сүгүрүйэр сүдү киһибит, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕын, Таныков Семен Игнатьевич үрдүк аатын. Биһиги аҕабыт  эдэркээн сааһыгар уоттаах сэриини ортотунан Ильмен күөл кыргыһыытыттан өстөөх арҕаҕа Берлиҥҥэ тиийбитэ. Төһөлөөх эрэйи-муҥу эҥэринэн тэлэн, төһөлөөх өлүүнү-сүтүүнү уҥуордаан, төһөлөөх дууһата кыланан,  этэ-сиинэ эчэйэн сылдьыбытын таайарга да уустук буоллаҕа...

Аҕабыт барахсан сэрии туһунан кэпсиирин отой сөбүлээбэт эрээри журналист Руслан Кривошапкиҥҥа аһыллыбытын маннык бэлиэтиир 1968 сыл кыһыныгар мин оройуоннааҕы “Коммунизм сардаҥата” хаһыакка үлэлиирим. Ороһу нэһилиэгэр командировкаҕа сылдьан, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии активнай кыттыылааҕа Семен Игнатьевич Таныыкабы көрсөн кэпсэппиттээхпин. Ол көрсүһүүбэр кини сэриигэ сылдьыбытын туоһуласпытым. Новгородскай уобаласка Ильмен күөлгэ буолбут хабыр кыргыһыыларга кыттыбытын ахтан, тэтэрээт лиистэригэр суруйан биэрбитэ.

“Мин 1942 сыллаахха бэс ыйыгар Армияҕа ыҥырыллан барбытым. Молотовскай уобаласка тиийэн, Старай Вершетскай лааҕырга 19-с хайыһар бригадатыгар үөрэммитим, 45 мм ротнай миномет наводчига буолбутум. Эдэрдэри 18-21 саастаах дьоннору, хайыһар бригадатыгар ылаллар этэ. Мин онно түбэспитим. Мантан арахпыппыт кэннэ саанан хайдах туттарга, хаамыыга, окопа хаһыытыгар үөрэппитэрэ. Биһиги нууччалыы син билэр этибит.

Балаҕан ыйыттан дьиҥнээх үөрэхпит дьэ саҕаламмыта. Сайыҥҥылыы эргэ таҥаһынан сылдьыбыппыт, кыһалҕаттан синиэлбит тэллэҕин быһан үтүлүк тиктэн кэтэрбит. Уралга тыала бэрт буолан Саха сиринээҕэр күһүҥҥүтэ ордук тымныыга дылыта. Онуоха эбии иккилии-үстүү суукканы быһа сэрии ымпыгар-чымпыгар үөрэниибит, үрдүк хайалары дабайыыга, түһүүгэ, тоҥуу хаарынан түргэнник сүүрэргэ эрчиллиибит, аһылыкпыт мөлтөҕө – барыта холбоһон кэнникинэн, ону тулуйбакка сорохпут стройтан туораабыта.  1943 сыл, бадаҕа тохсуннььу ый 20 күнүгэр, биһигини кыргыһыы толоонугар ыытар бирикээс кэлбитэ. 18 сууккаҕа тохтуу-тохтуу айаннаан, Крестцы станцияҕа тиийэн, Ильмен күөлтэн чугас, харыйа тыа быыһыгар бүгэн, нэдиэлэ устата сэби-сэбиргэли көрүнэн, бэрээдэктэнэн, походка бэлэмнэммиппит.

Оччотооҕуга ити күөл туһунан, биллэн турар, рядовой саллааттар ханнык да өйдөбүлбүт суоҕа, туох сорудаҕы толоруохтаахпытын эмиэ билбэт этибит. Олунньу 21 күнүгэр Ильмен күөл хомотун туораан, Железнай маяк диэн тумуска нөҥүө күнүгэр тохтообуппут. Ол саҕана самыыр түһэн, хаар чарааһаабыта. Ыкса киэһэ хараҥаҕа саптаран Ильмени туорааһын саҕаламмыта. Мин баар взводум сүрүн чаастартан урутаан барбыта. Компаһынан ыйдаран сөп буола-буола, туһаайыыбытын сүтэримээри, “дьуолка” кээһэн, дьоммутун хааллартаан испиппит. Хаар ууллан, хайыһардарбытын быраҕаттыырга тиийбиппит. Тиритэн, ис таҥаспыт ньылбы сытыйан, ыараан, эппитигэр сыстан эрэйдиирэ.

1943 сыл олунньу 23 күнүгэр биһиги, Ильмен күөлү туораан, өстөөх оборонатын көҥү көтөргө бойобуой сорудаҕы ылбыппыт.

Сарсыарда тыҥ хатыыта уҥуоргу биэрэк боролдьуйан көстөр сиригэр тиийэн, салгыы бирикээс кэлэрин көһүппүппүт. Стройдатан баран  ханнык да көмөнү эрэйиэ суох тустаахпытын, сыччах соһумар атаакаҕа, сатабылбытыгар эрэниэхтээхпитин туһунан командирдар тыл эппиттэрэ. Биһигини, икки рота саллааттарын, Ретле дэриэбинэни утары тахсан, өстөөх сүрүн күүһүн бэйэбитинэн аралдьытарга сорудахтаабыттара.

Ол кэмҥэ мууска хаалбыттар эргийэ кимэн, гитлеровецтар ордууларыгар икки өттүнэн кынаттыы сабардаан атаакалыах тустаахтара.

Сотору киһи хараҕа ыларын тухары маҥан халааттаах дьон халҕаһата күөлү киэптии долгун курдук хамсаабытынан барбыта. Эргийэн киирээччилэр түргэнник биэрэги былдьаспыттара... Сити кэмҥэ, хантан күөрэйбитэ биллибэт, немец самолета баар буолаат, хайдах иһэрбитин көрдөрөн бэлиэ биэрбитэ. Эмискэччи, өрт турааҕыныы, самолеттар үрдүбүтүнэн халаатыы сылдьан, буомбалаабытынан барбыттара. Ити курдук, атаакаҕа саҥардыы туран эрдэхпитинэ, итиниэхэ эбии дэриэбинэ туһаайыытыттан артиллерия, миномет, бөдөҥ калибрдаах пулемет биһигини утары силлиэлээх уоту аспыттара.

Бөлөхтөһөн иһэр дьон үрэллэн, онно-манна сылбахтана охтуталаабыттара. Биһиги отделениебыт инники уһулу ойон дэриэбинэҕэ биэрэстэ аҥара чугаһаат, ротнай минометунан сүүрбэччэ миинэни ыыппыта. Мин онно наводчик этим. Миинэм бүтэн кэннибин хайыһан көрбүтүм. Көмөлөһөөччүм өлө сытара, онтон төттөрү сүүрэн миинэлэрбин ылыахпар диэри, минометум хайы-үйэ стройтан туораабыт этэ.

Кэлин өйбүн-төйбүн булан одууласпытым, сэриигэ барыахпыттан бииргэ сулууспалаабыт киһим Ефим Николаев хаһыытаат, уонча хаамыыны ойбута эрэ баара – төбөтүнэн хойуостана түспүтэ. Кини атаҕа тостон тиэрэ баран сытара... Онно пулемет кириэстии ытыалааһыныгар түбэһэн, итиэннэ иирбиттии буомбалааһынтан үгүс, харыаннаах доҕотторум илэ хараҕым ортотугар умсубуттара.

Мин, Ефими рота санитарыгар Бочкаревка туттарбытым уонна хайабыт да аны көрсүһэр эрэлэ суох буоллахпыт дэһэн, куустуһан бырастыылаһаат, икки аҥы барбыппыт. Аһыыттан-абаттан ол түгэҥҥэ көмүскэм уута аан маҥнай тохтубута.

Отделениебытыттан башкир уолунаан ,Илкаевтыын, иккиэйэҕин эрэ хаалан иннибит диэки салгыы сыҕарыйан эрдэхпитинэ, самолеттан ытыалаан атахпар бааһыран аны бэйэм охтубутум. Онтон өйдөөн кэлбитим – 30-40 самолет арахпакка, биирдии киһинэн куоттара сылдьан, кини хаһан сууллан түһүөр диэри ытыалыы сылдьаллара. Кинилэр быһыыта, буулдьалара эстэн уурайан бардахтарына Старай Русса диэкиттэн эмиэ оччо ахсааннаах самолет бөлөҕө саба халыйан кэлэрэ. Киэһэ хараҥарыар диэри итинник салҕаммыта. Мэктиэтигэр, хойуу үүнүүлээх буолак бурдугун түүтэхтээн баран соһулуоннаабакка бырахпыт кэриэтэ, тэлгэммиппит.

Ретле итиэннэ Устрик икки ардыларынан эргийэ барбыт дьоннорбут тобохторо килэҥ мууска куотан киирбиттэрэ. Онно мэктиэтигэр өстөөх самолеттара икки төгүл эбиллибит курдуктара. Оттон Ретле диэкиттэн немецтэр сырсан иһэллэрэ. Өйдөрүн-төйдөрүн ыһыкта илик буойуннар чугаһатан баран ытарга эппиттэрин истибэккэ, илии пулемета бөтө-бөтө үлэлээн күпсүйбүтэ. Фашистар ол утарылаһыыттан чаҕыйарга күһэллибиттэрэ. Онтон мин салгыы сэриилэһэр кыахпыттан тахсан, винтовкабын тайахтанан дьонтон тэйэн, күөл үөһүнэн Железнай Маяк диэки төннөрдүү үнүөхтээбитим. Аараттан тобугун хаппаҕын курдаттыы көтүттэрбит эдэркээн нууччалыын аргыстаспыппыт.

Субу-субу сэниэбит эстэн тохтуурбут, тамахпыт хатан мууһу көйөн сиирбит. Халлаан сырдыан иннинэ дьоммутугар тиийдэрбит диэн баҕатыйарбыт.

Күн ортотун ааһыыта аргыспынаан, күөлбүт атаҕын туораары киирбиппит, били кэннибититтэн көһөн тиийиэхтээх хаһаайыстыбаннай чааспыт мууска күдэн-таһаан күөрэлэнэн сытара.

Киэһэлик санитарнай пууну нэһиилэ булан бэрэбээскилэтэн, Бологенан айаннаан Костромаҕа госпитальга тутуллубутум. Үтүөрэн баран сулууспабар төннөн , Висла, Нейса уонна Одер өрүстэри туораспытым, элбэх нэһилиэнньэлээх пууннары босхолоспутум. Дрезден, Берлин куораттары ылсыспытым. Ити тухары үтүмэн хаан тохтуутун, алдьаныыны-кээһэниини көрбүтүм. Дьэ, ол гынан баран мин 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр киирсэн ытык Ильмен күөл мууһугар курдугу үгүс бойобуой табаарыстарым өлөн сылбахтана сыталларын хаһан да харахтаппатаҕым. Оннук мин өйбүттэн сүппэт ынырыктаах хартыына этэ...

Харахпын быһа симтэхпинэ, ол онно өлөн эрээччи хаһыыта, буомба, снаряд эгэлгэнэ билигин да иһиллэргэ, үрдүбүтүнэн хара кириэстээх самолеттар ытыалыы-ытыалыы умсарыта түһүөлүүллэрэ, миинэ эстэн муус көһөҥөлөрө өрө кыдаарыйан тахсаллара, ыыс быдан буруо, тааҥнаан халыйбыт уу илэ субу көстөргө дылылара.

Сэрииттэн эргиллэн, дойдубун этэҥҥэ булан баран, Ильмен күөлгэ түбэспит быһылааннарбын баччааҥҥа диэри кимиэхэ да кэпсээбэккэ, сүрэхпэр-быарбар саһыарбытым, онно эппинэн-хааммынан билбит, киһи этэ салаһар, куйахата күүрэр сордоох-муҥнаах түгэннэри санаабыттан киэр кыйдыы, үүрэ сатыыр эрэйигэр сылдьыбытым...

Кыайыы  30 сылыгар Ороһу орто оскуолатын үлэһиттэринэн ылыллыбыт ахтыытыттан быһа тардан тиэрдиим.

Үтүөрэн баран, 15-с танковай училищеҕа механик-водитель курсугар үөрэнэн баран 1944 сыл сайын Курскай куорат таһыгар иккиһин кыратык араанньы буолан Тула, Владимир куораттар госпиталларыгар эмтэммитим. Ол кэннэ Ивановскай уобалас Горьковскай лааҕырыгар Кыһыл Знамялаах Богдан Хмельницкэй, Суворов орденнаах кылаабынай командование резервэтин төрдүс корпуһун, 49-с ыарахан минометнай бригадатыгар эмиэ наводчик курсугар үөрэнэн туттарбытым. 1944 сыл сэтинньигэ Львов куорат таһынан границаны туораан Польша сиригэр Дрезден чугаһыгар Сандорсирскай плацдармтан сэриигэ киирбиппит.

Прага таһыгар Нейсэ, Висла, Одер өрүстэргэ немецтэр улаханнык утарыласпыттара. Арай биһигини манна биирдэ чугута сылдьыбыттара. Прислав станция таһыгар 20 километр курдук чугуппуттара. Биһиги бу станция таһыгар баар куораты босхолуу баран испиппит. Онтон сибээспит быстан хаалта. Немецтэр биһигини ойуур иһигэр бадарааҥҥа төгүрүйэн ылтара. Суукка аҥаара ытыалаһа сатаан баран, минометтарбытын энин кээһэн 2100 киһиттэн  30 төгүрүктээһинтэн нэһиилэ куоппуппут. Онтон ол сирбитин, 5 суукка буолан баран атын чаастары кытта холбоһон төттөрү ылбыппыт.

Истиҥ табаарыстарым Николаев Ефим, Кешианов Василий Пантелеевич (нуучча, Краснодар киһитэ), Соловей Прокопий Маркович (Полтава, нуучча), Грузинов Алексей Григорьевич (татар, Крым) этилэр уонна бииргэ сылдьар киһиҥ барыта эйиэхэ доҕор-табаарыс-быраат буолар. Саараама атаҕастаһыы эҥин диэн суох буолар. Бары биир ыал оҕолорун курдук сылдьарбыт. Бэйэ бэйэбитин ытыктыыр, көмөлөсүһэр, өйдөһөр буоламмыт да биһиги төрөөбүт Ийэ дойдубутун быыһаабыппыт. Нейсэ өрүһү биирдэ табаарыстарбын кытта оҥочонон туораан испиппит. Немецтэр биһигини көрөн ытыалаһыы саҕаламмыта, онтон оҥочобутун түҥнэри ытан  кэбиспиттэрэ. Мин   “дьэ ууга түстүм”, - дии санаабытым. Ол бириэмэҕэ сатаан харбаабат этим, онно да немецтэр ытыалыылларын тохтоппотохторо. Онтон табаарыһым Кешианоф Василий Пантелеевич миигин баттахпыттан туппута уонна тыа диэки соспута. Биһиги нэһиилэ биэрэги булбуппут. Онтон кини өссө аны биир табаарыспытын быыһаабыта. Василий Пантелеевич ууһут киһи этэ. Бэйэтэ да улахан, модьу-таҕа көрүҥнээҕэ..

Биирдэ, Горькайга сэриигэ киирээри туран, старшинам (нуучча киһитэ этэ) миигиттэн хантан сылдьарбын, туох дьоннордоохпун ыйытта. Биһиги кыратык кэпсэппиппит кэннэ кини эппитэ:  “Мин билигин син биир бу кыргыһыыттан эргиллибэтим буолуо.

Онон, баһаалыста, мин дьоммор сылдьаар, дьонум аадырыстара бу баар”, - диэбитэ. Сэриигэ туох баҕарар буолуон сөп дии санаан ылбытым. Кырдьык, старшина ол кыргыһыыттан төннүбэтэҕэ. Мин кини биэрбит аадырыһын көрдөөн-көрдөөн булбутум, старшинам ийэлээх уонна икки балыстаах эрэ этэ. Балыстара онус кылааһы бүтэрэн баран заводка үлэлии сылдьаллара. Кинилэр миигин бэйэлэрин уолларын, бырааттарын курдук эйэҕэстик көрсүбүттэрэ. Мин кинилэргэ балтараа ый курдук сылдьыбытым. Онтон барарбар миигин итии-эйэҕэс тыллары этэн атаарбыттара. Висла, Нейсэ, Одер өрүстэри туораан Берлини ылыыга кыттыбытым. Берлиҥҥэ немецтэр улаханнык бөҕөргөтүммуттэрэ. Өскөтө биһиги самолета, танката, артиллерията эҥин суох эбиппит буоллар ыларбыт уустук буолуо этэ. Тоҕо диэтэххэ, барыта үрдүк баҕайы этээстээх дьиэлэргэ эҥин бөҕөргөтүммүттэр, онон ол саһа сытар фашистары ол дьиэлэртэн хайдах барытын бүтэриэҥий.

. Берлини ылбыппытын кэннэ, бэл диэтэр чаайдаппакка да, Прагаҕа ыыппыттара. Онно фашистар бэйэлэрэ бэриммиттэрэ. Биһиги онно аҕыйахтык ытыаласпыппыт. Сэрии бириэмэтигэр сылдьан бокуойдаах эрэ буоллаххына төрөөбүт дойдуҥ, дьонуҥ, урууҥ-аймаҕыҥ туһунан саныыгын. Оттон үксүгэр ону саныыр да бокуойа суох буолаҕын. Арай госпитальга сытаҥҥын ону-маны барытын эргитэ саныыгын. Онтон дьоҥҥуттан сурук туттаххына үөрэҥҥин атаҕыҥ сири билбэт буолар. Дьонуҥ суругун ааҕа - ааҕаҕын хараххыттан уу-хаар баспыккын өйдөөбөккө да хаалаҕын. Мин табаарыстарым Саха сирин туһунан интэриэһиргииллэрэ, ону бокуойдаах буоллахпытына кэпсэтэрбит.

Сороҕор дьоммут суругун бары бииргэ ааҕарбыт. Дьэ оччоҕо сэриигэ киирээри олороҥҥун күүстэммит-кыаҕырбыт курдук буолаҕын, эр санааланаҕын. Мин танкаҕа наводчик буоламмын разведкаҕа олох сылдьыбатаҕым. Уонна батареяҕа комсомольскай тэрилтэ секретара этим. Ол да иһин ыыппатахтара буолуо дии саныыбын.  Сэриигэ сылдьан элбэҕи көрдүм.

Аара баран иһэн көрдөхпүтүнэ, дэриэбинэлэр дэлби умайан баран оһохторо эрэ хаалбыт буолар. Аара төрөппүттэрин сүтэрбит, тулаайах, аһаҕас халлаан ыккардыгар хаалбыт кып-кыра оҕолору кытта көрсөрбүт. Кинилэри көрдөххүнэ өстөөхтөргө өһүрэриҥ өссө кыыннььан кэлэрэ. Сэриини Прагаҕа кэлэн Кыайыы күнүн түмүктээбиппит. Бу саамай учүгэй күн этэ. Олохтоохтор хас биирдии буойуну уураан, илии тутуһан махтаналлара, сибэкки быраҕаллара, итии эйэҕэс тыллары этэллэрэ. Онтон Венгрияҕа Будапешт таһыгар биир сыл буолан баран, 1946 сыллаахха советскай дойдубар эргиллэн кэлбитим. Кавказка, Алма-Ата таһыгар, икки ый буолан баран дойдубар эргиллэн кэлбитим. Миэхэ билигин барыта алта орден уонна медаль баар: Ийэ дойдуну бүтүннүүтүн фашисткай халабырдьыттартан босхолооһун кэнниттэн Кыһыл Армия көҥүлү таптыыр, бары норуоттарга бэйэтин доҕордуу илиитин ууммута. Сотору Кыайыы 30 сылын туолуо. Онно бары үөрэнээччилэр туйгун үөрэҕинэн, үчүгэй дисциплинанан көрсөргө кыһаныҥ! Аҕабыт барахсан бу эппит тыллара күн бүгүн үүнэр көлүөнэни үтүөҕэ уһуйдаҕа буолуохтун.

Аҕабыт Семен Игнатьевич Таныков Советскай Армияҕа 1942 сыл сайыныттан 1946 сыл сааһыгар диэри сулууспалаабыта. Армияттан кэлэн баран биир дойдулааҕа Матрена Сергеевна Кириковалыын холбоһон олус эйэлээхтик, иллээхтик дьиэ кэргэн тэринэн олорбуттара, сэттэ оҕону күн сирин көрдөрөн улаатыннаран, үлэһит дьон оҥортообуттара. Элбэх сиэннэнэн олохторун дьоһуннаахтык салҕаабыттара.  Пенсияҕа тахсыар диэри оччотооҕу Исидор Барахов аатынан совхоз Ороһутааҕы отделениетыгар бухгалтерынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

Улуу Кыайыы 75 үбүлүөйдээх сылын көрсө бар дьоммор бэйэ\м хоһооммун аныыбын. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат.

Сэрии уоттаах сыллара

Суоһаабатах буоллуннар,

Сайаҕас сахам норуота

Сайдыа, тэнийиэ да этэ...

Баара эбээт алаас аайы

Дьиҥ сахалыы дьол уйата,

Үлэни , үөрэҕи да кыайар

Үтүөкэн дьон үксээн испитэ.

Дьэ ол кэмҥэ сэрии сураҕа

Суорума суолланан кэлбитэ,

Сүрэх оспот бааһа буолан,

Харах уолбат уута буолан.

Хаарыан ньургун уоланнар

Хорсун буойун буоланнар,

Хара дьайдаах өстөөхтүүн

Хапсыһыыга баартара.

Кыһыл былаах аннынан

Кырыктаах кыргыһыыга,

Төһөлөөх эдэр сүрэҕи

Тохтоппутай сэрии толооно.

Кыайыы үрдүк өрөгөйүн

 Көрсүбүтэ бэрт аҕыйах.

Төрөөбүт алааска төннөр дьол

Тиксибитэ ахсааннаахха.

Алдьархайдаах ыар сэрии

Ааҥнаабатах буоллун арай..

Алгыстаах үтүө да дьылҕа 

Ананыа этэ норуоппар...