Олоҕун аҥарын – оҕо иитиитигэр
Биһиги ийэбит Павлова Антонина Афанасьевна 1938 сыллаахха бэс ыйын 30 күнүгэр, айылҕа барахсан ситэн-силигилээн аҕай турар кэмигэр, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Алтан нэһилиэгэр Варвара Ильинична уонна Афанасий Ефремович Павловтар дьиэ кэргэннэригэр күн сирин кербүтэ.
Кырачаан Тоня аҕа таптала диэни билбэккэ кэриэтэ улааппыта, аҥардас ийэ уонна эбэлэрин Ылдьааналаах Татыйаас сылаас кынаттарын анныгар иитиллибитэ.
Тоня 4 сааһын туоларыгар аҕата Афанасий Ефремович Павлов, Алтан нэһилиэгин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, Чурапчытааҕы холбоһуктаах байыаннай комиссариатынан ыҥырыллан, 1942 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр Аҕа дойдутун көмүскүү фроҥҥа аттаммыта. Сэриигэ барыаҕыттан разведчигынан сылдьыбыта, сатыы разведка взводугар сулууспалаабыта, старшина званиетын ылбыта. Новгородскай уобалаһы, Украинаны, Польшаны босхолоспута, ”Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Өстөөҕү кыайар хонуктар чугаһаатар чугаһаан испиттэрэ, Афанасий Ефремович дойдутугар, тапталлаах дьонугар төннөн кэлэргэ эрэмньитэ күүһүрбүтэ. Ол эрээри кырыыстаах сэрии 1945 сыл олунньу 24 күнүгэр Германия Илиҥҥи Померания провинциятын Изингер диэн дэриэбинэтин таһыгар (билиҥҥитэ Польша сирэ) кини сырдык тыынын быспыта.
Афанасий Ефремович дойдутун, кэргэнин Варвараны, сүрэҕин чопчутун Тоняны, төрөппүттэрин, бииргэ төрөөбүттэрин олус ахтара, ол иһин түгэн көһүннэр эрэ сурук суруйара. Охонооһой аан бастакы суругун айаннаан иһэн 1942 с. от ыйын 6 күнүгэр Өлүөхүмэ куоратыттан ыыппыта. Тиһэх суругун 1945 сыл олунньу 10 күнүгэр кыргыһыы хонуутугар охтуон 10 эрэ хонук иннинэ суруйбута. Ийэбит аҕатын суруктарын кичэйэн уура сылдьыбыта, биһиэхэ: “Эһэҕит суруктарын быраҕымаарыҥ, уураарыҥ”,- диир буолара. Билигин биһиги дьиэтээҕи архыыппытыгар эһэбит 64 суруга, 2 телеграммата ууруллан сытар.
Тоня ийэтэ Варвара Ильинична Алтан нэһилиэгин Чапаев аатынан колхоз төһүү үлэһитэ этэ. Сэрии кэмигэр саас-күһүн бурдук ыһыытыгар, хомууругар, кыһыҥҥы хабараан тымныыларга түүннэри-күннэри молотилканан бурдук астатарга, түүтэх сыстарарга үлэлээбитэ. Тыылга сыралаах үлэтэ сыаналанан, “А5а дойду сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кэлин, эйэлээх кэмҥэ, оҕуруокка, онтон оскуолаҕа поварынан үлэлээбитэ.
Сэрии ыарахан сылларыгар ийэтэ Варвара Ильинична, эбэтэ Ульяна Михайловна Родионова колхоз бүппэт түбүктээх үлэтигэр сылдьар буолан, Тоняны эбэтэ, аҕатын ийэтэ, Татьяна Гаврильевна Павлова көрөрө-истэрэ.
Ити сылларга хаһан да буолбатах кураан сатыылаабыта, алдьархайдаах сут турбута. Элбэх киһи ити кэмҥэ хоргуйан, ыалдьан суорума суолламмыта. Татьяна Гаврильевна – Эбээ Татыйаас отоһуттуур идэлээх этэ. Кини сиэннэрин, фроҥҥа барбыт үс уолаттарын оҕолорун, батыһыннара сылдьан, бөрүөк оту, кучуну, кииһилэни, ньээм от сибэккитин, унньуула оту, хаптаҕаһы, уулаах отону хомуйтаран хаһаанара, ону кыһын бурдукка, тарга буккуйан аһатан, оҕолор аччыктаабакка кыстыыллара, тумуулаан да көрбөтөхтөрө.
Тоня оҕо эрдэҕиттэн бэрт көрсүө-сэмэй , сүрдээх оттомноох, үөрэҕэр дьоҕурдаах этэ. Сэрии сылларын аас-туор олоҕор эрэйи-кыһалҕаны билэн улааппыт буолан, олох ыарахаттарын тулуйумтуо, кыһамньылаах буола улааппыта.
Антонина Алтан начаалынай, Бүтэйдээх аҕыс кылаастаах, Майа орто оскуолаларыгар үөрэммитэ. Урукку ыччаттар орто оскуола кэнниттэн хайаан да производствоҕа үлэлиэхтээхтэрэ. Онтон кини да туора турбатаҕа. 1957 сыллаахха үөрэх кыһатын бүтэрэн баран, бороон көрбүтэ. Биир сыл үлэлээн баран, Бүтэйдээх орто оскуолатыгар директор Анисимов А.Н. ыҥырыытынан пионербаһаатайынан киирбитэ. Итинтэн ыла саҕаламмыта кини педагогическай үлэтэ. Педагог идэтигэр уһуллубут ити кэмин ийэбит наһаа истиҥник ахтар этэ: “Пионерскай үлэлэр: араас сбордар, бэсиэдэлэр, экскурсиялар олус интэриэһинэйдик бараллара. Тимуровскай үлэлэри түүн дьон утуйбутун кэннэ ыытарбыт, ол көмөлөспүт дьоммут сарсыарда туран соһуйаллара. Бу үлэлээбит сылбыттан, оҕолордуун бииргэ сылдьарбын сөбүлээн, учуутал буоларга быһаарыммытым”.
Инньэ гынан кини Дьокуускайдааҕы педагогическай училищеҕа кэтэхтэн үөрэнэ киирбитэ уонна Алтан начаалынай оскуолатыгар учууталынан, пионербаһаатайынан үлэлээбитэ.
Антонина Афанасьевна 1964-65 үөрэх дьылыгар Бэдьимэ аҕыс кылаастаах оскуолатыгар алын сүһүөх учууталынан ананан кэлбитэ, ону тэҥэ пионербаһаатайдаабыта. Бэдьимэҕэ кэлэн, биһиги аҕабытын Слепцов Василий Никифоровиһы көрсөр. Эдэр дьон 1965 сыллаахха ыал буолан, алаһа дьиэ тэринэн, икки кыталык кыыска күн сирин көрдөрөллөр. Итинтэн ыла ийэбит харыс да сири халбарыйбакка, Бэдьимэҕэ үлэлээбитэ, Бэдьимэни иккис дойду оҥостубута. Ийэтэ Варвара Ильинична, эбэтэ Ульяна Михайловна, кыыстарын батыһан, Бэдьимэҕэ көһөн кэлбиттэрэ.
Ийэбит Бэдьимэ оскуолатыгар үлэлээбит сылларын олус үчүгэйдик ахтара: “1964-65 үөрэх дьылыгар Бэдьимэ оскуолата аҕыс кылаастаах оскуола буолан, 5-с кылаас аһыллыбыта. Директорынан Аргунов И.А., завуһунан Колесова Д.Н. анаммыттара. Миигин кытта тэҥҥэ нуучча тылыгар Кузьмина Р.М., математикаҕа Тарабукин Г.М. кэлбиттэрэ. Ити сыл начаалынай кылаастарга Андреева М.Н. уонна мин үлэлээбиппит. Миэхэ 2-4 кылаастары таһынан старшай пионербаһаатайы, интернат баспытааталын биэрбиттэрэ. Онон үлэм сарсыарда 7 чаастан саҕаланан баран, киэһэ 10 чааска бүтэрэ. Күнү быһа оскуолаҕа сылдьарым. Оскуолабытыгар Бэдьимэ оҕолоруттан ураты Суолаттан, Долоонтон, Сыымахтан аҕыйах оҕо кэлэн үөрэммитэ. Оччотооҕу оҕолор сүрдээх көрсүө, активнай этилэр, оскуола ыытар мероприятиеларыгар баҕаран туран кытталлара. Мин баһаатайдыыр кэммэр дружина советын председателинэн Афонская Маша сүрдээх үчүгэйдик үлэлээбитэ. Пионердар былаан быһыытынан үлэни ыыталлара, ол курдук араас сбордар, тимуровскай үлэлэр, походтар, “Зарница” оонньуу, костердар. Маны таһынан биир күһүн дэриэбинэ киин уулуссатыгар мастары олордон турардаахпыт. Хомойуох иһин, мастарбытын алдьатан кэбиспиттэрэ. Оҕолор күүстэринэн олохтоох радионан төрөппүттэргэ, учууталларга эҕэрдэ концертары көрдөрөрбүт, онно активнай кыттааччыларынан Афонская Маша, Попова Зоя, Попов Миша, Санников Миша, Тастыгин Мефодий, Барашкова Тина, Попов Данил, Попова Валя, Винокуров Вася, Неустроев Рома, Охлопков Коля этилэр. Бу оскуолаҕа 26 сыл үлэлээбит кэммэр коллектив сүрдээх эйэлээх этэ, бары сүбэлэһэн биир санаанан салайтаран, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн үлэлиирбит. Бөһүөлэккэ зонанан үлэлэр ыытыллаллара, онно зона начальниктарынан хайаан да учууталлар буолаллара. Мин зона начальнигынан хас да сыл үлэлээбитим. Зонаҕа араас өрүттээх үлэлэри ыытарбыт, төрөппүттэри кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиирбит. Ол курдук зонаҕа араас темаҕа бэсиэдэлэр, лекциялар, концертка, спортка күрэхтэһиилэр, «Кыһыны атаарыы”, ыһыахтарга саха төрүт астарын астааһын, Саҥа дьылга баал-маскараакка кыттыы, төрөппүттэр уруокка сылдьыылара ыытыллаллара”.
Ити курдук, ийэбит идэтигэр олус бэриниилээх этэ. Мин өйдүүрбүнэн, кини сарсыарда 8 чаастан киэһэ хойукка диэри оскуолаҕа сылдьара. Үөрэнээччилэригэр биирдиилээн да, бөлөҕүнэн да үлэни сатабыллаахтык тэрийэрэ, кылааһын аҥарын кэриэтэ наар “4» уонна «5» сыанаҕа үөрэнэллэрин ситиһэрэ. Педагогическай ааҕыыларга өрүү ситиһиилээхтик кыттара. Маны таһынан Ленинскэй саала сэбиэдиссэйинэн уһуннук үлэлээбитэ. Урукку кэмҥэ хас оскуола аайы В.И.Ленин олоҕун, үлэтин кэпсиир Ленинскэй саала диэн хос баар буолара.
Аны совхоз үлэтэ оскуола көмөтө суох буолбат этэ: саас хотон хаарын түһэрии, күһүн хотон сыбааһына, хас бырааһынньык аайы ыанньыксыттары солбуйуу. Манна учууталлар үөрэнээччилэрин кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьаллара. Аны өссө кыһын ынах маассабай төрөөһүнэ буоллаҕына, киэһэ үлэлэрин кэнниттэн хотоҥҥо ынах төрүүрүн кэтээн хоноллор этэ. Билигин санаатахха, оччотооҕу учууталлар барахсаттар наһаа да ноҕоруускалаахтык сылдьыбыттар эбит.
Ийэбит өрөбүл күннэргэ кытта үөрэнээччилэрин кытта дьарыктанара. Оннооҕор сорохтору дьиэтигэр кытта үөрэтэр, үөрэх матырыйаалын биирдиилээн сиһилии илдьиритэн быһаарар буолара. Оччотооҕу педагогтар туох баар дидактическай матырыйаалы бэйэлэрэ оҥорор буолаллара. Биһиги эдьиийбинээн ийэбитигэр карточка, альбом оҥорсон, көмөлөһөрбүтүн өйдүүбүн.
Пенсияҕа тахсан баран, ийэбит уһатыллыбыт күннээх бөлөххө иитээччинэн хас да сыл үлэлээбитэ. Кэлин эбэ үрдүк аатын сугэн, олоҕун тиһэх сылларын сиэннэри көрөргө-истэргэ анаабыта. Сиэннэригэр наһаа итии-истиҥ сыһыаннааҕа.
Ити курдук, Антонина Афанасьевна 33 сыл устата үөрэх кыһатыгар үлэлээбитэ, олоҕун оруобуна аҥарын эдэр көлүөнэни иитиигэ анаабыта. 33 сыл диэн эттэххэ дөбөҥ. Бу сыллар устата баһаам элбэх кырачаан кыргыттары уонна уолаттары ааҕарга-суруйарга үөрэппитэ, Билии дойдутугар сирдээбитэ. Үөрэтэн-иитэн таһаарбыт оҕолоруттан элбэх оҕо, кини туйаҕын хатаран, учуутал идэтин талбыта. Ийэбит көнө, сытыары-сымнаҕас майгылаах буолан, үөрэппит оҕолоро да, бииргэ үлэлээбит коллегалара да олус убаастыыллара. Бэйэтэ да: “Үлэлээбитим тухары үчүгэй коллективтарга сылдьан, элбэххэ үөрэммитим”, - диирэ.
Ийэбит аҕабытынаан Слепцов Василий Никифоровичтыын 38 сыл бииргэ эйэ-дэмнээхтик олорон кэлбиттэрэ. Аҕабыт Бэдьимэ отделениетыгар уһуннук ветеринарынан, зоотехнигынан, сүөһү, хонуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Дьоммут иккиэн нэһилиэк общественнай олоҕор көхтөөхтүк кытталлара.
Бэдьимэҕэ дьоммутугар тахсыы биһиэхэ олус күүтүүлээҕэ. О5олор: “Хаһан эбээ Тонялаахха барабыт?” – дэһии буолара. Дойдубутугар талаһарбыт эбэлээх эһэбитин көрөөрү, ахтылҕаны таһаараары, эбээ минньигэс аһын аһаары. Эбэлэрэ сиэннэригэр сэмсэ кэһиилээх буолара. Ол кэһииттэн күндү оҕолорго туох да суох этэ.
Ийэбит барахсан 2003 сыллаахха от ыйын 5 күнүгэр 65 сааһын туолаат да аҕыйах хонон баран, бу күн сириттэн күрэммитэ. Ол эрээри кини тыыннаах биһиги сүрэхпитигэр. Кини олоҕун кэргэнэ, кыргыттара, сиэннэрэ салгыыбыт. Биһиги күн сиригэр олорорбут тухары ийэбит сырдык мөрсүөнэ умнуллуо суоҕа.
Лилия Расторгуева, Павлова А.А. кыыһа.
