Сэрии кэмин оҕото-туйгун булчут
Кини 1931 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр Илин Хаҥалас улууһун Лээги нэһилиэгэр Бугуллаах диэн сиригэр Каракаан аҕа ууһуттан төрүттээх Петр Афанасьевич уонна Аграфена Павловна Матвеевтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Аҕам Афанасий Петрович төрөппүттэрин туһунан куруук истиҥник бу курдук ахтара: «Ийэлээх аҕабыт наһаа сымнаҕас майгылаахтара, оҕолорун хаһан да улаханнык саҥарбат, мөхпөт этилэр, тугу эмэ сөбүлээбэтэхтэринэ көннөрү харахтарынан көрөн кэбиһэллэрэ, оччоҕо улаханнык сэмэлэммит дуу, буруйдаммыт дуу курдук сананарбыт».
Аҕам 1937 сыл күһүнүгэр маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбит уонна 1941 сыллаахха Лээги начальнай оскуолатын бүтэрбитэ. 1941 сыл күһүнүгэр кинилэр олорор алааһыттан 180-ча км сиргэ Амма Наахара оскуолатыгар киирбитэ, интернакка миэстэ суох буолан хас да буолан ыалга дьуккаахтаһан олорор үөрэнэр. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланан, ону таһынан сайынын курааннаан ас-таҥас тиийбэт буолан, аччыктаан кыһын муус суол турбутун кэннэ аҕатын быраата, М.И. Калинин аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ Тихон Афанасьевич Матвеев, Аммаҕа холкуос наадатыгар баран баран төннөрүгэр кэпсэтиһэн дойдутугар төннүбүт. Онон оонньуур оҕо сааһа бүтэн, 1942 сылтан Калинин аатынан холкуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан, бастаан кыһын Кураанах диэн үрэх ходуһаларынан сылгылары аһаппыта, онтон саас бэрэбинэ кэрдиитигэр, болуот оҥорон уһаарыыга сылдьыбыта.
Ити 1942 сыл олунньу ый ортугар аҕата Петр Афанасьевич эмискэ иһинэн ыалдьан өлөбүт, кини үрэххэ сылдьар буолан кыайан эппэтэхтэр, саас кэлэн баран биирдэ билбит.
Аны саас муус устарга эдьиийэ Марфа, ыам ыйыгар уончалаах кыра быраата Николай Лээгигэ үөрэнэ сылдьан эмиэ эмискэ иһинэн ыалдьан өлөллөр. Төһө да ыар кутурҕы сүктэллэр ийэтэ Аграфена Павловна улахан сатабыллаах буолан сэрии сут-кураан кэмнэрин бултаан, балыктаан, сүөһү иитэн аһаан-сиэн этэҥҥэ туораабыттар, өссө тулаайах хаалбыт оҕолору көрөн-харайан ииппит. Улахан убайа Тимофей Петрович Алдан ороцуонугар бириискэҕэ геологтарга сирдьитинэн, таһаҕас таһааччынан сылдьыбыта, орто убайа Алексей Петрович сэриигэ ыҥырыллан үлэ фронугар Тиксиҥэ пародка таөаҥас таһааччынан сылдьыбат. Онон ийэтигэр күүс-көмө киһи 11 саастаах Оппуонньата этэ.
Онон аҕатын оннугар сайынын холкуоһугар окко үлэлээн, оттоон-мастаан, кыстык олоҕу тэрийсэн баран, күһүнүн холкуос түүлээххэ былаанын толорсо эмиэ эргэнэ хара тыатыгар кадровай булчутунан ананан тахсыбыта. Бэйэтэ да дьиктиргиэн иһин, кинини булт хайдах эрэ тоһуйа сылдьарга дылыта үһү. Онон да буоллаҕа, 1943-1944 сыллардаахха бэрт өлгөмнүк бултуйбут, Сойуус конкурсугар бастаан булт саатынан – американскай бинтиэпкэнэн бириэмийэлэммитэ.
Бэйэтэ да бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын улаханнык сөбүлээбитэ, бултааһын кини олоҕун арахсыспат аргыһынан буоларыгар бигэ эрэллээх да курдук этэ…
Сааһын бултаан бүттэ да, холкуоһун үлэтигэр кыттара, ыччаты түмэн үлэлэтэрэ. Ордук ыарахан үлэнэн промкомбинакка туттуллар маһы бэлэмнээһин этэ. Саас эрдэттэн ылата тымныы ууну кэһэ сылдьан болуот баайаллара уонна көмүөл мууһун кытта тэҥҥэ кэриэтэ уһуннаран, болуоттарын Аммаҕа киллэрэллэрэ. Оччолорго билиҥҥи курдук эрэһиинэ саппыкы диэн кэлиэ дуо, ынах этэрбэстэринэн, ардыгар курданарыгар диэри ууну кэһэ сырыттахтарына эрэ табыллыах курдук буолара.
- Сут, кураан диэн, дьэ, оччолорго сатыылаабыта, Лээгини да тумнубатаҕа, сэрии ыар содула биһигини да булбута. Ол гынан баран, биһиги дойдубут бултаах, балыктаах буолан дьонун-сэргэтин улаханнык абыраабыта. Мундуруччу диэн үрэх балыга үгүс дьону өлөртөн быыһаабыта. Эдэр, оҕо буоламмыт, тоҥору-хатары кэрэйбэккэ бэйэбит холбутугар олус ыарахан, сылаалаах үлэттэн толлубакка сырыттахпыт буолуо, – диэн ахтара оччотооҕу олоҕун сэрии сылын оҕото Афанасий.
– Биһиги холкуоспутугар сэрии сылларыгар оҕолор бары улахан дьонтон хаалсыбакка улахан көмөнү оҥорбуттара, үлэлээбиттэрэ. Ити курдук Андрей Гуляев, Роман Гермогенов, Степан Гермогенов, Иван Максимов, Егор Григорьев, Николай Романов диэн саҥа туран эрэр бэртээхэй булчут, кыайар-хотор үлэһит уолаттар элбэхтэрэ.
Учур баһынан Хабаровскай кыраай кыраныыссатыгар тиийтэлии сылдьыбыт киэҥ ыырдаах булчут Афанасий Матвеев син эмиэ бултуу сылдьыбытын курдук, биригэдьиирдээбит суола-ииһэ арылхай, умнуллубат, өлбөөдүйбэт эркээйилээх. Ол курдук кини 1964 сыллаахха бөдөҥсүйбүт Калинин аатынан холкуос комплекснай биригээдэтин биригэдьииринэн анаммыта. Салайар үлэҕэ сыһыаннаах эдэр киһини 1967 сыллаахха Мархаҕа управляющайдар куурустарыгар үөрэххэ ыыппыттара. Үөрэҕин бүтэрээт 1967 сыл кулун тутар ыйтан Амма оройуонун «Амма» сопхуоһун Лээги отделениятын биригэдьииринэн, 1968 сыл муус устар ыйыттан «Амма» сопхуос Чакырдааҕы отделениятыгар ферма биригэдьииринэн, 1971 сылтан хонуу биригэдьииринэн пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбитэ.
Афанасий Петрович көнө, судургу майгытын, үлэтигэр олохтоох сыһыанын, барыга бары толкуйдаах, уопсай дьыала туһугар сиэрдээх туруорсуутун иһин дьоно-сэргэтэ салайааччы быһыытынан үрдүктүк сыаналыыра, ытыктыыра, ол да иһин кини быһаарыылаах тылын, нэһилиэгин уйгута-быйаҥа дэлэйэригэр дьулуһуутун салалта ылынара. Кини 8 төгүл Лээги – II Чакыр нэһилиэктэригэр сельсовет депутатынан, Амма оройуон сэбиэтин депутатынан талыллыбыта, народнай суут сэтээтэлинэн, табаарыстыы суут бэрэссэдээтэлинэн уонна народнай дружина чилиэнинэн хаста да талыллан үлэлээбитэ. Сельскэй сэбиэт солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, өр сылларга тыа хаһаайыстыбатын комитетын бастайааннай хамыыһыйатын солбуллубат чилиэнинэн ананан үлэлээбитэ.
Афанасий Петрович ССРС булдун промышленноһын туйгуна, «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу Сэрии 1941-1945 сс. Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, Саха Республикатын Президенин М.Е. Николаев, Саха Өрөспүүбүлэкэтин Правительствотын грамоталарынан, элбэх юбилейнай мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, «Стахановец» диэн аат иҥэриллибитэ, тыыл-үлэ бэтэрээнэ.
Матвеева Аграфена Афанасьевна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сибээһин үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин государственнай сулууспатын туйгуна, Амма улууһун 2-с Чакыр нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Дьокуускай к., 2020
