В тылу ковали Победу

 
 
Годы жизни: 11.10.1919-10.08.1999

      Тапталлаах ийэм Мария Платоновна 1919 сыллаахха Таатта оройуонун Сиэллээх нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Билиигэ-көрүүгэ тардыһан оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн Дьокуускай куоракка ЯФАП-ка киирэн үөрэнэ сырыттаҕына убайа өлөн хаалан дойдутугар төннөн кэлэргэ күһэллибитэ. Ытык-Күөлгэ народнай суукка секретарынан үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар. «Төһө да Ытык-Күөлгэ бомба түспэтэҕин, саа эстибэтэҕин иһин сэрии кимиэхэ барытыгар чугас курдук буолта, дьон бары санаарҕаабыттара, сонньуйбуттара. От ыйыгар сэриигэ дьону илдьии саҕаланар, мөлтөх таҥастаах-саптаах колхозтаах дьон куул сүгэһэрдээх нэһилиэктэртэн кэлбиттэрин орто оскуолаҕа олордубуттара. Киэһэ аайы отуттуу, сүүрбэлии дьону бөлөх-бөлөх арааран военнай дьыалаҕа үөрэтэн хамаандалыыр хаһыылара иһиллэрэ хайдах эрэ киһи этин салаһыннарара, киһи уйулгутун көтүтэрэ… Оо, сэрии Ытык-Күөл таһыгар чугаһаабыт курдук буолта. Дьон Армияҕа ыҥырыллан барбыттара, дэриэбинэ иһийбит курдук чуумпурбута», - диэн ол кэми ийэм харах уулаах ахтара.

1942 сыллаахха кинини комсомол оройуоннааҕы комитетыгар ыҥыран ылан үп салаатыгар үлэҕэ ыытарга быһаарбыттарын иһитиннэрбиттэрэ. Үп салаатын сэбиэдиссэйэ Василий Адамович Герасимов үс ыйдаах курска Якутскайга ыыппыта, онно үөрэммитинэн үп салаатыгар нолуогабай инспектор быһыытынан сэрии ыар сылларыгар үлэлээбитэ. Ол туһунан кини кэпсээнин аҕам Харайданов Константин Николаевич бэйэтин дневнигар суруйан хаалларбыт эбит. Онтон быһа тардан аҕыннахха маннык:

 - Оччолорго нолуок араас көрүҥэ элбэх этэ. Тыа хаһаайыстыбатын  нолуогун, колхозтар подоходнай нолуоктарын инспектордар ааҕарбыт, түһэрэрбит, нолуок хомуллуутун отчуоттуурбут, үгүс нэһилиэктэри кэрийэрбит. Фронт наадатыгар тугу да харыстаммат бириэмэҕэ өлөөрү да сытар аһа-таҥаһа суох буолан тыыннаах эрэ сылдьар колхозтаах барахсан көндөй авансаҕа киирэн да туран 4-5 нолуогу төлүүрүгэр тиийэрэ. Аһыммыт иһин хайыыр да кыах суоҕа,  өстөөҕү кыайар туһугар ыраах тыылга эмиэ охсуһохха наада диэн хас инструктаж аайы этэллэрэ.

Маайа Баайаҕа Кутаматыгар, Даайа амматыгар тиийэ атаҕынан хаста-хаста хаампытын, хас-хас ыал аанын аһан киирэн үп туһугар эриссибитин бэйэтэ да билбэт. Оттон Тыараһанан, Чөркөөҕүнэн, чугас нэһлиэктэринэн сылдьыы ахсаан буолуо дуо? Ол аайы кыһыннары сайыннары үксүгэр сатыы сылдьара. Нэһилиэктэргэ сылдьарыгар сороҕор партия райкомун уонна райсовет бэрэстэбиитэлин быһыытынан байыаннай ыһыыны, араас быыбары ыытарга боломуочунай да буолта элбэх.

1942 с. сааһыгар Баайаҕа нэһилиэгэр нолуок хомуллуута кыайтарбатаҕар нолуогабай ааҕын Александр Слепцовка көмөлөһө тахсыбыта. Өлөксөөн туохтара да суох колхоз аһатан олорор уонча ыалын испииһэгин биэрбитэ, өссө ону таһынан 4-5 киһи хоргуйан өлөн хаалбыт этилэр. Стаханов аатынан колхоз салайааччылара хоргуйбут дьону биир саха балаҕаныгар аҕалан үксэ өлбүт собулҕа этинэн, кыра хааһы сыыһынан иитэн олороллоро. Бачча кэлэн баран саатар ол нолуок төлүөхтээх дьон дьүһүннэрин көрөр наада курдук буолбута. Маайа Слепцовтуун били дьиэҕэ тиийбиттэригэр сирэйдэрэ кубарыйан баран көмүлүөк оһох тула олорор, сорохторо сытар дьону Өлөксөөн ааттарын ааттыы-ааттыы көрдөртөөбүтүгэр кини тахсар аан диэки хаампытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. «Тукаам, оройуонтан сылдьар буоллаххына көр, бу буолан сытабыт, соххор солкуобай дьүһүнүн көрбөтөхпүт ыраатта. Салҕаан тахсын», - диэн саҥаны истээт таһырдьа ыстанар.

Ытык Күөлгэ кэлэн өлөөрү сытар дьон нолуок төлүүр кыахтара суогун туруорсубутугар, ол кэмҥэ үп хомуурун хаамыытын көрүүгэ райсовет оччотооҕу бэрэсэдээтэлэ Никита Васильевич Андреев Маайаны остуолу охсо-охсо үбү ситэ хомуйбатаҕын иһин норуот өстөөҕөр холообута, «бу туох киһини үлэлэтэҕит, үлэтиттэн үүрүөххэ наада» ,- диэбит үп салаатын сэбиэдиссэйигэр Герасимовка туґаайан. Маайа иккиһин тахсыбыта, били дьонтон 2-3 киһи өлө охсубуттар.

Баайаҕаҕа сэрии сылларыгар барытыгар сылга хаста эмэтэ тиэстэрэ. Биирдэ саас сир дойду көҕөрөн эрдэҕинэ соҕотоҕун икки көстөөх сиргэ «Кутама» колхозка сатыы барбыта. Кутама үрэҕэр тиийэн этэрбэһин устан  кэһэн   тахсыбытын кэннэ арай аттыгар ат турар эбит. Бууталаан ыыппыт аттара, быата быһа сиэн икки илин сототун уҥуоҕа килбэйиэр диэри быһа сиэбититигэр үөн ыһан өлөөрү турарын көрөн аһыныы бөҕөнү аһынан быатын сүөрэргэ санаммыта ыга ыйыллан хаалбыт. Абаккытыгар тииһинэн сүөрэн көрбүтэ кыаттарбат. Өр ити курдук мөхсөн баран суумкатыгар харандаас уһуктуурга анаан кыра булгу тутуу быһахтааҕын өйдөөн хостоон ылан өр мүлүктэһэн-мүлүктэһэн быһан атын быаттан босхолоон баран кэннин хайыһа-хайыһа суумкатын сүгэн бадарааннаах ууну кэһэн колхоһугар ыран өлөн тиийбитин дьүөгэтэ Таня көрсөр…

Дьүөгэлэрин Маайа Федорованы, Анна Огонньорованы, Прасковья Ханголосованы, Марияны кытта МТС уопсай дьиэтигэр олороллор. Маайа Федорова, Прасковья Ханголосова онно трактористыыллар. Маруся кладовщигынан үлэлиир. Мастара суох буолан эрэйдэнэллэрэ, тоҥоллоро. Киэһэ аайы хараҥа буолуута МТС таһыттан үстүү-түөртүү хардаҕаһы Маайа, Балаайа, түбэстэхтэринэ атын да кыргыттар кыбынан кэлэллэрэ. Биирдэ МТС дириэктэрэ Егор Захаров «Бу кыргыттар дьиэлэрин таһыгар тиис да анньар мастара суох, мин көрдөҕүм аайы МТС таһыттан өттүк баттанан иһэр буолаҕыт», – диэбит уонна күлэн лаһыгыратан баран, күннээҕи үлэ тематыгар уларыйан ааһа турбут. Онтон ыла кыргыттарга «өттүк баттаныы» диэн маһы булуу усулуобунай аатыгар киирэр.

Биир өрөбүл күн кыргыттар сарсыарда тоҥон уһуктан ким хантан мас аҕалан оһох отторун быһаарса сыттахтарына, Марусялара: «Оҕолоор, миэхэ үлэбэр куул аҥаара бурдук учуокка киирбэккэ муннукка кууллар быыстарыгар сытар ээ», – диэн тыл быктарар. Аҕа саастаахтара уонна дьаһаллаахтара Балаайа: «Хотуой, онтон аҕалан биирдэ хааһылаан сиэххэ буоллаҕа дии», – диэн этии киллэрэр. Кэбиис, аны хаайыыга ыытыахтара диэн кыргыттар куттаналлар, эмиэ да наһаа ымсыыраллар. «Киэһэ биир курууска бурдугу бөх таҥаска суулаан аҕалаар, оччо учуокка киирбэккэ сытар аһы кутуйах сиэҕинээҕэр киһи сиэбитэ ордук ини», – диэн Маайа санаатын этэр.

Биир киэһэ Марусялара биир курууска мээккэ бурдугу аҕалбытын үрдүгэр түһэн хааһы буһараннар үөрэ-көтө күө-дьаа буолан аһаары олордохторуна Иван Лопатин киирэн кэлэр. Кыргыттар соһуйан саҥата суох бараллар. Иваннара: «Оо, оҕолоор, хааһы сии олорор эбиккит, хата дьэ аһаатахпыт», – диэн саҥа аллайарын кытта кыргыттар өрө көрө түһээт эмиэ айдааран, кэпсэтэн чаҕааран бараллар. Онтон ыла куттанан таах сытар бурдукка куруускаламмат буолбуттар.

Оччолорго сулууспалаахтарга 600 г килиэп биэрэллэрэ, ону биирдэ сиэн кэбиһэн баран күнүһүн остолобуойга сыалыһар миинин кытта хааһы сииллэрэ, сарсыарда кураанах чэйи иһэллэрэ. Ол да буоллар үлэ күөстүү оргуйара, тугу да умнан туран Кыайыы туһа диэн үлэлииллэрэ. Балаайа, Маайа дьахталлартан бастакы комбайнер, тракторист этилэр. Стахановскай хамсааһын сылыгар сир бөҕөтүн тиэрдэрэн, Балаайа бурдук бөҕөнү быстаран аатыраллара. Анна Никандровна Кириллина  эмиэ кинилэр курдук аатырар.

Сэрии сылларыгар бэйэтин доруобуйатын харыстаабакка Улуу кыайыы туһугар харса-хабыра суох бары сыратын биэрэн туран үлэлээбит ийэм барахсан саамай кытаанахтык өйүгэр-санаатыгар хатаан хаалбыт өйдөбүлэ сурукка тиһиллэн хаалбыта итинник.

            Оччотооҕу былааннаммыт бары нолуоктары, заемнары кэмигэр хомуйуу олус кытаанахтык ирдэнэрэ, ийэм үтүө суобастаах үлэтин сыаналааннар оройуоҥҥа биир бастакынан 1946с. (төрдүс киһинэн диирэ) «1941-1945сс. Аҕа дойду сэриитигэр  үлэҕэ килбиэнин иһин»   мэтээлинэн наҕараадаламмыта.  

Кини Таатта оройуонун райфинотделыгар 1958 сыллаахха диэри кыһамньылаахтык үлэлиир,  онтон аҕам дойдутугар Кириэс Халдьаайыга көһөн кэлэн баран пенсияҕа тахсыар диэри Герой Ф.Охлопков аатынан совхозка кассирынан үлэлээбитэ.

Сүрдээх муударай, мындыр өйдөөх, аһыныгас сүрэхтээх, үтүө санаалаах, барыны бары сатыыр, сайдам санаалаах сэргэх киһи этэ. Сааһыран баран уолаттарбын, сиэннэрин сайын аайы тэбис-тэҥҥэ көрсөн, көмөлөһөн абырыыр этэ. Ону буолуохтаах курдук ылыныллара, сыаналанара, сылайбытын да иһин биллэрбэккэ барытын үөрэ-көтө бэриэт түһэн оҥороро, билигин санаатахха киниэхэ хайдахтаах курдук түбүк, ноҕорууска буолуой? Аны аһа минньигэһэ, барыны бары сатыыра, мындыра, иистэнньэҥэ,  дьону кытта биир тылы булан тапсара, ким киниэхэ тэҥнэһиэ буоллаҕай? Билиҥҥэ диэри сиэннэрэ ахталлар, суохтууллар. Эбээ киэнин курдук минньигэс миини, соркуойу, барыанньаны, бэрэскини сии иликпит дииллэр. Эбээ Маайа биир курууска дьэдьэнтэн биир киилэ минньигэс барыанньа оҥороро биһиги аймахха билигин да кэпсэлгэ сылдьар холобур буолар. Эбэлээх эһээлэрэ үөрэтэн оҕолорум сахалыы билэллэр, саҥараллар. Оччолорго Хаандыга оҕолоро наар нууччалыы кэпсэтэр кэмнэрэ этэ. Уолаттар биир сиргэ уһуннук олорбот мэник этилэрэ,  оскуолаҕа киириэхтэрин иннинэ остуолга олордон эрэ тимэх тигэ, быысапкалыы, остуол оонньуутугар үөрэтэн оттомнообут үтүөлээх эмиэ кини, ийэм барахсан. Биирдэ даҕаны таах олорорун өйдөөбөппун, соло буллар эрэ хойукка диэри иистэнэр буолара. Дьүөгэлэринээн Маайалыын (Мария Васильевна Ефимова), Шуралыын (Александра Петровна Тарабукина) олус иллээх этилэр, күн аайы көрсөр, кэпсэтэр, хардары-таары сылдьыһар этилэр, аны Алдан эбэлэрэ мууһуттан төлөрүйэн уһуннаҕына үһүөн киирэн маевкалыыр этилэр. Биһиэхэ совхозка ананан кэлбит эдэр специалистар олорор, дьиэлэнэр этилэр, чугас аймах курдук буолаллара, кинилэр дьонум туһунан истин иһирэх өйдөбүллээхтэригэр, махтана ахталларыгар саарбахтаабаппын. Көһөн баран баран хойукка диэри  билсэр этилэр. Биһиэхэ үгүс киһи, ыалдьыт сылдьара. Аны оройуон бэрэстэбиитэллэрэ, артыыстар хонон-өрөөн ааһаллара. Кэлин убайым Евгений Герасимов доҕотторо- комсомол, тэрилтэ  салайааччылара, мин уонна күтүөтэ Александр Егоров табаарыстарбыт, коллегаларбыт хайаан да сылдьан чэйдээн ааһар этилэр. Онно ийэм тото аһатан, аҕам тото кэпсэтэн, сүбэлээн астынар буолаллара.

Кини аҕабынаан Константин Николаевич Харайдановтыын сэрии кэнниттэн, 1947 сыллаахха холбоһон ыал буолбуттар. Күндү дьонум 50-тан тахса сыл бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн-өйөнсөн бииргэ олорон икки оҕону иитэн, улаатыннаран, үөрэттэрэн атахтарыгар туруоран, эбээ-эһээ бастыҥнара, маанылара буолан олорон бу күн сириттэн утуу-субуу бараахтаабыттара. Убайым Георгий Евгеньевич Герасимов олоҕун эмиэ үлэҕэ анаабыт, Томпо оройуона сайдарыгар үтүө кылааты киллэрбит дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ этэ.

Сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бары үрдүк үөрэхтээх үлэһит дьон буолан үлэлии-хамныы сылдьаллар.

Билигин биһиги олох атын сайдыылаах, таһымнаах, дьалхааннаах, тэтимнээх аныгы үйэҕэ олорон советскай кэм дьоно, төрөппүттэрбит барахсаттар, инники көлүөнэлэрэ эйэлээх, үтүө-мааны олоххо олороллорун туһугар күүстэрин-уохтарын харыстаабакка уопсай дьыала иһин туруулаһан туран үлэлээбиттэрин бэлиэтиэх, махтаныах тустаахпыт дии саныыбын. Ытыктыыр, өйдүүр-саныыр күндү дьоммут үлэни өрө туппут олохторо, ситиһиилэрэ, үтүөлэрэ биһиэхэ холобур буолар, инники сирдиир, арчылыыр-араҥаччылыыр. 

 Кыыһа Мария Егорова-Арылыйа

 

Место рождения: Таттинский район
ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ