В тылу ковали Победу

 
 
Годы жизни: 1915-19.04.1993

Чурапчы  улууьун  Хайахсыт нэһилиэгэр  киирсэр Арыылаах  алааска олохтоох  Эверстовтар  диэн  ыал  бу  биһиги  дьоммут этилэр. Төрут Амма кыыһа кийиит, дьон тэҥинэн дьиэтин-уотун бэринэн, о5олорун бэркэ харайан улаатыннаран испитэ ханна баарый.  Киьи үөйбэтэх өттүттэн суһал дьаһал кэлэн,  сут-кураан  дьылы туоруур  кыахтара  суох диэн  ааттаан, чурапчылары  барыларын хоту дойдуга  көһөрүү  туьунан  куттал сурах тилийэ  көппүтэ, хомойуох иһин, сымыйа буолбата5а.  Ба5ар ким  эмэ  хаалаарай  диэх курдук  санаа  салгыы сайдыбата5а. Ол  курдук  тиэтэлинэн, ыгыы-түүрүү түрүлүөнүн быыһынан, сэрии буолбута иккис сылыгар, 1942 сыл күһүнүгэр бука барыларын аа5ан-суоттаан, кумаа5ылаан-докумуоннаан туран,  көскө ыыталлар.
Инньэ гынан Чурапчы оройуонун 41 холкуоһун, чуолкай ахсаана биллибэт элбэх, туох да бэлэмэ суох дьону эмискэ үлүгэр Эдьигээн, Булун, Кэбээйи оройуоннарыгар көһөрөн кэбиһэллэр.
Анастасия Алексеевна Эверстова диэн ааттанар ыал ийэтэ бэйэтин аатыгар суруллубут ус о5отун кытта ити хомуурга эмиэ хабыллыбыта. Сарсыарда, сүр тиэтэлинэн хомунан, ус о5отун илдьэ,  уоннаах Еримейин, алталаах Мариятын уонна биэстээх эрэ Алексейын сиэппитинэн Бэстээххэ айанныыллар...Сэрии  кэминээ5и  дьаһал  судургута уонна суоһара.  Туох да үгүс кэпсэтии суох,  бара5ыт да бүттэ диэн  бирикээс  эрэ  тиийэр буолла5а.  Онуоха өссө туох  да  атын малы-салы ылар көҥуллэммэт  диэн утуйар таҥастарын, аһыыр иһиттэрин  эрэ ылалларыгар  кытаанахтык этэллэр……Инньэ гынан бу тухары нус-хас олорбут маанылаах сирдэриттэн, о5олоро күнү кербут төрөөбут дойдуларыттан улахан күһэлэҥҥэ тубэһэн, харахтарын уута  тохтоло  суох  субуруйбутунан,  Аллараа Бэстээххэ аттаммыттара.…Боломуочунайдар этэллэринэн онно кинилэри илдьэ барыахтаах  баарсалар күүтэн тураллара. Чурапчы сириттэн сатыы, о5олуун-бэйэлиин сосуһан кэриэтэ  айанныахха  диэтэххэ ыраах сир ээ. Инньэ  гынан 8-9 хонук  устата сыралаһан,  аара алдьанан тохтуу-тохтуу, астара бутэн хамсыыр да кыа5а суох  ыбылы  кыпчыттаран, эбиитин  кимнээх эрэ тута өлөн хааланнар, аймал5аннаах айан итинник са5аламмыта...Бэстээхтэрин  булан да диэн... Сир-халлаан ыккардыгар, өрүс тымныы чааныгар,  дьиэ да,  уот да суох кытылыгар  турар бэйэлэринэн тиийээхтээтэхтэрэ. Хаттык гынар туох таҥаһа кэлээхтиэй? Сылаас аһынан ким хааччыйыай?  Турар  бэйэлэринэн тиийбит эрэйдээхтэр хантан тугу хаххаланыахтарай?  Ол да иһин, төрүкү  да иинэ5эс, мөлтөх өттүлэрэ сонно суорума суолламмыттара. Онон  быстарыы, хоргуйуу, тоҥуу-хатыы кытаана5а  хотугу да  сирэ  суох сонно, Бэстээх  кумахтаах кытылыттан са5аламмыта.
…Настаа  муҥнаах,  тиийээт,   мас соһуутугар  улэлээн  барбыта. Уонча дьахтар буолан,  онтуларын  биригээдэ диэн ааттыыллара, өрүс кытылыттан уунан уһаарыллан  кэлбит  бэрэбинэлэри  быалаан баран өрө соһон таһаараллар.  Инньэ  гынан  икки  хараҥаны  ыпсараллара. Өйүөтэ  диэн быыкаа  хааһы сыыстаах буолара. Маһы соһуу манан а5ай үлэ  буолбатах этэ. Били  баайбыт өтүүлэрин санныларыгар кыһарыйан  күүстэрэ баарынан сосуһар буолан, кэтэ сылдьар хобдох  со5ус чылыгырыайкаларын  санна элэйэн, тырыттан хаалара.  Ону  сотору-сотору  хам  анньан,  сабы да уйбат буолуор диэри  абырахтанар  туспа  кыһал5а  эмиэ баара...Уола  Еримей  балтылаах быраатын көрөн дьиэһиттиирэ. Киэһэ өлө сылайан, букатын эстэн кэлбит ийэтигэр аһылык дуомун астаан, буһаран көрсөрө. Онто  да диэхтээн, үксүн  эмиэрикэ  бурдугуттан буспут  хааһы уонна сылбаххай  чэй сыыһа. Ол да олус күндүтэ эбээт, туох да суо5унаа5ар кэм ыйыстардаах үбуолла5ыҥ.  Оттон  ол ба5алаах эмиэрикэ бурдугуттан лэппиэскэ  кыайан буспат уратылаа5а, ууга киирдэ да ууллан хаалар дьикти бурдук хааһы да буолан абырыырыгар үөрүү  үксүүрэ.…Биирдэ куолуларынан, Дьардьааҥҥа балык собуотугар улахан кылгас оҥочонон  туораан  иһэн, Өлүөнэ өрүс ортотугар  улахан  буурҕаҕа түбэспиттэрэ.  Буурҕа  буоллар б уоллун  ээ,  өллөххө да кимэ кэлэн аһыйа оонньообут үһүө?! Хата, туох эрэйэй, биир кыһалҕаттан... сынньанаа эбитэ ини? Ситинник санаатыттан хаанын да хамнаппатаҕа. Онтон эмискэ:– Хотуой?! Оттон оҕолоруҥ?! Ким кинилэри атахтарыгар туруорар?!– диэх курдук,  кинини сэмэлиэх айылаах, бэйэлээх бэйэтин санаалара харахтарын арыйа биэрбиттэрэ да, Настаа эрэйдээх көмүскэтин  уулара уҥуох сирэйин устун  көҥүл сүүрэлээн барбыттара...– Бу алдьархайы!  Кырдьык даҕаны?  Мин чыычаахтарбын  ким көрүөй-истиэй?  Миигин  манна тимирбитэ диэн хайалара  ылан ити сытар оҕолорбун көрүөй -истиэй, иитиэй-аһатыай?!– ити кинини өйүн кытта күүһүн мөккүөрэ үүйэ-хаайа туппуттара, хаана да сүгүн эргийбэтиттэн иинэ хаппыт быччыҥнара, быһа барыах кэриэтэ уһукта биэрэн, ыарыылаахтык уунаҥнаан барбыттара...Настаа  хараҥарбыт  харахтарыгар  олорбут  олоҕо, тапталлаах Амматын кытыла,  Абаҕатын сирэ,  Хайахсытын хатыҥнара,  Арыылааҕын алааһа, хаайыыга  барбыт  Хабырыыс кэргэнэ,  халтай хаалбыт кини оҕолоро, көһөрүүгэ күһэллибит,  онно кэлэн эрэй  бөҕөтүн көрсөр бэйэтэ төрөппүт оҕолоро утуу-субуу элэҥнээн ааспыттара. Эдэркээн дьахтар онтон олус аймаммыта, бу буурҕаҕа букатын баттаппакка, булгуччу тыыннаах хаалыахтаахпыт  диэн, сэниэ баарынан ол  оҥочолоохтору кытта бииргэ тутуһан, тохтоло суох ыһыллар долгуннары  тоҕута көтүтэлээн, иннилэрин хоту эрдинэн-эрдинэн испиттэрэ... тиһэҕэр бэрт эрэйинэн, муц сорунан да буоллар, хата, быыьаммыттара...Оччотоо5у колхуостартан судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ үөһэттэн кэлэр дьаһалынан улэһит илиини ылаллара. Онно сеп түбэьиннэрэн Настаа биир- -үтүө  түгэҥҥэ Эдьигээҥҥэ көһөр кыахтаммыта. Ол  кини дьону кытта сатаан кэпсэтэр, итэ5этиилээх уонна ылыннарыылаах  тылын  туоьута этэ. Төһөлөөх кэмҥэ  ити  иэдээн өлүүлээх кый ыраах, ыарахан дьыбардаах сиргэ кыра оҕолорун  кыбыммытынан олоруо этэй?  Хата алҕас, быыс-үүт көстөн хаалан,  үлэни кыайыгас, үтүө майгылаах эдэр дьахтары киин сиргэ барарын көҥүллээбиттэригэр махтал. Кини оскуолаҕа кэлэн остуорастыыр үлэлэммитэ. Ол  анараа  түбүгэр холоонноох буолуо дуо. Эбиитин  оробуочай  киһи аатыран нуормата тыырыллан карточканан аһылык ылар бырааптаммыта. Оскуолаҕа уонча оһоҕу оттооччунан икки киһи үлэлиирэ. Оҕолор үөрүүлэрин кытта, оттуллуулаах сылаас дьиэҕэ баран, мас тасыһыытыгар, оһох оттуутугар илии-атах буолан көмөлөһөллөрө. Дьоҕус да буоллар күннэтэ кыра-кыратык аһаан-сиэн кинилэр улам сэниэлэнэн испиттэрэ. Настаа барахсан урут түһээн да баттаппатах тыалынан-буурҕанан ытыллар билбэт дойдутугар алҕас да көстө түһэр араас үлэни барытын сатаабыта, ол быыһыгар эр дьон чулуута эрэ кыайыах ыар үлэтин кытта толуйан, сыратын-сылбатын бүүс-бүтүннүү биэрбитэ. Мындыр өйүнэн-санаатынан, сөҕүмэр сатабылынан үс оҕотун тыыннаах илдьэ сылдьарын дьон көрө сөҕөрө. Чахчыта да кини эт мэйиитин элбэхтик үлэлэтэн, үгүс түүн-күнүс сынньанар диэни билбэккэ хачыгырайан,оҕолорун дойдуларын буоругар үктэннэрдэҕэ.
1945 сыллаахха сэрии бүппүтүгэр эрэ, көскө кэлбиттэр мантан инньэ дойдугутугар төннөргүт сөп диэни соһуйа-долгуйа истибиттэрэ. Оннук сонуну кини эмиэ тута ылыммыта, санаатыгар, алааһын дыргыл сыттаах отунан тэлгэммит түөлбэтигэр тиийиэх дьолго тиксээри гыммытын итэҕэйиэ да суох курдуга. Баҕар, кэнэн эбитэ буоллар, хантан кэлбитин аанньа, көһөрүллүөн  иннинэ  олорбут  сирин  Чурапчыны  да тутуһуон сөбө эрээри, кини туох да элбэх сыымайдааһына суох, чуо төрөөбүт сиригэр Аммаҕа, ахтылҕаннаах Абаҕатыгар төннүбүтэ.
О5олоро утуу-субуу улаатан, атахтарыгар  туран  испиттэрэ эдэркээн эрдэҕиттэн  аҥаардас  хаалбыт  ийэни  үөрдэрэ..
Настаа улахан уола, улахан өйөбүлэ, бары уустугу дьиҥ эр киһилии тэҥҥэ үллэстибит оҕоккото Еримей Гаврильевич Эверстов 1936 сыллаахха ыам ыйын 31 күнүгэр төрөөбүтэ.
Көһүүттэн кэлэн баран ийэтин дойдутугар олохсуйбута, Амма уола буолбута, оскуолатын бүтэрэн баран Новосибирскайдааҕы потребительскай кооперация институтугар үөрэнэ киирбитэ.  Аҥаардас  элбэх  оҕолоох  ийэ  улахан  оҕото буолан  сааһын  тухары барыга эппиэтинэстээҕэ. Кини  киһи  буоларыгар ийэтиттэн эрэ өйөбүллээҕин бэркэ өйдүүрэ, ол иһин кытаанахтык туруулаһан үөрэммитэ. 1964 сыллаахха онтун бүтэрэн экономист идэлэммитэ. Элбэх оройуоҥҥа көһө сылдьан үлэлээбитэ. Ити сыл Бүлүү улууһун Мастааҕыттан төрүттээх Быскасова Мария Афанасьевнаны кытта холбоһон ыал буолбута. Кэргэн ылан, оҕолонон-урууланан  бытарыйбытыгар ийэтэ барахсан, эбээ үрдүк солотун быһыытынан, биэс уол, биир кыыс сиэннэрин көрөөччүнэн элбэхтик кинилэргэ илии-атах буолбута.  Еримей  Гаврильевич  райпотребкооперация  бэрэссэдээтэлинэн, райбыткомбинакка экономиһынан, Амматааҕы үлэлээх буолуу киинигэр специалиһынан өргө диэри үлэлээбитэ.
Кини үлэ бэтэрээнэ, коммунистическай үлэ ударнига, РФ, САССР, СР үрдүкү салалталарын Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта.
Кэргэнэ Мария Афанасьевна Дьокуускайдааҕы кооперативнай техникуму бүтэрэн бухгалтер идэлэммитэ. Өр сылларга Амматааҕы эргиэн тэрилтэтигэр бухгалтерынан, ревизорунан үлэлээбитэ. Эмиэ коммунистическай үлэ ударнига, үлэ бэтэрээнэ, потребкооперация туйгуна, 40 сыл устата эҥкилэ суох үлэлээбитин иһин анал знагынан, РФ, САССР, СР үрдүкү салалталарын Бочуотунай грамоталарынан, «Ийэ буолуу» мэтээл 1-2 степеннэринэн наҕараадаламмыта. Еримей Гаврильевич Мария Афанасьевналыын 30 сыл иллээхтик, дьоллоохтук олорон алта (биэс уол, биир кыыс) о5оломмуттара.  Еримей Гаврильевич 1994 сыллаахха орто дойдуттан барбыта.
Настаа иккис оҕото – кыыһа Мария Гаврильевна Эверстова-Афанасьева, 1935 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр төрөөбүтэ. Мария 1955 сыллаахха Амма сельпотугар кассирынан үлэҕэ киирбитэ. 1958 сыллаахха республикатааҕы атыы-эргиэн оскуолатын бүтэрэн Аммаҕа продавецтаабыта. Маша 1960  сыллаахха  Үөһээ Бүлүү уолун Афанасьев Михаил Михайловиһы көрсөн  ыал буолбута. 1955-93 сс.  Амма   райпотун  раймагар,  кэнники кинигэ  маҕаһыыныгар продавецтаан,  бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта. Атыылаһааччыларга   эйэҕэс, болҕомтолоох   сыһыанын  иһин, итиэннэ итиннэ  биир кэмҥэ үс Маша үлэлии сылдьыбытынан сибээстээн, кинини араараннар, таптааннар «Кыра Маша» диэн сүрэхтээбиттэрэ  үйэтин тухары иҥэн хаалбыта. Отуттан тахса сыл эргиэн эйгэтин эриирдээх-мускуурдаах үлэтин кини, оннооөор көһөрүү кытаанаҕын тулуйбут буолан, кыайа-хото туппута. Мария  Гаврильевна  сыралаах  үлэтин  сыаналаан  киниэхэ «Советскай Союз потребкооперациятын туйгуна» бочуоттаах аат иҥэриллибитэ. «Холбос» респотребсоюз   бырабылыанньатын,   боропсойууһун Бочуоттаах грамоталара, махтал суруктара кини үтүө суобастаах үлэтин туоһулууллар.
Потребкооперация5а 40 сыл  устата  эҥкилэ  суох  улэлээбитин  анал знагынан  бэлиэтээбиттэрэ. Кэргэнэ Михаил Михайлович отучча сыл устата Амма5а дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатыгар болуотунньугунан үлэлээн баран, кэлин бочуоттаах сынньалаҥҥа  баран уурайбыта. Тыыл бэтэрээнэ, улэ бэтэрээнэ  мэтээллэрдээх. Мария Гаврильевна уонна Михаил Михайлович 30 сыл эйэлээхтик олорбуттара, икки кыыс о5олорун улаатыннарбыттар. Кэргэнэ Михаил Михайлович Афанасьевтыын икки кыыс оҕону улаатыннарбыттара, олортон сиэннэрдээхтэр.
Мария  Гаврильевна  көһүү  муҥун-сорун  дьарамай  санныгар  сүгэн, инчэҕэй  тирбэҕэ  быстыбатынан  этэҥҥэ  туораан,  тыыннаах ордубут төлкөлөнөрүгэр  махтанан  оҕолонон-урууланан  удьуордара  салҕаммытыгар мэлдьи  ийэтигэр  махталлаах  буолара. Биһиги ийэбит олоҕу наһаа таптыыра, сыаналыыр этэ, хайа да ыарахан кыаллар суолун булара,көру-күлүүнү кэмигэр сатаан туһсанара олоҕун чэпсэтэрэ. Саамай үчүгэйэ- ол тапталын, истин-сылаас сыһыанын биһиэхэ тиэрдэрэ .Сиэннэриттэн күнэ-ыйа тахсара,сыллыы,таптыы сылдьара,тулалаыыр дьонно истиҥ сыһыаҥҥа уерэтэрэ, үтүөҕэ-кэрэ5э угуйара.
Настаа  көһөрүүгэ илдьэ сылдьыбыт оҕолоруттан кыралара, уола Алексей Гаврильевич Эверстов 1936 сыллаахха ахсынньы 1 күнүгэр төрөөбүтэ. Кини улаатан-ситэн баран, киэҥ сиринэн эргийтэлээн, хоту-соҕуруу үлэлээн баран, 1966 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ тиийэр.  Онно  «Сельхозтехникаҕа» – СХТ-га үлэҕэ киирэр. Ити дьыл Анна Ксенофонтовна Корнилованы кытта билсэн ыал буолар. Анналаах Алексей 1967 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр бастакы оҕолорун Радомиры төрөтөллөр. Онтон нөҥүө сылыгар, сэтинньи ый 9 күнүгэр, анаабыт курдук кыыс оөолоноллор. Алексей олус таптыыр ийэтин аатын кыыһыгар иҥэрбитэ кини кыратыттан эрэйи-муҥу көрөн улааппытыгар, иринньэх бэйэтин сүүнэ киһи гынан таһаарбыт күндү киһитигэр үйэлээх махталын бэлиэтэ этэ. Алексей кэргэнин кытта түөрт эрэ сыл бииргэ олорор дьолломмута. Уһуннук ыараханнык ыалдьан, мөлтөөбүтүн билинэн, тиһэҕэр 1971 сыллаахха дойдутугар кэлэн сырдык тыына быстыбыта.

Ытык дьоммут олорон ааспыт олохторун билигин  о5олоро , элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар.

А.Эверстов “ Бу аата- олох” диэн кинигэттэн быһа тардан суруйда В.Афанасьева. 05.05.2020

 

 

 

Место рождения: Амгинский улус с Абага
ПОДЕЛИТЬСЯ СТРАНИЦЕЙ