Николай Яковлевич уруккута Дүпсүн улууһун Чэриктэй нэһилиэгин “Баатаҕай Алдана” диэн сиргэ олохтоох Бурнашевтар аҕаларын ууһун ыалыгар төрөөбүтэ. Кини аҕата Дьаакып Алдан өрүс кытылын үрдүгэр сытар “Харам” диэн икки километр усталаах улахан күөл үрдүгэр олорбута. Дьаакып оччотооҕу саха омук тыатын ыалын дьарыгынан сүөһү-сылгы ииттэн, сиэмэ ыһан айаҕын ииттэн олорбута, кини түөрт оҕолооҕо. Ньукулай иккис оҕонон төрөөбүтэ. Кини иннинэ Миитэрэй диэн уол төрөөбүтэ, кини уһанар идэлээҕэ, онон дьоно-сэргэтэ Уус Миитэрэй диэн аат иҥэрбиттэрэ.
1935 сыллаахха “Хаачылыма” артыалы “Ыччат суола” колхозка уларытан тэрийбиттэрэ. Колхозтаахтар бэйэлэрин уопсай мунньахтарыгар үлэни-хамнаһы ырыҥалаан билэр, производствоны сатаан тэрийэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ сытыары-сымнаҕас майгылаах Николай Яковлевич Бурнашеву саҥа тэриллибэт колхоз бырабылыанньатын председателинэн талбыттара. Николай Яковлевич илиитигэр кыра кыамталаах колхоз производствота туттарыллыбыта. Мантан ыла саҕаламмыта Николай Яковлевич уһун кэмнэргэ колхоз производствотын ситиһиилээхтик салайыыта.
“Ыччат суола” колхоз бэйэтин хаһаайыстыбатын ахсаанынан, иитэр сүөһүтүн, сылгытын төбөтүнэн уонна ыһыытын иэнинэн оройуоҥҥа кыра колхозтар ахсааннарыгар киирэрэ. Колхоз бас билэр сирэ Баатаҕай Алданын кытыытыгар баар бадарааннаах-дулҕалаах ходуһаларга уонна Алдан өрүс арыыларыгар баара. Онон оттооһун аҥардас илии күүһүнэн барар, үгүс эрэйи, түбүгү ирдиирэ. Ол кэмҥэ тыа нэһилиэнньэтэ-колхозтаахтар бэйэлэрэ үүннэрбит сиэмэлэринэн аһылыктанан олороллоро. Онон саҥа тэриллибит “Ыччат суола” колхоз салалтата сиэмэ үүннэриитигэр улахан суолтаны биэрэн үлэлээбитэ.
Урукку бытархай хаһаайыстыбанан олорбут ыаллар бааһыналарыгар сайын аайы сири кэҥэтии үлэлэрэ ыытылланнар колхоз ыһыытын иэнэ кэҥээбитэ, туораахтаах культуралар үрдүк үүнүүлэрин ылан гос.поставка былааннарын толороллоро, ыһыыга уураллара уонна сылын аайы көлөһүн күнүгэр сиэмэни үллэстэллэрэ хааччыллыбыта. Кыра кыамталаах колхоз буолан үбэ-харчыта тиийбэт буолан оччотооҕу кэм техникаларын атыылаһар кыаҕа суох этэ. Ол түмүгэр колхозка көлө молотилката суоҕа, онон ыаллыы колхозтан уларсан сиэмэлэрин астаталлара, бэл икки эрэ тэлиэгэлээхтэрэ. Атын от үлэтигэр туттуллар техникалар тарбахха баттаналлара. Олор түмүктэригэр от үлэтэ илии күүһүнэн ыытыллара. Бу үлэҕэ кырдьаҕаһыттан оҕотугар диэри икки хараҥаны холбоон үлэлээннэр колхозтарын общественнай сүөһүтүн уонна дохуокка оту оттооһуҥҥа бары кытталлара. Колхоз председателэ колхозтаахтарын кытта тэҥҥэ үлэлэһэрэ. Кини от охсуутугар дойдутугар үтүөкэннээх охсооччу эбитэ үһү.
Бу туһунан тыыл уонна үлэ ветерана Николай Петрович Рожин бу курдук кэпсиир: – Сэрии иннинэ үчүгэй охсооччулар баар кэмнэригэр кинилэри от охсуутугар тулуппатат, тэҥнээҕин булбат этэ. Ол курдук оннооҕор 50 –чатыгар сылдьан сыллаахха 2,35 га сирин охсон сөхтөрбүтэ, – диэн кэпсиир. Кини илиитинэн бары үлэни түргэнник уонна саталлаахтык толорорун туһунан кэпсээн оҥостоллор. Кини колхозтаахтарын кытта тэҥҥэ үлэлэһэн дьонун үлэҕэ көҕүлүүрэ. Николай Яковлевич дьылы быһаарар сезоннай үлэлэргэ: от-сиэмэ хомуурдарыгар, ыһыы үлэлэрин кэмнэригэр хонтуораҕа олорон үлэлээбэтэх салайааччы этэ. Кини колхозтаахтарын кытта тэҥҥэ үлэлэһэ сылдьан, салайар үлэтин быһаарара. Итигирдик бииргэ үлэлэһэ сылдьан колхозтаахтарын кытта сүбэлэһэн-амалаһан, кинилэртэн сүбэлэттэрэн салайара. Бу маннык ньыманан үлэни салайыыта колхозтаахтары кытыарыы биир көрүҥүнэн буоларын Николай Яковлевич саталлаахтык туһанара.
Николай Яковлевич бу курдук саталлаахтык салайан колхоһун атаҕар туруорбута уонна 1940 сыллаахха председателиттэн уурайан атын үлэҕэ колхоһугар үлэлээбитэ. Бу курдук үлэлии олордоҕуна Аан дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта.
Аҕа дойду сэриитин инниттэн түспүт умайар уот кураан –сут сыллар салҕанан барбыттара., ас-үөл тиийбэт ыарахан кэмнэрэ кэлбиттэрэ. Сэрии саҕаланарын кытта эдэр-чэгиэн колхозтаах эр дьоннор утуу-субуу сэриилэһэр армияҕа баран испиттэрэ. Сэриилэһэр армияҕа хомуйуу маассабайа 1942 сыл бэс ыйыгар ыытыллыбыта. Бу хомуурга түбэһэн колхоз председателэ Свешников Алексей Алексеевич армияҕа барбыта. Үгүс эдэр колхозтаахтар эмиэ армияҕа ыҥырыллыбыттара. . Колхозка кырдьаҕастар, ыарыһахтар, дьахталлар уонна оҕолор хаалбыттара. Колхозтаахтар бэйэлэрин мунньахтарыгар үлэни-хамнаһы сатаан салайар, урут председателинэн үлэлии сылдьыбыт Николай Яковлевиһы председателинэн талбыттара. Ити курдук кини илиитигэр колхоһу салайар үлэтэ туттарыллыбыта. Кыра кыамталаах, ыарахан үлэлээх колхоз производствотын ымпыктаан-чымпыктаан салайыы кини санныгарсүктэриллибитэ.
Николай Яковлевич колхоһу иккистээн салайыыта кураан-сут сылыгар, ас-үөл тиийбэт, аччыктааһын сабардаан турар уонна Аҕа дойду Улуу сэриитэ дьон-сэргэ олоҕор аҕалбыт аһара ыарахан кэмнэрэ этилэр. Колхоз производствотыгар үлэни-хамнаһы ыытар турук үлэһиттэр суох буолбуттара. Онон үгүс өрүттээх , элбэх салаа производстволаах колхоз үлэтин аҥардас үлэни - хамнаһы кыайа тутан үлэлээбэт оҕонньотторунан, ыарыһахтарынан, оҕо-дьахтар аймаҕынан ыытар сүрдээх ыарахаттардаах этэ.
“Ыччат суола” колхоз ити кэмҥэ 1746 га туһаныллар сирдээҕэ, 150 -ча ынах сүөһүлээҕэ, онтон 40 –ча ыанар ынахтааҕа, аҕыйах сылгылааҕа, эмиэ да сибиинньэ иитэрэ. Итини таһынан тыаттан күндү түүлээҕи бултаан государствоҕа туттарар эбэһээтэлинэй былааннааҕа. Ону таһынан оройуон киинин тэрилтэлэригэр, оскуолаларга оттук маһы бэлэмнээһин курдук үлэлээн биэрии былааннара тиэрдиллэрэ. Оччотооҕу кэмҥэ оройуон үрдүкү тэрилтэлэринэн колхозтар кыраларын-улахаттарын, кыамматтарын аахсыбакка былааннар тиэрдиллэллэрэ уонна колхозтар, нэһилиэк советтарын салайааччыларыттан кэмигэр толороллорун ирдииллэрэ, толоттороллоро. Этиллибит кэмигэр толорбот түбэлтэлэригэр өстөөххө көмөлөспүт курдук көрөн миэрэҕэ-сэмэҕэ тардаллара. Кураан-сут сыллар үрдүк чыпчааллара 1942с. сайыныгар түбэспитэ. Хара сааскыттан ардаҕа суох күннэр турбуттара. Хотуттан –арҕааттан тымныы тыаллар үрэллэрэ, түүнүн тоҥороро. Онон сир кырса иинэҕэстик көҕөрөн истэҕинэ аһыҥа үөн аһара күүскэ түһэн кубараччы салаабыта. Аһыҥа сиэһиниттэн ходуһалар-мэччирэҥнэр иэннэрэ күөх быкпатаҕын курдук кубарыйан сыппыттара. Бааһынаҕа ыһыллыбыт сиэмэлэр саҥа көҕөрөн истэхтэринэ аһыҥа сиэн хара буорунан харааран сыппыта. Онон от-сиэмэ үүммэтэҕэ, дьоҥо сэргэҕэ ыарахан олох ааҥнаабыта. Аччыктааһын, хоргуйуу салҕанан барар түгэннэрэ сабардаабыттарар. Маннык ыарахан кэмнэргэ колхоһу салайыы, колхозтаахтары, үлэни кыайбат нэһилиэнньэни уонна оҕолору аччыктааһынтан, хоргуйууттан өрүһүйүү колхоз председателин уонна салалтатын иннилэригэр ыарахан, уустук сорук тирээбитэ.
Маннык аһара ыарахан түгэннэргэ колхоз председателин булугас өйө уонна оччотооҕу байыаннай балаһыанньа кытаанах сокуоннарын, дьаһалларын сатаан тумнан баар кыра, кырыымчык астан-үөлтэн биллибэтинэн ылан колхозтаахтарын уонна үлэни кыайбат нэһилиэнньэ араҥатын кэмчи аһынан, аччыктааһын тахсаары гынар түбэлтэтигэр, кыра-кыратык үллэрэн биэрэн, тыыннарын уһатыы соруга турара. Кураантан Ыччат Алданын кытыллара, арыылара үүммэтэхтэрэ, арай уонунан сылларга сэтиэнэҕинэн бүрүллэ сытар бадарааннаах маардар куталарын ото, дулҕа сиэлэ уонна мас-талах быыстара эрэ иинэҕэстик үүммүттэрэ. Аҕыйах үлэһиттээх “Ыччат суола” колхоз атын сиргэ баран оттуур кыаҕа суоҕа, ол иһин миэстэтигэр илиинэн кута отун, дулҕа сиэлин уонна мас-талах быыһын оттуур түбүгэр түспүтэ. От үлэтэ сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы барара. Отчуттар от үөрэнэн аһылыктанан, төһө да сэниэлэрэ –күүстэрэ эһиннэр дыгдаҥнас кута отун, дулҕаны миинэ сылдьан дугда сиэлин охсоллоро. Ол охсубут отторун хаачыканан таһааран куурдаллара, бугуллууллара уонна кэбиһэллэрэ. Онтон кытылга уонна өрүс арыыларыгар мас-талах быыһын охсон, мунньан кэбиһии эмиэ биир туспа ыарахаттардааҕа.
Колхозтаахтар от ыйын ынырык куйааһыгар бырдахха туттаран сиэтэ-сиэтэ , күһүнүн Ыспааһаптар унньуктаах уһун тымныы ардахтарыгар уонна күһүҥҥү тымныы тыалларга курдары үрдэрэн тоҥо-тоҥо кыайыы туһа диэн күүстэрин харыстаабакка үлэлээн 1942-1943 сыллаах кыстыкка бэлэмнээн үлэлээбиттэрэ да колхоз общественнай сүөһүтүгэр сөп буолар оту кыайан оттооботохторо. Онон ыкса күһүн хаары бэргэһэлэнэн туран оттуур кыһалҕатыгар түспүттэрэ. Муус тоҥон киһини уйар буоларын кытта, хаар саба түһүөн иннинэ, мууһу үрдүнэн ходуу ходуйбуттара. Сүөһүгэ-сылгыга кыһалҕалаах кыстык ааҥнаан кэлбитэ. Ордук ыарахан сыллаах кыстык дьоҥҥо-сэргэҕэ кэлбитэ. Ол курдук “Ыччат суола” колхоз бааһыналарыттан сиэмэ үүнүүтэ хомуллубатаҕа, онон бэйэлэрэ үүннэрбит сиэмэлэринэн аһаан олорор колхозтаахтарга ыарахан кэм үүммүтэ. Колхозтаахтарга бэриллэр 3-5 кг лимит бурдук туохха да тиийбэт этэ. Төһө да от үөрэтигэр, мас сутукатыгар буккуйан сиэбитин иһин киһиэхэ күүһү-уоҕу укпат этэ. Төттөрүгүн күүһү эһэрэ. Маннык ас-үөл эстибит кэмигэр колхоз салалтата муус тоҥорун кытта мууһу аннынан муҥхалааһыны тэрийэн барбыттара. Муҥхаҕа кэлбит балыгы төһө да кыра буоллар дууһанан көрөн үллэрэн ыалларга барыларыгар тиксэр гына дьаһайан киэһэ аһыырдаах оҥороллоро, ону таһынан “туус балыкка” туттарарга уонна кыһыҥҥы, сааскы быстарыыларга сииргэ анаан өлүүлээн уурары дьаһайбыта. Колхозтаахтар маннык дьаһалы биһирээбиттэрэ. Николай Яковлевич биир үтүө дьаһалынан Алдан өрүс уҥуоргутугар сытар балыктаах күөллэри Савва Николаевич Горохов-Муҥха Саабата тэрийбит муҥхалааһыныгар колхозтан киһини ыытан муҥхалааһыҥҥа кыттыбыттара уонна колхозка өлүү балык ыланнар кэмчи аһылыктарыгар эбинэр дьаһалы олохтообута. Итигирдик хантан эмэ кыра да буоллар аһылык көстүөх сирдэрин була сатыыра.
1942-1943 сыллаах кыстык ынах сүөһүгэ уонна сылгыга ыараханнык бара турара. Онон Николай Яковлевич ынах сүөһү уонна сылгы кыстыктарын хараҕын далыттан араарбакка сүрүн сорук оҥостон үлэлээбитэ. От суоҕуттан, кэмчититтэн ырыганнаан турар ынах сүөһүлэр уонна хаһыы мөлтөҕүттэн ырыганнаабыт сылгылары, уопсай ыарыыттан өрүттүбэккэ мөлтөөбүт сүөһүлэри, сылгылары көнньүнэн өлүөхтэрин иннинэ ветеринар Дарыбыан Гороховка көрдөрөн, быраахтаан өлөттөрөрө, ол өлөттөрбүт сүөһүтүн этин государство туппат этэ. Онон колхозтаахтарыгар түҥэтэн сиэтэр этэ. Кураантан уонна аһыҥа сиэһиниттэн мөлтөхтүк үүммүт бааһыналар сиэмэлэрин хомуйан, астатан баран государствоҕа туттараллара, ыһыыга уураллара. Онон колхозтаахтарга аҥардас сиэмэ атаҕа эрэ ордоро, бу дуона суох буолара. Сиэмэ атаҕын кичээҥитик уура сытыаран быстарыылар кэмнэригэр колхозтаахтарга кыра-кыратык түҥэтэн биэрэн тыыннарын уһатара. Итини таһынан ол кэмнэргэ сиэмэни кириэстии ыстараллара , онон биир гаҕа ыһыллар сиэмэ нуормата үрдүк буолара. Оччотооҕу кэмнэргэ оройуон колхозтарыгар ыһыы сиэмэтиттэн ордорон ыарахан үлэҕэ сылдьар колхозтаахтарга, аһынан быстарбыт үлэни кыайбат нэһилиэнньэ араҥатыгар биирдии-иккилии киилэнэн үллэрэн биэрэн аһынан быстарыы кэмнэрин туораталлара. Эмиэ ол курдук Николай Яковлевич ыһыы сиэмэтиттэн кистээн ордорон кыра да буоллар колхозтаахтарыгар, оҕолор сиэмэ туорааҕын ичигэстииллэрин бопсубат, туппат этэ. Нэһилиэнньэ кыра да буоллар сиэмэ куолаһын уора-кистии ичигэстээн кэмчи аһылыктарыгар эбинэн абыранара.
Николай Яковлевич маннык дьаһанан кураан-сут дьыллар уонна Аҕа дойдутун Улуу сэриитин устата ас-үөл суоҕуттан, кэмчититтэн аччыктааһын уонна хоргуйуу кэмнэригэр сэрии кэмин кытаанах сокуоннарын, балаһыанньаларын бэйэтин саталынан сатаан тумнан бар дьонун – колхозтаахтарын, үлэни кыайбат нэһилиэнньэтин аччыктаппатаҕа, хоргуйан өлүү алдьархайыттан өрүһүйбүтэ. Николай Яковлевич ас-үөл кэмчи, тиийбэт кэмнэригэр колхозтаахтарын, үлэни кыайбат нэһилиэнньэтин аһатан тыыннарын уһатар инниттэн сиэмэ саҥа үүнүүтүн түҥэтэн биэрбитин үҥсэннэр дьыалаҕа эриллэ сылдьыбыта. Ол курдук 1943 сыл сайыныгар от-сиэмэ үүнэн колхозтаахтар инникилэригэр эрэллээх буолуулара үөскээбитэ. Ити сайын колхозтаахтар от үлэтигэр урукку сыллар курдук лимит бурдуктарын от үөрэҕэ буккуйан , убаҕас хааһынан аһылыктанан от үлэтин ыыппыттара. Ырыы-сылайыы уонна сэниэ эстиитэ улахан этэ. Кинилэр от үлэтин кэнниттэн, атырдьах ыйыгар сылдьан буспут сиэмэни хомуйууну саҕалаабыттара. Николай Яковлевич дьонугар күүс-уох эбээри уонна аһылыгынан хааччыйар инниттэн, сиэмэ хомуурун тэтимин күүһүрдэр инниттэн саҥа астаммыт сиэмэтиттэн абаанса оҥорбута.
Бу туһунан оччотооҕу сэрии сылын оҕото, тыыл уонна үлэ ветерана Николай Петрович бу курдук кэпсиир: - Николай Яковлевич биир улахан абыраллаах дьаһалы оҥорбута. Ол курдук 1943 сыл атырдьах ыйыгар өлгөмнүк үүммүт сиэмэ астааһыныттан, мэкиинэтэ эрэ көтүтүллүбүт сиэмэтиттэн улахан дьоҥҥо уон иккилии уонна үлэлиир оҕолорго аҕыстыы киилэ сиэмэни абаансалаабыта. Ону аһылык оҥостон улаханнык сэниэлэнэн-күүһүрэн үлэ тэтимнээхтик барбыта, - диир. Онтон олоро түһэн баран кэпсээнин салгыыр: – Николай Яковлевич бу оҥорбут үтүө дьыалатын үҥсэннэр дьыала оҥороннор сууттана сыспыта, - диир. Кини кэпсээнин салгыыр: – Кини ол кыһын милицияҕа элбэхтэ бэбиэскэлэнэн сылдьыбыта. Онно кинини гос.закуп сиэмэтин туттарыыны толорбокко сылдьаҥҥын сиэмэ абаансалаабыккын, буруйу оҥорбуккун – диэбиттэр. Инньэ гынан дьонугар-сэргэтигэр оҥорбутун инниттэн сууттана сыспыта. Николай Яковлевич милицияҕа ыйытыллар кэмнэригэр бэйэтин буруйдааҕынан билиммэтэҕэ уонна маннык эппиэт биэрбит “ Ыччат суола” колхоз сиэмэ быһылларын кытта государствоҕа туттарыллар сиэмэни куурдан, ыраастаан өссө сир харатыгар былааны толорбута, - диэн быһаарыы биэрбит. Ити кэмҥэ “Ыччат суола” колхозка икки көлө тэлиэгэтэ баара, бу тэлиэгэлэринэн гос.закуп сиэмэтин Дүпсүннээҕи “Сыпной пууҥҥа” туттараллара. Дьэ маннык, бар дьонун иннигэр үтүөнү оҥорбутун иһин хаайыыга быраҕылла сыспыта.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр “Ыччат суола” колхоз колхозтаахтара айыл5а үөскэппит уонна сэрии аҕалбыт ыарахаттарын эттэринэн-хааннарынан тулуйан, өстөөҕү үлтүрүтүүгэ күүстэрин харыстаабакка үлэлээбиттэрин иһин “ 1941-1945с.с. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн 54 колхозтаахтар уонна оскуола оҕолоро наҕараадаламмыттара. Ол иһигэр колхоз председателэ Николай Яковлевич Бурнашев ылбыта. Кини биир сүҥкэн үтүө дьыалата сэрии кэмигэр үлэлээбит биир да оҕону, улахан да дьону умнубакка толору испииһэк оҥорбут үтүөтэ буолар, кэлин ол дөкүмүөнэ үлэлээбит дьон ветеран буолалларыгар улахан туһаны оҥорбута. Николай Яковлевич итигирдик “Ыччат суола” колхоһу ситиһиилээхтик салайа олордоҕуна 1951 сыллаахха республика уонна оройуон үрдүкү салалталарыгар колхозтары бөдөҥсүтүү дьаллыга түһэн Тэбиик, Чэриктэй нэһилиэктэрин сэттэ колхозтарын холбоон биир аһара бөдөҥ хаһаайыстыбаны тэрийбиттэрэ. Оччотооҕуга автотранспорт сайда-дэлэйэ илигинэ, ат көлөнөн сылдьар кэмнэргэ табыгаһа суох дьаһаллар этэ. Николай Яковлевич барыта 15 сыл председателинэн үлэлээн салайан олорбут “Ыччат суола” колхоһун бөдөҥсүйбүт колхозка холбообуттара. Итинтэн салгыы кини Чэриктэйгэ көһөн кэлэн оҕуруот астарын уонна хортуоппуйу үүннэрэр биригээдэни салайан колхозтаахтары уонна нэһилиэнньэни хортуоппуйунан,
оҕуруот астарынан хааччыйбыта.
Д.С.Андросов – СэҺэн “Үтүөлэрэ умнуллубат” кинигэтиттэн
Боро5он, 2008с.
