Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар Үлэ фронун кыттыылааҕа, биһиги аҕабыт Батарин Дмитрий Алексеевич туһунан ахтыы
Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар үлэ фронугар сылдьыбыттар тустарынан ханна эмэ суруллубута буолаарай диэн көрдүү сатаан баран, хата, ватсапка улууспут кыраайы үөрэтээччилэрэ ыыппыт “Туймаада” хаһыат ( №387 21.12.2017) Иван Нелунов ыстатыйатын ааҕаммын, мин эмиэ аҕабар истиҥ махталбын бу суругунан биллэрэргэ сананным.
Биһиги аҕабыт Батарин Дмитрий Алексеевич 1904 с. Хатылы нэһилиэгин сиригэр Хорбукка Баҕалаах диэн кыра алааска дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр сэттиэ этилэр. Убайа Кондратий уолунаан .Николайдыын сэриигэ ыҥырыллан сураҕа суох сүппүттэрэ. Кыргыттар Тааттанан, Амманан ыал буолбуттара.
Аҕабыт кыра үөрэхтээх, төрөппүттэрэ салгыы үөрэттэрэр кыахтара суох буолан, салгыы үөрэммэтэх.
Бастакы үлэтин, ааҕар-суруйар буолан, сэппэрээгэ(сепряга- кыра холбоһук) баһылыгынан саҕалаабыт.
1935 с. Хахыйахха “Амма кыһата” колхоз тэриллибитэ. Онно бэрэстээтэлинэн быыбарданар. Бу колхоз 12 хаһаайыстыбаламмыта. Манна 5 сыл үлэлиир. Колхоз ити сылларга хаһаайыстыбатын ахсаана 75-кэ тиийбит. 1940 сылтан колхозка биригэдьииринэн үлэлээбитэ.
1942 с. фроҥҥа ыҥырыллан, уоттаах сэриигэ барардыы сананан, кэргэнин Натааһаны, уоллаах кыыһын Буокайы, Өлөөнөнү хаалларан, айаҥҥа турунар. “ Сукун үрэҕин өрө, үс атынан үһүө буолан, тииттэр быыстарынан элэҥнээн бара турбуттара, биһиги атаара хаалбыппыт”,- диэн Убайбыт Буокай ахтара. Ити Балаган ыйын 14 күнүгэр барар, уонна, хараҕынан сыыйыллан, үлэ фронугар Иркутскайга утаарыллар.
Улууспут бочуоттанар, киэн туттар ытык киһитэ, АДУС ветерана, кыраайы үөрэтээччи Иван Михайлович Павлов бэлиэтээн хаалларбытыттан көрдөххө, биһиги аҕабыт Усолье Сибирское куоракка, 1355 –с үлэ хамаандатыгар биир дойдулаахтара Батарин Кузьма Лазаревич, Богарытов Прокопий Николаевич, Беляев Григорий Тимофеевич буолан бииргэ түбэспиттэр , Бу хамаандаҕа Алаҕар нэһилиэгиттэн Говоров Сергей Петрович, Гоголев Иннокентий Федорович, Гоголев Никифор Николаевич, Катакинов Андрей Исакович үлэлээбиттэр.
Аҕабыт адьас кэпсээбэт этэ, тоҕото сэрэйиллэр да буоллаҕа... Биирдэ эмэ ахтан аһарбытыттан биллэххэ, манна фроҥҥа саппыкы оҥорор тирии собуотугар күүстээх үлэҕэ, фроҥҥа курдук паек диэнэ суох буоллаҕа буолуо, туос аччык үлэлээбиттэр. Күҥҥэ 600 гр. килиэби ылаллара үһү. Күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон хоргуйумаарылар , онтукаларын хара күүстэринэн нуормалаан сииллэрэ үһү, сорохторо барытын биирдэ сиэн кэбиһээри гыналлар үһү, онно бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн сылдьыбыттар. Кистээн тириини сулуйан сиэннэр уонна күһүнүн нуучча эмээхиттэригэр хортуоскаҕа көмөлөһөннөр, онон тыыннаах хаалбыттар. Сэриилэһэр армияҕа бараары тылланаллар эбит да дьон киэнэ күүстээхтэрэ, үлэни кыайыгастара ити үлэҕэ ыытылыннахтара
И.М.Павлов “Чурапчы буойун уолаттара” кинигэтиттэн уопсай призывка барбыт дьонтон нэһилиэктэринэн үлэ фронугар барбыттар ааттарын талан оҥорбутум.Итиннэ атын командаҕа чурапчылартан сылдьыбыттар:
Соловьев Василий Николаевич
Монастырев Петр Николаевич II
Захаров Егор Дмитриевич
Винокуров Егор Алексеевич
Монастырев Кирилл Степанович
Монастырев Андрей Алексеевич
Местников Афанасий Гаврильевич
Неустроев Тимофей Дмитриевич
Попов Егор Иванович
Ноговицын Андрей Семенович
Оконешников Семен Егорович
Попов Степан Михайлович
Шеломов Николай Никитич
Лыткин Егор Никитич .
Бу ааттаммыт улэ фронун кыттыылаахтарын о5олоро, сиэннэрэ ахтыы суруйан ыыталлара буоллар, кинилэр тустарынан өйдөбүнньүк кэҥиэ этэ.
Кыра балтым «ого сылдьан ийэлээх аҕам сэрии кэмин кэпсээтэхтэринэ ытаан барарым, ол иһин тохтоон хаалаллара”,- диэн ахтар.. Аҕам үлэ фронугар сылдьан хоргуйан өлө сыһан, сүөһү тириитин сиир этибит диирэ .Дойдуларыгар сыккырыыр тыыннара кэлэн, Дьокуускайы булан оҕолуу маккыраччы ытаспыттарын кэпсээбит.
Этэр этэ « Мин сэриигэ саа эрэ туппатах буруйдаахпын, сэрии алдьархайын барытын көрбүтүм, билбитим “,-диирэ.
Үлэ фронун кыттыылаахтара дойдуларын буоругар саккыраабыт харахтарын уутун таммаҕа сиргэ симэлийдэҕэ, умнулуннаҕа.
« Бу сулууспалаабыт барахсаттар , хомойуох иһин, үгүстэрэ биир үтүө махтал тылын истибэккэ, мас көнөлөрүгэр тэптэрэн, баар чэпчэтиини сатаан туһаммакка, сэрии кыттыылааҕа, бэтэрээнэ ааты ылан эрэйдэрэ тиллибэккэ анараа дойдуга аттаннахтара... » диэн эмиэ аҕатын туһунан Иван Нелунов. Ахтыытыттан «Туймаада» хаһыат 2017 с. 387 нүөмэриттэн “Умнууга хаалбыт саллааттар” диэн ыстатыйатыттан ыллым.
Аҕабыт эйэлээх олоҕу тутууга кыттыыта.
Аҕабыт эргиллэн кэлиитигэр кэргэнэ Натааһа оҕолонобун диэн өлөн, Дьадььырга көмүллүбүт, уоллаах кыыһа аймахтарыгар , Буокай таайын аахха Захар оҕонньордооххо, Өлөөнө Седалищевтарга ( Федоровтарга) иитиллэ сылдьаллара.
Аҕабыт үлэтин киниискэтигэр суруллубутанан, 1945 с. оройуоннааҕы райпищекомбинакка инспекторынан үлэлии сылдьыбыт. Дьон сүбэтинэн Түөйэҕэ дояркалыы сылдьар сэрии огдооботун Пермякова Евдокия Михайловнаны Дээлэй оҕонньор, (Дорогунов Бүөтүр) суорумньулаан ыйытан аҕатын көҥүлүн ылан олохторун холбууллар.
Өрүс уҥуор Ынах Баһа диэн «Амма кыһата” колхозка үлэлииллэр. Балаҕан салҕааһыннаах нуучча дьиэтигэр хас да ыал дьукаах олороллоро. Аҕабыт аах аан балаҕаҥҥа Дээлэйдээҕи кытта Ийэбит саас тахсан тыһаҕастаах ынаҕын, алта киилэ сылгы сыатын,хоппонон туорах бурдук, дохуот эт эҥин киллэрэн, туһунан аһааннар, Дээлэйдээҕи кытта бэтэрээ эҥэргэ Дьадьдьыр бэтэрээ өттүгэр көһөн тахсыбыттар. Оҕолорун аймахтарыттан ыланнар ньир-бааччы ыал буолбуттар. Сайылыктара Умунуох, Кыстыктара Харбаан, отордоро Дьадьдьыр. Аҕабыт биригэдьииринэн, ынах-сүөһү ферсматыгар үлэлиирр.
1952 с. нэһилиэк сэбиэтин Бэс ыйын 1 күнүнээҕи быһаарыытынан , Соловьев нэһилиэгин Сэбиэтин биристээтэлинэн талыллар. Ити дуоһунаска1955 сыл Кулун тутар 8 күнүгэр диэри үлэлиир.
1956 с.Мырылаҕа көһөн «Автономия 10 сыла» кохозка , сылгы ферматыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Итинтэн ыла араас үлэлэргэ: кладовщиктаан, тутууга үлэлээн, фермаҕа от нуормалааччынан, оскуолаҕа оһох оттоочунан, гаражка кочегардаан пенсияҕа тахсан да баран таах олорботоҕо, совхозка кыраабыл, атырдьах, кыдама, сыарҕа оҥоруутугар үлэлэһэрэ.
Балыыһа тутуутугар, Хатылыга кулууп тутуутугар, Мырылаҕа кулууп түннүгүн наличниктаабытын өйдүүбүт. Мырылаҕа Попов Петр Егоровичтаах дьиэлэрин көһөрөн аҕалан, оччотооҕу кээмэйинэн биир үчүгэй ис-тас көстүүлээх дьиэни икки ампаардаан, симии олбуордаан туттубута. Аҕабыт маска сыһыаннааҕын билэр буоламмыт, оҕолорбутун, сиэннэрбитин уһанарга сыһыарабыт, «Эһээҕит курдук уус буолуҥ” диэн такайабыт.
Биьиги дьоллоох оҕо сааспыт сайылык, кыстык фермаларынан ааспыта. Биир дьиэҕэ үс ыал дьукаахтаһан олорбуттара, билигин акылаатын суолун көрдөххө, хайдах батан, кыараҕаһырҕатар диэни билбэккэ олорбуттара буолла. Сүрдээх иллээхтик, ылсан-бэрсэн, хардарыта дьээбэлэһэн, өрө көтөҕүллүүлээхтик олорбуттара оҕолор өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэн хаалбыт.
Дьоммут үөрэҕи өрө тутар этилэр, киэһэ уруок ааҕыыта буолла да, остуол хомуллан тула олорон лаампа уотунан ким ааҕар, ким иистэнэр. Уруучука, тэтэрээт тиийбэккэ эрэйдэммиппитин өйдөөбөппүт.. Учууталларбыт дьаһаллара сокуон эбит буоллаҕа.
Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ аҕабыт ааҕар, тугу эрэ суруйан бэлиэтэнэр уонна партиялаах буолан, сотору-стору мунньахха ыҥырыллар, «Кыым” хаһыаты ачыкытын быыһынан харандааһынан бэлиэтии-бэлиэтии ааҕара.Онон да буолуо, аҕабытын ойуччу тутан ытыктыырбыт, убаастыырбыт. Үөрэхпитин хонтуруоллааччы аҕабыт. Чурапчыга үөрэнэр кэммэр туох эмэ наадаҕа таҕыстаҕына оскуолаҕа кэлэн уруокка сылдьара. Куруук от-мас үлэтигэр сылдьар буолан, дьиэҕэ бүгэн олорбутун, биирдэ ыалдьан сыппытын өйдөөбөппүт. Ол курдук этэ-сиинэ кииллийэн хааллаҕа...
Ийэбит сэрии инниттэн, кэнниттэн даҕаны , 20-чэ сыл дайааркалаабыта. Кини туһунан туспа ахтыы хараллан сытар.Ийэлээх аҕабыт иккиэн сэрии сылларыгар “Улэҕэ килбиэнин иһин мэтээллээхтэр. Совхоз, нэһилиэк Бочуотун кинигэтигэр ааттара баарынан киэн туттабыт.
Түмүктээн эттэххэ, аҕабыт Батарин Дмитрий Алексеевич “ Амма кыһата” . “Молотов”, “Автономия 10 сыла:”колхозтар “Партия XXII сьеһэ” , Субуруускай аатынан совхозтар сайдыыларыгар бэйэтин үөлээннээхтэрин кытта күүһүн-күдэҕин, олоҕун анаабыта.
Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ республикабыт араас улуустарыгар ийэлээх аҕабыт олохторун салгыыллар.
Ахтыыны суруйдум кыыьа Варвара Попова Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, varvarapopova49@mail.ru , Чурапчы
