Аҕа Дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыттыбыт убайдыы-бырааттыы Ноговицыннар сырдык кэриэстэригэр
Племянник Ноговицын Роман Прокопьевич
Племянник Ноговицын Петр Прокопьевич
Арҕаа Хаҥалас улууһун 1 Одуну нэһилиэгэр Харыйалаах алааһыгар төрөөн-үөскээн олорбут Оройко Мэхээлэ үһүс уола Василий Михайлович Ноговицын – Томолло Баһылай Чурапчы улууһун Хадаар нэһилиэгиттэн төрүттээх Анна Лукинична Михайлованы кэргэн ылан 14 оҕолоноллор. Аҕыс инники төрөөбүт оҕолоро эрдэ өлбүттэр. Онтон оҕо туруо суох диэн Баһылай убайыттан Уһун Дьөгүөссэттэн иккис кыыһын Кэтириинэни ииттэ ылаллар. Кинини иитиигэ ылбыттарын кэннэ алта оҕо төрөөбүт – биэс уол, биир кыыс. Алтыан киһи буолбуттар. Балартан саастарын сиппит үс улахан уол: Иван, Роман, Ананий Аҕа дойду Улуу сэриитигэр баран сырдык олох иһин бэйэлэрин тыыннарын толук уурбуттара.
Ииппит кыыстара Кэтириинэ ликбез оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, II Атамайга улахан дьону үөрэтэр Петров Михаил (Тоттойук уола) – Тэптийик Михаиллыын холбоһоллор. Бэрдьигэстээхэ олорон Михаил 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллар уонна 1944 сыллаахха атырдьах ыйын 9 күнүгэр сэриигэ ылбыт бааһыттан өлөр. 1944 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Ону сэргэ Томолло бырааттарын Куйтуһун Мэхээһи, Таптыыкын Бүөтүрү бүөбэйдээн киһи оҥортоон, ойох ыллартаан, оҕо төрөтөннөр бииргэ олорбуттар. Таптыыкын Бүөтүр бырааттарын Арамааннаах, Ананийы кытта 1942 сыллаахха иккис хомуурга ыҥырыллан фроҥҥа барбыта уонна сэрии хонуутугар охтубута.
Ити курдук, Аҕа дойду Улуу сэриититтэн биирдэрэ да тыыннаах эргиллибэтэх. Бу алдьархайдаах сэриигэ биир ыалтан биэс турбут уолаттарын атааран баран, ытыстарын соттоохтоон төһөлөөх аймаммыттара, ытаабыттара-соҥообуттара буолуой?
Эбиитин улахан уоллара Иван сэриигэ барбытын кэннэ, 1941 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр төрөөбүт кыра уола аҕатын аатынан Иван диэн сүрэхтэммит оҕо 1942 сыллаахха саас Томолло Баһылайдааҕы Кылыс диэкки сүөһү аһаттара ыыппыттарыгар тымныйан муус устар 7 күнүгэр күн сириттэн күрэммит.
Томолло Баһылай уола Василий Васильевич НОГОВИЦЫН ахтыытыттан (Бэрдьигэстээх, 1996 с.)
Биһиги ийэбит Анна Лукинична төрдө Чурапчы оройуонун Хадаар нэһилиэгэ. Былыр сутаан Одунуга от сии (кыстыы) олордохторуна, биһиги аҕабыт таба көрөн ойох ылбыт. Ийэбит барыта 14 оҕоломмут. Аҕыс инники төрөөбүт оҕолор өлбүттэр. Ийэм эрэйдээх кэпсиир буолара: биир сайын үс сылы сыллатааҕы оҕолорбут, биири көмөн кэллэхпит аайы өлөн испиттэрэ диэн. Аҕыс оҕо өлбүтүн кэнниттэн, оҕо туруо суох диэн, Уһун Дьөгүөссэттэн Катя диэн кыыһы ылан ииттибиттэрэ. Кинини иитиигэ ылбыттарын кэннэ, алта оҕо төрөөбүт. Алтыан киһи буолбуттар.
Убайдарбыт: Ноговицын Иван Васильевич 1918 с. төрүөх. Бастакы хомуурга сэриигэ барыан иннинэ, Ворошилов холкуоска бэрэссэдээтэллээбитэ. Оччолорго холкуос бэрэссэдээтэллэригэр бронь биэрэллэрин үрдүнэн, баҕа өттүнэн бииргэ үөскээбит табаарыстарбыттан хаалбаппын диэн туран барсыбыт. Москва аннынааҕы кыргыһыыга сураҕа суох сүппүт буолуохтаах.
Ноговицын Роман Васильевич 1919 с. төрүөх. Иккис хомуурга барыан иннинэ, Бэрдьигэстээххэ ветсанитарынан үлэлии сылдьан сэриигэ ыҥырыллыбыта.
Ноговицын Ананий Васильевич 1922 с. төрүөх, холкуостаах, убайа Романныын сэриигэ бииргэ ыҥырыллыбыттара уонна Ильмень күөл мууһугар кыргыһыыга өлбүттэрэ.
Аҕабыт Ноговицын Василий Михайлович 1947 с. саас, ийэбит Ноговицына Анна Лукинична 1951 с. өлбүттэрэ.
Төрөппүттэрбит үлэни кыайбат буолуохтарыгар диэри, холкуоска араас үлэҕэ сылдьыбыттара. Ийэбит сайынын субай сүөһү корүүтүгэр, кыһынын араас үлэҕэ. Аҕабыт сайынын-кыһынын булчутунан ананара, күһүнүн-сааһын холкуоска туттар сэп оҥороро. Ийэбит эрэйдээх үйэтигэр наһаа ыар олоххо олорон ааһаахтаабыта. Өлөрүн чугаһыгар ытаан-соҥоон биэрээхтиирэ, ол курдук кинини үс суол ыарахан сүгэһэр кылгас үйэлээбитэ:
Бастакытынан: аҕам бырааттара Мэхээс, Бүөтүр хойут кэргэннэммит буоланнар, өргө диэри иитиэх уолаттар курдук ийэм аахха олорбуттара. Үс туруу эр киһи, биэс уол, биир кыыс этэрбэстэрин, кэтэр таҥастарын тигиитэ, абырахтааһына (оччолорго бэлэм таҥас диэн суоҕа), сууйуута, ону таһынан кэтэх хотон үлэтэ, холкуоска үлэ биир дьахтар кыаҕын таһынан буолара биллэр.
Иккиһинэн: аҕыс оҕото ситэ улааппакка эрэ, үс уол күүстэринэн-уохтарынан үлэлээн, дьэ сүһүөхтэрин булан иһэн, сэриигэ баран өлүүлэрэ, манан аҕай ыар сүгэһэр буолбатаҕа дьэҥкэ.
Үсүһүнэн: төрөөбүт дойду, аймах-билэ дьон ахтылҕана. Дьэ, итинник биһиги ийэбит күн сиригэр олорон ааһаахтаабыт, эрэйдээх-кыһалҕалаах, аһыылаах олоҕо.
Холкуос тэриллиэҕиттэн ыла, Ворошилов аатынан холкуоска үтүө суобастаахтык, кыайыылаахтык-хотуулаахтык, утуйар ууларын умнан туран, босхону эрэ үрдүнэн төлөбүргэ, холкуоһунай тутул туругурарын туһугар үлэлээн, олорон ааспыт үтүөкэннээх үлэһит, хорсун-хоодуот, чиэһинэй дьоннорум туһунан ахтан аһарбат буолуохпун сатаммат.
Томолло Баһылай кыыһа, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Анна Васильевна НОГОВИЦЫНА ахтыыта
Ол этэ уот сэрии ынырык сыллара...
Биһиги Одуну нэһилиэгэр, кыһынын Харыйалаахха, сайын Мачаҕар диэн сиргэ олорбуппут. Аҕам Василий Михайлович Ноговицын Ворошилов аатынан холкуос чилиэнэ, үйэтин тухары аатырбыт булчут, ийэм Анна Лукинична өр сылларга сүөһүгэ үлэлээбитэ. Ноговицыннарга биир кыыс, биэс уол төрөөбүтэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. Үс убайдарым Иван, Роман уонна Ананий уоттаах сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Убайым Иван Ворошилов аатынан холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, бэйэтин холкуоһун уолаттарын кытта бииргэ 1941 с. фроҥҥа барбыта.
Биир ыалтан үс уол оҕо сэриигэ ыҥырыллара ыарахан балаһыанньа этэ. Төрөппүттэрим Василий Михайлович уонна Анна Лукинична уолаттарыттан куруутун сурук кэтэһэр ыарыыга ылларбыттара.
Сурук хам-хаадьаа кэлэр этэ. Ордук ийэм олус эрэйи көрбүтэ. Сурук кэллэҕинэ үөрүү-көтүү, сэргэхсийии буолара, ааҕар киһини була охсоллоро уонна ис хоһоонун чуумпуран олорон истэллэрэ. Тутатына сыана биэрэллэрэ уонна бэйэлэрин санааларынан түмүктээн тарҕаһаллара...
Улахан уол Иван дьонугар бүтэһик суругар этэн турардаах: «Мин бэрт үчүгэйдик сылдьабын. Араанньы буолан байыаннай госпитальга ыам ыйын бүтэрэ сыттым. Үһүстээн сэриигэ киирэр киһи буоллаҕым буолуо. Бука бары, быраһаайдарыҥ! Үчүгэйдик, үчүгэйдик олоруҥ, онтон ордук алгыс суох», - диэн.
Бу үһүс киириигэ Гитлер сиэхсит уоттаах буулдьата сиэтэҕэ. Сотору буолан баран Иван сэрии хонуутугар сураҕа суох сүппүтүн туһунан ыарахан сурах, биллэрии кэлбитэ. Бастакы ытаһыы-соҥоһуу.
Онтон убайдарым Роман уонна Ананий фроҥҥа 1942 с. ыҥырыллыбыттара. Эдэр, эрчимнээх, кыахтаах уолаттары 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр киллэрбиттэрэ.
Уралга Молотов куорат таһыгар 6 ый устата кытаанах байыаннай үөрэххэ үөрэппиттэрэ, эриирдээх-мускуурдаах бэлэмнэниини барбыттара. Сэриигэ барыахтарыгар диэри үөрэнэр чаастарыгар олус үчүгэйдик сылдьыбыттара.
Аны икки уолу кэтэһии ыарыыта оҕонньордоох эмээхсини ыга ылбыта.
Уһун бэлэмнэнии кэнниттэн, уоттаах сэрии бара турар сиригэр айаннааһын саҕаламмыт.
Роман уонна Ананий бүтэһиктээх суруктара кэлэн барбыттара. Убайым Роман 1943 с. суруйбута: «Мин үчүгэй сылдьабын. Доруобуйам чааһа сүүстэн биирин курдук, ыарыы чааһа төбөм да ыалдьан көрбөт. Сынаайпар диэн аатырабын. Мин тиийиэхпэр диэри аҕалаах ийэм өлүмэҥ-сүтүмэҥ, өлүөм эрэ дии санаабаппын, дойдубар тиийиэм дии саныыбын», - диэн.
Бу суругун кэнниттэн Ильмень күөл кыргыһыытыгар киирбитэ. Олунньу 23 күнүгэр 1943 с. сураҕа суох сүппүтэ. Ол аата аатырбыт-сураҕырбыт Ильмень күөл кыргыһыытыгар, буомбаҕа түбэһэн, муус анныгар бардаҕа. Эмиэ иккис сүтүк, өлүү- сүтүү, ийэлээх аҕаҕа ыарахан балаһыанньа.
Убайым Ананий биир суругар суруйбута:
— Биһиги үчүгэй сылдьабыт, доруобуйа чааһа бүтүн, туох да сонун суох, баҕар сыыллан төннүөм, туох да биллибэт. Бука, бары бэрт үчүгэй олоруҥ, бакаа, быраһаайдарыҥ!..
Ити кэнниттэн Ананий Ильмень күөл кыргыһыытыгар кыттыбыта. 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр сылдьан сэриилэспитэ. Онтон 1943 с. кулун тутар 7 күнүгэр сэриигэ киирэн өлбүтэ. Ленинградскай уобалас Старорусскай ор. Взвад дэриэбинэҕэ көмүллүбүт. Үһүс уолбут өлбүтүн туһунан ыар сурах, биллэрии кэлбитэ. Хаһан даҕаны хайыахтарай? Кытаанах санааны ылыммыттара. Ийэ дойду көмүскэлигэр бэйэлэрин олохторун толук уурбут үс уолларынан киэн эрэ туттарга быһаарыммыттара.
Мин бииргэ төрөөбүт хаан-уруу үс убайдарым кэриэстэригэр кылгас ахтыыны суруйдум, кинилэр ааттара үйэ-саас тухары тыыннаах буолуоҕа!
