Ийэм кэпсиирэ

Мин ийэм Семенова Агафья Семеновна 1926 с. Ахсынньы ыйга Тоҥуо Кууну нэhилиэгэр тɵрɵɵбутэ. Тɵрɵппут дьонноро, аҕата Николаев Дмитрий Николаевич- Чохоон Миитэрэй, ийэтэ Николаева Аграфена Спиридоновна- Чыыбы кыыhа Араппыана. Чохооннор аҕыста оҕоломмуттар да кыра эрдэхтэринэ туораан испиттэр, ол иhин ийэм тɵрɵɵбүтүгэр үс хоммутун кэннэ Андреев Семен Семенович- Бүɵчээлиир Сэмэннээххэ ииттэрэ биэрбиттэр. Бүɵчээлиир Сэмэн оҕотун ыла кэлэригэр« абааhылартан куоттаран» диэн ааттаан ийэбин түннүгүнэн ылбыт уонна кэннинэн хааман тиэргэнтэн тахсыбыта үһү диэн кэпсиирэ.

Тоҥуо Кууну нэһилиэгэ олус кэрэ кɵстуулээх Кууну үрэҕин үрдүгэр турар этэ. Сайынын оҕо-аймах мунньустан күɵлгэ сɵтүɵлээн үɵрэр-кɵтɵр буолара, сааhын сыырыттан хайыhардаан сырсаллара. Эбэ барахсан кɵнɵ ньуура сайынын сибэкки араас дьɵрбɵтүнэн силигилии ситэрэ, дэлэй сыалаах ото ɵлгɵмнүк үүнэрэ. Сыспай сиэллээх, ынах сүɵhу үɵскуур кэрэ дойду этэ. Ийэм дьоллоох оҕо сааhа маннык мааны дойдуга ааспыта.

Ийэм ииппит аҕатын олус таптыыр, убаастыыр этэ. Бүɵчээлиир Сэмэн бастакы кэргэниттэн кыыhын,алта сыл аҕа, Семенова Александра Семеновнаны кытта олус маанылаан кɵрɵн-истэн ииппитэ. Кыргыттар кыра эрдэхтэриттэн улэҕэ-хамнаска эриллэн улааппыттара. Аҕаларын кытта тэҥҥэ оттоон, сылгы кɵрɵн үлэлииллэрэ.

Тоҥуо Кууну  4  кылаастаах оскуолалаах этэ.  Бастакы  учуууталларынан эдэр эрчимнээх Егоров Михаил Софронович,Лазарев Гаврил Гаврильевич, Маркова Варвара Ивановна, Николаев Николай Константинович, Яковлев Андриан Маилович уо.д.а. үлэлээбиттэрэ. Мин ийэм үчүгэйдик үɵрэммит эбит. Ордук математика уонна физкультура уруоктарын сɵбүлүүрэ үһү. Тɵгүл таблицатын 90 сааhыгар дылы эндэппэккэ ɵйтɵн этэр, суоттуур этэ.Хайыhарынан куоталаhыыга, сүүрүүгэ үɵлээннээх кыргыттарыгар ситтэрбэтэ үhү. Оҕосааhын доҕотторун Семенова Татьянаны- Кустук Таанньа уонна Хоноох Балбаараны мэлдьи саныыр, ахтар буолара.Ийэм түɵрт кылааhы бүтэрбиттэрин кэннэ Yɵhээ Бүлүүгэ Исидор Барахов оскуолатыгар үɵрэнэ киирэн баран дьонун ахтан Куунутугар тɵттɵру тахсыбыт, онон түɵрт кылаас үɵрэҕинэн бүппүтэ.

Сэрии буолар сылыгар, 1941 сыллаахха, ийэм 15 саастаах этэ. Алдьархайдаах сэрии айдаана дойду үрдүнэн сатыылаабыта, Кууну дьонун эмиэ аймаабыта. Хаарыаннаах күɵгэйэр күннэригэр, улэ үɵhугэр сылдьыбыт, кыайыылаах-хотуулаах ыччаттар сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Дойдуларыттан, дьиэлэриттэн-уоттарыттан букатыннаахтык арахсалларын сүрэхтэрэ сэрэйэ буолаахтыа, сорохтор олус айманар этилэр диирэ ийэм.  Ол да курдук үгүстэрэ тɵннɵɵхтɵɵбɵтɵхтɵр эбит. Дьэ ол иэдээннээхсэрии буолбатаҕа буоллар, Куунубут барахсан сайдыа- тупсуо, киhи, сүɵhү үксүɵ этэ диэн ийэм муҥатыйар буолара.  Сэрии кэмигэр нэhилиэккэ дьахталлар, кырдьаҕастар уонна оҕолор эрэ хаал-быттара. Саатар кураан дьыллар тураннар от, бурдук үүнүүтэ мɵлтɵх этэ. Нэhилиэккэ аччыктааhын саҕаламмыта.

Тоҥуо Кууну элбэх ыччата комсомолга киирбиттэрэ, олус түмсүүлээх, үлэҕэ кɵхтɵɵх этилэр. «Свердлов»  колхозка сылгы, сүɵhү иитиитигэр, бурдук ыhыытыгар үлэлииллэрэ. Уолаттар бултуур этилэр. Ийэм аҕатын кытта түɵрт буолан колхоз 110 сылгытын сайынын оттоон, кыhынын аhатан кɵрɵллɵрɵ. Биир да сылгыны энчирэппэккэ кыстаталлара, элбэх тɵрүɵх ылаллара.

Ийэм, Семенова Агафья Семеновна, Саха АССР Верховнай Советын 10.12.1946 сыллааҕы ыйааҕынан  1941-1945 сылларга Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр «Килбиэннээх үлэтин иhин» диэн Сталин тɵбɵлɵɵх мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Сэрии кэнниттэн комсомоллар түмсэннэр Куунуттан Хара Уулаахха, Туойдаах хайатыттан Сайылыкка диэри 25 км усталаах массыына суолун солообуттара. Биригэдьииринэн Потапов Егор Петрович  Кууну бастыҥ ыччата салайбыта. Биригээдэ чилиэннэрэ: Семенов Мэхээлэ (Бүɵчээлиир ииппит уола), Дмитриев Охонооһой ( Кэриэй), Николаев Спиридон (Тооручча), Павлов Байбал (Почтальон Бааска), Николаев Байбал (ийэм бииргэ тɵрɵɵбут быраата), Семенова Маарыйа (Бүɵчээлиир ииппит кыыьа), Семенова Таанньа (Кустук Таанньа), Хоноох Балбаара үлэлээбиттэрэ.

1953 сылга республика үрдүнэн бɵдɵҥсүтүү хампаанньата саҕаламмыта. Тоҥуо Кууну нэhилиэгин Арыылаах- Кустаах ɵттун Ɵргүɵккэ, Кууну түɵлбэтин Кэнтик нэhилиэгэр кɵhɵрɵр туhунан уураах тахсыбыта. Кууну олохтоохторо хаарыаннаах дойдуларыттан араҕалларын сɵбүлээбэтэллэр да Коммунистическай партия ыйааҕын толорон кɵhүү буолбута. Оскуола, кулууп уонна сорох ыаллар дьиэлэрин кɵтүрэн, сорохтор хаалларан Харыйалаахха кɵhɵн киирбиттэрэ.

Мин  ийэм олус истиҥник саныыр чугас дьүɵгэлээх Степанова Мария Фомична диэн, таптаан Маайа диэн ааттааччы. Маайа Ньурба Чаппандатыттан тɵрүттээх. Кинилэр сэрии сылларыттан саҕалаан ийэм бу дойдуттан барыар диэри 70-тан тахса сыл устата доҕордоспуттара. Былыр Свердлов колхоз сэрии саҕанааҕы уонна кэннинээҕи улахан, уhунуоткураан дьылларыгар Ньурба оройуонун колхозтарыгаротунан, оттуур ходуhанан улахан кɵмɵнү оҥорбута. Оҥкучах, Сарыла үрэхтэригэр Ньурбаттан  сүɵhү үүрэн кэлэн оттообуттара, кыстаппыттара. Онно Маайа аҕатын кытта Степанов Фома оҕонньору кытта Тоҥуо- Куунуга хас да сыл сүɵhу кɵрɵн кыстаабыттара. Ол сылдьан ийэбин кытта доҕордоспуттара. Дьүɵгэлиилэр 70 сыл устата сибээстэрин быспатахтара, үксүгэр Маайа Кэнтиккэ кэлэ-бара турара. Бэйэ-бэйэлэрин олус ахтыhар этилэр, кɵрсүстэхтэринэ кэпсэллэрэ бүппэтэ, арахсалларыгар ɵр куустуhан туран ытамньыйан ылаллара.

Кэнтик нэhилиэгэр кɵhɵн кэлэн баран ийэм Ворошилов колхозка чилиэнэ буолар, аҕыйах сыл Кытай Бааскаҕа оҕуруокка, онтон 1955 сылтан, Орлов Тарас Петрович председателлиир кэмигэр,Сэймэлэккэ бастакы комсомольскай фермаҕа ыанньыксытынан үлэлии тахсыбыта. Манна бииргэ үлэлээбит кыргыттарын олус истиҥник  кэпсиирэ. Эдэркээн кыргыттар Петрова Мария Прокопьевна, Федорова Анна Абрамовна, Егорова Екатерина Михайловна, Иванова Марфа Дмитриевна, балта Николаева Мария Дмитриевна, Мойтохонова Мария Елисеевна буолан үлэлээбиттэрэ. Орлов Тарас Петровиһы салайааччы быhыытынан олус хайгыыр буолара. Кини эдэр ыччакка үлэҕэ сыhыан туhунан, үлэ таhаарыылаах буоларыгар араас сүбэлэри биэрэрэ уhу.  Холобура «үлэлии сылдьан ордук хоhу мэнээк хамнаммакка барытын таарыччы оҥоруохха наада, оччоҕо киhи сылайбат» диирэ, бириэмэни тутуhарга үɵрэтэрэ уhу.

Ийэм ыанньыксытынан Кɵппɵхтɵɵх, Булгунньахтаах, Чɵчɵгɵй, Сыралта фермаларыгар үлэлээбитэ, сорох дьыл үүт эрийээччи буолара. Yлэтигэр олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаhара, эппит тылыгар мэлдьи турар үгэстээҕэ. Онон үлэтигэр хаhан да сирдэрбэт этэ.

Кэлин ыарытыйар буолан ферматтан  уурайбыта, кулуупка, маҕаһыыҥҥа харабылынан 1976 сыллаахха пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбитэ.

Аҕабытын Гаврильев  Алексей Романовиhы кытта 50 сыл дьоллоохтук бииргэ олорбуттара. Биhиэхэ оҕолоругар, сиэннэригэр «үɵрэхтээх буоларга кыhаллыҥ, үɵрэхтээх киhи ɵлɵн-быстан биэрбэт, үлэлээх буолар, үлэ диэн дьол »диэн үɵрэтэллэрэ. 

Ийэбэр, Семенова Агафья Семеновнаҕа, Кэнтик нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕуна аата иҥэриллибитэ.

Ахтыыны суруйда кыыhа Гаврильева Валентина Алексеевна.

Ахсынньы, 2018 сыл.