Мин ийэм тыыннаҕа буоллар, бу сайын 98 сааһын туолуо этэ...
Билиҥҥи кэмҥэ 100 саастарын туолбут да, ааһа барбыт да дьон ахсаана син элбэх. Холобур, аҥаардас Арассыыйаҕа Росстат биллэрэринэн, 2019 сыл тохсунньу ыйыгар 20 582 киһи баара. Ити медицина, олох-дьаһах тупсан эрэрин толору туоһута буоллаҕа дии. Оттон мин ийэм саастыылаахтара, оччотооҕу олох туох баар ыараханын санныларыгар уйан, үксүлэрэ букатын эрдэ анараа дойдулаабыттара.
Эп-эдэр, олох киэҥ аартыгар кынаттарын куурдан, саҥа көтөөрү оҥосто сырыттахтарына, уоттаах сэрии саҕаланан 18-19 саастаах оҕолор олохторо тосту уларыйбыта. Уолаттар бары кэриэтэ сэриигэ ыҥырыллан Аҕа дойдуларын көмүскүү барбыттара, оттон кыргыттар кинилэр оннуларыгар тыылга туох баар үрүҥ-хара үлэ диэбэккэ умса түһээхтээбиттэрэ.
Ольга Үөһээ Мэйик, оччотооҕута Ойууһут диэн ааттаах Бүлүчээн нэһилиэгэр киирэр бөһүөлэккэ 1922 с. төрөөбүтэ. Элбэх оҕолоох Антон уонна Дьэлиэнэ Поповтор диэн сэниэ ыаллар күүтүүлээх мааны кыыстара этэ. Тоҕо диэтэххэ тоҕуста оҕоломмуттарыттан инникилэрэ үс уол эбит. Улахан уоллара 1907 сыллаах төрүөх, ол кэнниттэн өссө икки уол. Онтон өссө үс оҕо төрөөн баран, утуу-субуу ыалдьан олохтон бараахтаабыттар. Уонтан тахса сыл буолан баран, дьэ кыыс оҕо төрөөн, ол ыарахан аһыыларын “бүөлээтэ” дииллэрэ үһү. Онон “Дьоммор саҥа тыын биэрэн убайдарым уонна аҕам наһаа атаахтаппыттара,” – диирэ ийэм. Кини кэнниттэн 1926 сыллаахха балта Прасковья, 1931 сыллаахха быраата Петр төрөөбүттэр. Сэрии саҕаланыытыгар барыта алта оҕолоох ыал эбиттэр, улахан уолаттар хайыы-үйэ туспа ыаллара. Бары “Ленин суола” (Путь Ленина) диэн колхоз чилиэннэрэ эбит.
Ити курдук үлэлии-хамсыы, үөрэнэ сырыттахтарына, 1941 с. сэрии саҕаламмыт. Били алдьархай соҕотоҕун сылдьыбат диэбиккэ дылы, аҕалара эмискэ өлөн хаалар, убайдара сэриигэ уонна атын сорукка ыҥырыллан араас дьылҕаланаллар. Онон хороччу улаатан эрэр Ольга ыарыһах ийэтин уонна икки кыра балыстарын кытта саамай ыарахан кэмҥэ ыал бас-көс киһитэ буолан хаалар. Бу олус күүстээх-уохтаах, сытыы, кырасыабай дьүһүннээх кыыс эбитэ үһү. Эдэригэр “Маҥан Ольга”, “Кыһыл Ольга” диэн мээнэҕэ хос ааттаабатахтара буолуо. Сааһыран олорон ийэм кэпсиирэ:
-Түүннэри-күннэри, сылы эргиччи, куйааһы-тымныыны аахсыбакка, үлэҕэ хам баттанан сылдьыбыппыт. Мин эр дьон оннугар таһаҕас таһар бэдэрээччит, ынах ыаччы, ат да сылгылааччы, үүт тутааччы, арыы оҥорооччу, от-мас тиэйээччи, эмиэ да дьону көҕүлээччи, сэрии туһатыгар заемҥа суруттарааччы, бэл ликбиэс учуутала, аны дьиэм хаһаайыстыбатын үлэтэ эргиччи күнү-дьылы аахсыбакка үлэлиирим. Оччотооҕу ыччат утуйар, сынньанар да бокуойа суох, онно-манна бук гынан утуйа түһэ –түһэ сырыттахпыт. “Барыта фронт туһугар, барыта кыайыы туһугар” - диэн санааннан салайтаран олордохпут. Ааспытын да иһин ыарахан сыллар этэ... Мин бэдэрээччиттии сылдьан араас суһал, мүччүргэннээх да түбэлтэҕэ түбэһэрим. Холобур, оччотооҕута ат көлөнөн тиэйэр этибит, онно араас буолар буо. Өрүс ситэ тоҥмотох сиринэн алҕас ат үктээн ууга барар куттал ханна барыай? Оччоҕо бастаан тиэйэн иһэр таһаҕаспын быыһаары ол муустаах ууну тобукпар диэри кэһэ сылдьан кураанах сиргэ сүгэн илдьэн өрүһүйэр этим. Икки хоннохпор биирдии 50 кг кууллаах бурдугу кыбынан баран таһарым, аппын хостуурум. Ол иһин күүстээх да кыыс дииллэрэ. Тоҕо диэтэххэ байыаннай кэмҥэ грамм да итэҕэстэннэххинэ сууттанар да, хаайыыга да барар куттал суоһуура уонна аччык колхоз дьоно күүтэр буоллахтара дии. Анал боломуочунайдар кытаанахтык бэрэбиэркэлииллэрэ, мин биирдэ да итэҕэстэммэтэҕим уонна дьону аччыктаппатаҕым... Ону дьон өр да өр өйдүүллэрэ. Ийэм кырдьаҕас уонна ыарыһах буолан, күүстээх үлэни кыайбата уонна балтыбын, бырааппын үөрэттэрээри, астарын-таҥастарын хааччыйаары туох да үлэттэн толлон турбат, колхоз тутаах үлэһитэ этим. Хата өрөгөйдөөх кыайыы күнүгэр диэри бары этэҥҥэ тыыннаах тиийбиппит, балыстарым кэлин улахан үөрэхтээх дьон буолан Сунтаар улууһугар өр сыл сыраларын биэрэн учууталлаабыттара. Ийэм хойукка диэри олорбута. Убайым Ыалдьаа сэрииттэн 1946 сыллаахха мэтээллээх кэлбитэ. Кини Монголиянан, Кытайынан дьоппуоннары кытта сэриилэһиигэ кыттыбыт этэ. Кыайыы кэнниттэн олох син тупсан испитэ, сэрии сылларын курдук түүннэри-күннэри үлэлээбэт буолбуппут.
Ийэм Сэбиэскэй Сойуус саллааттара кыайбыттарын туһунан үөрүүлээх сураҕы Бүлүчээҥҥэ истэн Мэйиккэ хас да көһү атаҕынан сүүрэн кэлэн иһитиннэрбитин туһунан “Сунтаар уоттара” хаһыакка биир дойдулааҕын ахтыыта тахсыбыт этэ...
Сэрии бүппүтүн кэннэ ийэм ыал буолан, алта оҕону төрөтөн, үөрэхтээх оҥортоон, атахтарыгар туруортаан, дьоллох ийэ буолбута. “Сэрии мэһэйдээн мин үөрэммэтэҕим. Онон эһиги үөрэхтээх дьон буолуҥ,” – диирэ. Ол баҕа санаата туолбута, бары үөрэммиппит, билигин элбэх сиэннэрэ араас үөрэхтээх дьон буолан аан дойду араас муннугар билиҥҥи үйэ ирдэбилинэн олороллор. Ону таһынан удьуору салҕаан уонтан тахса хос сиэннээх буолуо этэ.
Ийэм олус элэккэй, наар күлэ-үөрэ сылдьар майгылааҕа. Сахалыы сытыы өйдөөҕө, элбэх өс хоһоону, кэпсээннэри, үһүйээннэри билэрэ, кэпсиирэ, үллэр астаах буолан элбэх ыалдьыттааҕа, сатаабатаҕа суоҕа. Кытаанах санаалаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, бэйэтин бодотун көрүнэр, үчүгэйдик таҥа-сапта сылдьар, түргэн сырыылаах дьэ били эдэригэр ааттаабыттарын курдук Күүстээх Ольга Антоновна диэн аатын бигэргэтэр Далбар Хотун этэ. “Килбиэннээх үлэрин иһин” (За доблестный труд в годы ВОВ 1941-45 гг.) диэн олус киэн туттар Сталин төбөлөөх мэтээллээҕэ.
Хомойуох иһин ийэбит да, аҕабыт да Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр дойдубут атын норуоттарын кытта тэҥҥэ сэрии бары ыарахаттарыттан туора турбакка, кыахтарын бүүс бүттүннүү харыстаабакка, тыылга бэриниилээхтик үлэлээн, кылгас олохтоммуттара. Мин оҕолорум эбээ да эһээ да диэн минньигэс тылы эппэккэ, кинилэргэ атаахтаабакка улааттахтара... Ол ыар сэрии дуораана.
Мин билигин хас биирдии оҕо эйэлээх олоххо олорон эбэлээх, эһэлээх, өссө хос да эбэлээх, эһэлээх буолуохтааҕын баҕарабын. Сэрии буолбатын, хаан тохтубатын... Оннук эрэ буоллун.
Суруйда кыыһа Маргарита Винокурова,
педагогическай наука кандидата, СР үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Эбээн-Бытантай, Өймөкөөн улуустарын бочуоттаах олохтооҕо.
