Биһиги аҕабыт Бүөтүр Уйбаанабыс Макаров бэйэтин кэмигэр олоҕун, үлэтин дьоҥҥо үтүөнү оҥорорго анаабыта. Кини олорбут кэмэ, кини көлүөнэтэ бэрт судургу өйдөбүллээх, сырдык өйүнэн-санаанан салайтаран, инникитин олох тупсарын туһугар, «ыччаттарбыт үчүгэй олоххо тиийиэхтэрэ, үөрэхтээх дьон буолуохтара, саха саргыта самныа суоҕа» диэн сарсыарда халлаан суһуктуйуоҕуттан киэ-һэ им сүтүөр диэри тохтобула, биир күн өрөбүлэ, уоппуската суох күнү-дьылы былдьасыһан үлэлээбит, кир-хах сыстыбатах ыраас суобастаах дьоннор биһиги иннибитигэр олорон аастахтара.

Киһини өйдүүр буолуохпуттан, 5-6 сааспыттан аҕабын «Тойон Бүөтүрүнэн» ааттыылларын өйдүүбүн, оччолорго биһиги оҕолор кыбыстар, өһүргэнэр этибит, үөҕүү аат быһыытынан ылынарбыт. Дьиҥинэн да оннук этэ, сорохтор кыһыйбыттарын, абарбыттарын таһаарарга туттар ааттара этэ. Аҕабытын кыра эрдэхпитинэ күҥҥэ бэрт сэдэхтик көрөн ааһарбыт. Кини сарсыарда эрдэ дьон туруон букатын иннинэ атыгар олорон үлэһиттэрин кэрийэ,сорохторун туруортуу барара, киэһэтин эрдэлээтэҕинэ утуйуохпут эрэ иннинэ кэлэрэ. Дьэ, утуйуохпут иннинэ кэллэҕинэ биһиэхэ улахан үөрүү, тэҥҥэ олорон аһаспытынан барарбыт. Ордук миин испит киэһэбигэр күннүүрбүт. Кини аһыы олорон этиттэн ордорон биһиэхэ бэрсэрэ минньигэс да буолара. Ийэбит: «Аччыктаабытын буолуо, бэйэҥ аһаа»,- диэн этэн көрөрө да истибэт этэ.

Оччотооҕу «Энгельс» аатынан колхоз сирэ-уота наар атынан сылдьан салайыах диэтэххэ биллэн турар үгүс сыраны-сылбаны эрэйэрэ. Дьиҥинэн колхоз бэрэсэдээтэлэ Бүөтүр Уйбаанабыс «колхуоһум үлэтэ, колхуостаахтарым иннигэр» диэн кинилэр кыһалҕаларын урутатан, бэйэтин дьиэтин-уотун, күннээҕи олоҕун көрүммэт түгэннэрэ бааллар этэ. Онно киһи баалыыра суох, кэмэ оннук этэ. «Ото бүппүт», «оттор маһа суох хаалбыт» биһиги ыал буоларбыт. Үгүс сылларга абаҕабытын Кууһума Уйбаанабыһы кытары бииргэ олорбут буоламмыт дьиэ тас үлэтин барытын кини көрөрө. Аны санаатахха баттыгастаах дьукаахтар эбиппит. Уһун кыһыны быһа тыаттан оттук маһы охторон, тиэйэн киллэриэх, мууһу, онтон да атын дьиэ тас үлэтин соҕотоҕун оҥоруох диэтэххэ үгүс үлэ ээ. Ону тэҥэ туттар сэби-сэбиргэли сыарҕаттан саҕалаан, быатыгар-туһаҕар тиийэ барытын Кууһума оҥорор. Ардыгар ол оҥоһуллубут, бэлэмнэммит туттар сэби, быаны-туһаҕы быраата колхуос наадатыгар туох да ыйытыыта суох илдьэ баран хаалара. Удьуйдаҕа ол. Былыргы кэмҥэ быаны-туһаҕы бэлэмнээһин үгүс сыраны-сылбаны эрэйэр үлэ. Дьэ холобура муоһаны хайдах бэлэмнииллэрий? Ынах тириитин түүтүн кыһыахтааҥҥын, муоһа тахсар гына тэлэҥҥин хатараҕын уонна сымнаҕас буолуор диэри имитэ-ҕин. Этэргэ диэри хас да күн тиритэн туран үлэлээтэххинэ эрэ баар буолар. Онтукаҥ өр-өтөр буолбат, сүтэн хаалар. Колхуос наадатыгар быраата илдьэ барбыта биллэр буоллаҕа. Сүтүктээх киһи кыыһыра-ра, кыйаханара ханна барыай, киһи эрэ сөбүлээбэт дьыалата буол-лаҕа. Итинник түгэҥҥэ аҕам убайын Кууһуманы утары саҥарбат, этиһэ-ииссэ барбат этэ, мүлү-халы түһэн тэскилээн биэрээччи.

«Колхуос үлэтигэр ыктаран дьиэҕэ көстүбэтин» туһунан өссө биир түгэни ахтан ааһар тоҕоостоох. Мин 1949-1950сс үөрэх дьылыгар Сылаҥ сэттэ кылаастаах оскуолатын бэлэмнэнии кылааһыгар үөрэнэ киирэбин. Булгунньахтаахха оскуола таһыгар олорбуппут. Эдьиийим Дария интернакка воспитателынан үлэлиирэ, убайым Миша 7-с кылааска үөрэнэр, быраатым Петя 4-дэ.  Онно Люба диэн 3 саастаах балтым ыалдьыбыта. Кыһын ортото эбитэ буолуо. Аҕам оччолорго колхоз бэрэсэдээтэлэ. Кини кыыһа улаханнык ыалдьарын билэ-билэ Нуотараҕа от сии тахсыбыт үлэһиттэригэр барбыта. Сыарҕалаах атынан. Атынан айанныах диэтэххэ Нуотара ыраах дойду, кырата кэлэ-бара 10-15 күннээх сырыы буолуо. Ити кэмҥэ балтыбыт Люба ийэбэр көтөхтөрө олорон өлбүтэ. Оччолорго «өлөр» диэни дьүүллээн да билбэт тойон ийэм эрэйдээх саҥата суох ытаабытыттан биирдэ оройдоттум быһыылааҕа. Аҕабар ханан, хайдах илдьиттээбиттэрин билбэппин. Кэтэһиннэрбиттэрэ. Хас хонон баран эбитэ буолла, тиийэн кэлбитэ. Онтон дьэ кистээбиттэрэ. Сэрии сылларыгар биһиги бииргэ төрөөбүттэрбититтэн эмп-том суоҕар, ас-таҥас кырыымчыгар тэптэрэн хас да оҕо эмиэ аҕабыт суоҕар өлбүттэр.

Онон бу бастакы кылгас бэлиэтээһиммэр этиэх тустаахпын, Бүөтүр Уйбаанабыс-Тойон Бүөтүр бэйэтин кэмигэр күннэҕи дьиэ кыһалҕатын аахсыбакка туран «дьонум- сэргэм туһугар» диэн анаммыт, талыллыбыт үлэтигэр олус бэриниилээхтик үлэлээбит дьоннортон биирдэстэрэ буолар.

Колхуос саҕана унньуктаах уһун мунньахтар тиһигин быспакка буолаллара. Үлэни-хамнаһы ырыҥалаан улуу мөккүөрдэр, салайар үлэҕэ сылдьар киһи уйана-хатана биллэр уоттаах-төлөннөөх киритикэлэрэ да бааллара. Дьэ, ол мөккүөрдэргэ аҕам дэбигис иннин биэрбэт киһи эбит этэ. Эппитин, санаабытын син биир төттөрү эргитэн аҕалан сөп дэппитэ, толотторбута баар буолааччы. Онон кини ирдэбиллээх салайааччы этэ. Аны туран күннээҕи үлэҕэ этиһии, өйдөспөт буолуу, ардыгар үөхсүү даҕаны баара ханна барыай, ону кини хаһан даҕаны өс-саас оҥостубат этэ. «Күннэтэ үлэҕэ быстах этиһии, өйдөспөт быһыы ханна барыай, ону өйгөр санааҕар төрүт тутума, аһараҥ кэбиһэр баҕайыта» диэн кэлин да сүбэлиир сүбэтэ этэ. Ол да иһин сааһын тухары биир сиргэ Бэрэтигэр салайааччынан үлэлээн үгүс дьону үлэлэттэҕэ-хамсаттаҕа, ол гынан хом санаабыт, эбэтэр өстүйбүт, кини түһунан хаҕыс тылынан саҥарбыт киһини биһиги истибэтэхпит. Ол биһиги аҕабыт киһи уонна салайааччы быһыытынан кэрэтин, үтүөтүн кэпсиир.

Үһүс өттүттэн бэлиэтиирим баар, аҕам олус ыалдьытымсах киһи этэ. Бэрэҕэ кэлбит киһи эрэ барыта ол кэмнэргэ биһиэхэ сылдьан чэйдээн ааһаллара. Оройуон кииниттэн боломуочунайдар диэн ааттаах дьон балайда чаастатык кэлэллэрэ уонна кырата уонча хоноллоро. Хата онно утары уунан аһатар ас-үөл кэмчититтэн ийэбит үгүстүк ууга-уокка киирэрэ  Уһуннук хоммут, тохтообут дьону кытары бодоруһан хаалан баралларын саҕана суохтуур курдук буоларбыт. Аҕабыт ыалдьытымсаҕа итинэн эрэ бүппэт, чугастааҕы дьоно, үлэһиттэрэ таһырдьанан ааһан эрэллэрин көрдөҕүнэ: «…Ити киһиэхэ наадалаахпын, ыл эрэ чэйдэ кут»,- диэн ийэбэр этэн баран  ол киһитин эккирэтэ таһырдьа ыстанара. Сөп буола-буола түгэн көһүннэр эрэ Бэрэтин ыалын ыҥыран бырааһынньык тэрийэрин сөбүлүүрэ.

Аҕам салайар үлэҕэ уһуннук үлэлээн уонна тэрийэр дьоҕурдааҕыттан эмиэ, кини кыһыҥҥы, сааскы, сайыҥҥы үлэлэри эрдэттэн былааннаан бэлэмниирэ, дьаһанара. Онон үлэлээбит сылларыгар кини баар сиригэр үлэ тохтубутун, мөлтөөбүтүн мин истибэт этим. Хаһан баҕарар Бэрэ дьоно үлэҕэ инники сылдьаллара, кыайыылаахтар ахсааннарыгар киирэллэрэ. «Төһө да үөрэҕэ буолларбын салайар үлэҕэ сааһым тухары сырыттым, ол гынан үлэни кыайбатах, тохпут аатыран колхуоһум салалтатыттан, партия оройкуомуттан биирдэ мөҕүллүбэтим, биирдэ быыгабардамматым» диэн ааспыт олоҕун, үлэтин дириҥ астыныынан ахтан ааһара.

Кини кумааҕыга бэлиэтэнэр кыаҕа суоҕуттан колхуос үлэтин, сүөһүтүн, сылгытын, быатын-туһаҕын барытын өйүгэр тутара. «24-форма» диэн сүөһү, сылгы ахсаанын, төһө от орускуоттаммытын, төһөтө баарын ый аайы учуот оҥорон бухгалтерияҕа түһэрэллэрэ. Онно аҕам төһө саастаах, хайдах дьүһүннээх сүөһү хайа хотоҥҥо турарын, ханнык сиргэ хас тонналаах от баарын көмөлөһөөччү суруксуттарыгар чуолкай этэн биэрэрэ.

Бүөтүр Уйбаанабыс сэрии сылларыгар

Бүгүн ыам ыйын 5 күнэ, 2005 сыл. Бүтүн аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт, икки атахтааҕы кими да өрө көрдөрбөккө имири тэпсээри дьүһүлэммит фашисткай халабырдьыттары кыайыы 60 сылын туолар өрөгөйдөөх бырааһынньык бэлиэтэнэрэ аҕыйах хонук хаалла. Бу бүтүн аан дойду үрдүнэн бэлиэтэнэр Улуу Кыайыы суолтатын араастаан түҥнэри эргитэр биирдиилээн дьон, ону ааһан араас хамсааһыннар, бэл государствалар баар буоллулар. Өйдөр утарыта турсууларыттан мөкүөр өссө дириҥиир, иннэ-кэннэ биллибэт уһуур чинчилээх.

Туох да диэбит иһин 20-с үйэ бастакы чиэппэригэр төрөөбүт аҕа көлүөнэ, биир көлүөнэ олоҕор бу орто дойдуга үгүс ыарахаттары, күчүмэҕэйдэри, ону тэҥэ кыайыыны, хотууну билэн олох олорон аастаҕа. Уоттаах сэрии сыллара. Төһөлөөх дьон олоҕо алдьаммытын, бүтүн аймах аймаҕынан, дьиэ дьиэнэн сир үрдүттэн имири эстибитин аны кэлэн тугунан төннөрүөҥүй? Мин ол сэрии аҕалбыт иэдээнин, алдьархайын ойуулуур-дьүһүннүүр соругу туруоруммаппын. Арай «сэрии сыллара уонна Бүөтүр Уйбаанабыс» диэн кыракый лоскуйу ол ааспыт 60 сыллар анараа өттүлэригэр, кини салайааччы быһыытынан ыыппыт үлэтин сурукка киллэрэн көрүүм эрэ.

«Дойду сиригэр хаалбыттар эмиэ кыайыыны уһансыбыттара, кыайыы туһугар күүстэрин-күдэхтэрин барытын биэрбиттэрэ» диэн этиини бары бэркэ билэбит. Бүөтүр Уйбаанабыс сэрии сылларыгар Бэрэтигэр «Энгельс» аатынан колхуоһу салайбыта. Чуолкайдаан эттэххэ «Энгельс» аатынан колхуос бырабылыанньатын бэрэсэдээтэлэ. Ити 1939 сылтан 1947 сылга диэри кэм. Ыар сэрии уонна умайар уот кураан сыллара. Сэрии кэннинээҕи көлүөнэ миигиттэн саҕалаан кулгаахпытынан эрэ истэн билэр ыарахан кэммит. Билигин син сааһыран, олоҕу олорон уонна салайар үлэҕэ улэлээн баран уһаты-туора толкуйдаан көрдөхпүнэ аҕабынан « үтүө киһи төрөөн-үөскээн дьонун-сэргэтин туһугар олоҕун бүтүннүүтүн анаабыта» диэн киэҥ туттуу кыыма кылам гынан ааһар. Туохха олоҕуран итинник санааҕа тохтуурбун биир-биир сааһылаан кэпсиим дуу.

Салайааччы кимэ-туга, үтүөтэ-өҥөтө саамай уустук, ыарахан кэмҥэ хайдах үлэлээбитинэн, дьонугар-сэргэтигэр тугу оҥорбутунан уонна сыһыанынан сыана быһыллар. Бу өттүнэн ыллахха Тойон Бүөтүр сэрии, уот кураан сылларыгар хаһаайыстсбатын үлэтин мөлтөппөтөх. «Мөлтөппөтөх» диэн этэргэ судургу. Ити тыл иһигэр ол кыһалҕалаах кэмнэргэ түүннэри-күннэри сыралаах үлэ, дьонун туһугар туруулаһыы уонна да үгүс биһиги өйдөөбөппүт, билбэппит барыта этиллэн эрдэҕэ. Ханнык баҕарар салайааччыга саамай кырдьыктаах сыанабылы дьаһайан үлэлэтэ сылдьар үлэһиттэрэ биэрэллэр. Аҕабын бэйэтин үөлээннэхтэрэ, олох уустук оскуолатын ааспыт кырдьаҕастар салайааччы быһыытынан хайҕаан, махтанан кэпсэтэллэрин үгүстэ истэр этим. Бэл аҕам бу орто дойдуттан букатыннаахтык арахсар бүтэһик чааһыгар олунньу ыйга олбуорун таһыгар Бэрэ кырдьаҕаһа Балаайа Башарина эрэйдээх эппитэ ээ: «Сэрии,сут сылларыгар бу сытар оҕонньор баар буолан биһиги тыыннаах ордубуппут, манна баар дьон киниэхэ махтаныах тустаахпыт…»,- диэн.

Үтүөнү оҥорбут хаһан да сүппэт эбит. Манна даҕатан Михаил Ефимович Пермяков архыыптан булбут партия райкома колхоз председатэлэ П.И.Макаров үлэтигэр биэрбит сыанабылын хайдах суруллубутунан киллэриим эрэ «Энгельс колхоз бэрэсэдээтэлэ Макаров Петр Иванович 1907с төрүөх (дьиҥинэн 1906с), Чурапчы оройуонугар Сылаҥ нэһилиэгэр дьадьаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ, партията, комсомола суох, сахалыы кыра үөрэхтээх, суукка эппиэттии сылдьыбатах, 1935-1939с.с. хонуу биригэдьииринэн, солбуйааччы бэрэсэдээтэлинэн үлэлээбит. 3.01.39с. колхоз бэрэсэдээтэлэ. Орто үлэлээх колхоз ахсааныгар киллэрбит, ыһыыны оройуон иннинэ бүтэрдэ, паардааһын бытааннык иһэр. МТС күүһүнэн сир солооһунун 10 га оннугар 7 гааны толордо, сүөһүтэ 420 былааннааҕын оннугар 370 баар, 1. 01 күнүттэн 46 сүөһү өллө, ол иһиттэн саҥа төрүөх 8 өллө. Үүтү ылыыга ортотук иһэр. П.И.Макаров дьыа-латын билэр, үлэҕэ инициативалаах, дьиссипилиинэлээх, опыттаах председателинэн буолар. БСК(б)П РК кадрга секретара Вас. Гуляев».

Дьэ итинник. Этэргэ диэри киһи эбэрэ да, көҕүрэтэрэ да суох. Ол 60-н тахса сыллар анараа өттүлэригэр суруллубут бу кылгас харахтеристиканы ырытан, ыараҥнатан көрүөҕүҥ эрэ. Бу сурук 1943 сыл сайыныгар от үлэтин кэмигэр суруллубут буолуон сөп. Уоттаах сэрии саамай оройугар. 1942 сыллаах уот кураан сайын кэнниттэн кыстыгы туораабыт колхоз үлэтигэр сыана бэриллибит, «орто үлэлээх колхоз ахсааныгар киллэрбит» диэн. Оччолорго «үчүгэй» диэн сыанабыл ордук салайааччы аймахха бэриллибэт кэмэ эбитэ буолуо. Бэл букатын кэлин даҕаны «орто» сыанаттан атыны билбэт дьон этибит. Ити сэрии сылларыгар, онно эбии уот кураан, сут сайын кэнниттэн кыстыгы туораабыт колхоз үлэтэ. Дьахтар, оҕо, оҕонньор үлэлэрин түмүгэ.

7 га тыаны солоон бааһына сирэ оҥорбуттар. Билиҥҥи көлүөнэ « тыаны солооһун» диэни дьүүллээн-дьүһүннээн билбэппит да буолуо. Төһө даҕаны МТС күүһүнэн, тракторынан тыаны солообут иһин син биир үгүс үлэтэ сүгүүтэ, көтөҕүүтэ, ыраастааһына барыта илии күүһүнэн оҥоһуллар ыарахан үлэ. Ол кэмнээҕи үлэни Чурапчы ытык-мааны кырдьаҕаһа Николай Саввич Соловьев бу курдук суруйбута «…Сир барахсан киһи хара көлөһүнүн көмүһүнэн, аһынан-үөлүнэн төлүүр. Кинини таптыахха, бүөбэйдиэххэ эрэ наада. Петр Иванович хара маҥнайгыттан итинник бигэ санааны тутуспута. Тыа дьоно урут көрө илик тэриллэрин корчеватели аҕалан үлэлэппитэ. Тииттэри, чөҥөчөктөрү тоҕута силэйтэрэннэр, колхозтаахтар күүстэригэр күүс эбиллибит курдук буолбута. Бэрэлэр сири таҥастаан, тыаны солоон ыһыы сирин балачча кэҥэппиттэрэ… Сир даҕаны эрэйдэрин төлөөн испитэ, гектар ахсыттан ортотунан 13-15 центнер үүнүүнү ылар буолбуттара, оттон Бөкөлө солооһун хас биирдии гектара 20-25 центнер бурдугу биэрбитэ».

Аны партия райкомун сыанатыгар этиллэринэн «сүөһүтэ 420 былааннааҕын оннугар 370 сүөһү баар». Итиннэ ыаллар сүөһүлэрин эптэххэ бэйэтэ 500-чэкэҕэ чугаһыыра буолуо. Элбэх сүөһү баар эбит. Уруккуну хойуккуну тэҥнээһин диэн баар ээ. Ол курдук 1992 сыл сааһыгар Чурапчы совхоһу үрэйэр сахха Сылаҥ отделениетыгар барыта 1300-чэкэ ынах сүөһү баара. Онтон 200-һэ үллэһиккэ тиийбэккэ ыран дьүүдьэйэн охтубуттара. Баара суоҕа 1100 эрэ охтоору байааттаҥнаһа сылдьар сүөһүлэри үлэһиттэргэ «паайдара» диэн тарҕаппыппыт. Уруккута Сылаҥ уонна Аччаҕар нэһилиэктэрэ 5 колхоз этилэрэ, эбэтэр кырата холбоон 2000-ҕа чугаһыыр ынах сүөһү баайдаахтара эбитэ буолуо. Онон этээри гынабын сэрии сылларыгар төһө да курааннаабытын, үлэһит илиинэн эстибитин иһин сүөһүнү элбэҕи иитэллэр эбит. Дьэ уонна түмүгэр этиллибит: «ПИ Макаров дьыалатын билэр, үлэҕэ инициативалаах, дьиссипилиинэлээх, опыттаах председателинэн буолар» диэн. Сэрии сылларыгар үлэтин большевитскай партия райкомун оччотооҕу кэмҥэ сыаната итинник.

БСК(б)П Саха сиринээҕи обкомун 1942 сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр таһаарбыт 213 нүөмэрдээх «Чурапчы оройуонун колхозтарыгар сыһыаннаах дьаһаллар тустарынан» уурааҕа оройуону аймаабыта. 41 колхоз хоту Булуҥ, Эдьигээн, Кэбээйи оройуоннарыгар балык бултааһыныгар күүс өттүнэн көһөрүллүбүттэрэ. «Энгельс» колхоз хоту көһөрүүгэ барар хаһаайыстыбалар ахсааннарыгар киирбэтэх. Онон дьон олоҕор улахан иэдээн, аймалҕан буолуохтааҕа хайдах эрэ мүччү көппүт. Ол эрээри дойду сиригэр да хаалбыттарга аччыктааһын, быстарыы, хоргуйан өлүү баара. Кэмэ ыарахана оннук. Бэрэ сиригэр төһө да аччыктааһын, быстарыы баарын иһин хоргуйан өлүү тахсыбатах. Ыарахан кэмҥэ бэйэ бэйэҕэ туох кыалларынан көмөлөсүһэн, күүс-көмө буолан күнү-дьылы син туораан истэхтэрэ. Салайааччы күннэтэ кыһамньыта эмиэ элбэҕи быһаардаҕа. Ол туһунан олоҕун усталаах туоратыгар доҕордоспут киһитэ Саха Республикатын үтүөлээх учуутала, улуус бочуоттаах гражданина НИ Соловьев букатын кэлин «Саҥа олох» хаһыакка бу курдук суруйбута: «ПИ Макаров 33 сыл устата колхоз производстватын быһаччы салайсыбыта, үөрэҕэ суоҕуттан иҥнибэккэ общественнай хаһаайыстыба сайдыытыгар, бөҕөргөөһүнүгэр бэрт элбэҕи оҥорсубута. Дьонун-сэргэтин тэрийэн, көҕүлээн араас ыар, сут, кураан сыллары этэҥҥэ туоратыспыта. Ол да иһин кырдьаҕас коммунист, колхуоһунай тутуу ветерана, производство опыттаах командира билигин да ытыктабылга сылдьар».

3. Күүс өттүнэн хоту көһөрүүгэ барбыт Чурапчы колхозтарын 1944 сыллаахха дойдуларыгар төттөрү аҕаларга республика салалтатын дьаһала тахсыбыт. Үгүстэрэ өлөн-сүтэн сыккырыыр тыыннара эрэ хаалбыт дьон дойдуларыгар кэлэн урукку колхозтарын чөлүгэр түһэрэр, туспа тэринэр кыахтара суох буолан көһөн кэлээччилэри хаһаайыстыбаларга сыһыарарга кэпсэтии барбыт. Көһүүгэ барбыт  «Комбайн» колхоз дьоно «дойдубутугар төннөр буоллубут, онон энгелистэр биһигини бэйэҕитигэр ылын» диэн ис хоһоонноох телеграмма ыыппыттар. Билигин суруйарга судургу курдук эрээри оччотооҕу тыҥааһыннаах кэмҥэ хас биирдии киһи дьылҕатын быһаарар көрдөһүү буолара өйдөнөр. Аны маннык уустук боппуруос колхоз уопсай мунньаҕынан, куоластааһынынан эрэ быһаа-рыллар. Онон комбайннары ылар-ылбат кэпсэтии уопсай мунньахха көрүллүбүт. Оройуонтан киһи тахсыбатах. Сельсовет исполкомун председателэ Бушков кыттыыны ылбыт. Сэрэйдэххэ «ыларга» эбэтэр «ылбакка» диэн улахан мөккүөр турдаҕа уонна куоластааһын түмүгүнэн «ылар кыахпыт суох» диэччилэр ахсаан өттүнэн баһыйаннар төттөрү аккаастыыр эппиэт ыыппыттар.

Дьэ манна бэрэлэр «ылар кыахпыт суох» диэн быһаарыныыларыгар тохтуу түһэн болҕомтону тардар наада быһыылаах. 1944 сыл сэрии бара турар кэмэ. Ханна баҕарар ыарахан, тиийбэт тирии, таппат тараһа. Хантан да көмө диэн солкуобайы да булбаккын. Колхозкар үлэлээн төһө дохуоту ылбыккынан аһаан олорор кэм. Уоһунан үллэстэн. Оннук кыбычыын күҥҥэ-дьылга көһөн кэлэр 40-ча хаһаайыстыбаны, 150-ча киһини колхозка чилиэнинэн ылар, ол дьоннор олохторун, астарын быһаарар уустуга өйдөнөр. Бэл сэрии бүппүтүн да кэннэ 50-с сыл иннинэ, кэннинэ даҕаны ас-таҥас бэрт кэмчи этэ. Ордук бурдук аһынан быстарыы кыһарҕана баара. Бэйэ үүннэрбит бурдугунан лэппээски баар буоллаҕына ырыалаах олох кэлэрэ. Онтукаҥ быһыннаҕына аччык сылдьаргар тиийэҕин. Атын сиртэн бурдук тиэллэн кэлбэт этэ. Тыа ыала ордук сааскы кэмнэртэн саҕалаан эттэрэ бүтэн, бурдуктара эстэн аччык аҥардаах сылдьыы саҕаланара. Ынах төрөөһүнүн кэтэһэрбит, хайа ыалга ынах төрөөбүтэ кэпсээҥҥэ сылдьара. Ити мин билэрбинэн, сэрии кэнниттэн өссө арыый өллөйдөммүт кэм буоллаҕа. Онон билигин санаан көрдөххө, сэрии сылларыгар «Энгельс» колхоз колхуостаахтара комбайннар көрдөһүүлэрин аккаастаабыттарыгар киһи омнуолуура суохха дылы. Иккис өттүттэн төннөн кэлии боппуруоһа турда да, дойдуларын күннэтэ саныы, ахта сылдьар хоту барбыттар ханнык да күчүмэҕэйдэри, мэһэйдэри аахсыбакка хомуммутунан, айаннаабытынан бардахтара эбээт… Намҥа кэлэн баран иккистээн телеграмма ыыппыттар: « Энгельстэр бу биһигини бэйэҕитигэр ылаҕыт дуу, суох дуу? Ыһылларбытыгар тиийдибит, түргэнник быһаарыҥ» диэн. Мин бу суруйа олороммун 60-тан тахса сыл анараа өттүнээҕи кэми харахпар элэҥнэтэн көрөбүн ээ. Хоту дойдуга өлөн-сүтэн, эстэн-быстан иһэр дьон дойдубутугар тиийэ оҕустарбыт, кини салгынын эҕэрийдэрбит, уутун истэрбит диэн үс сыл устата кэтэспит кэтэһиилэрэ чугаһаабытыгар төһөлөөх долгуйбуттара, уйулҕалара хамсаабыта буолуой?

Иккис телеграмманы тутаат ол күн киэһтигэр бырабылыанньа мунньаҕынан комбайннары колхозпутугар ылабыт диэн быһаарыммыттар. «Кэлиҥ, ылабыт»,- диэн эппиэт ыыппыттар. Бу иннинэ аҕай колхозтаахтар уопсай мунньахтарынан «ылар кыахпыт суох» диэн уураахтаабыттарын бырабылыанньа мунньаҕынан көтүрэн туран ыларга быһаарыныы дьиҥинэн устаабы кэһии. Онон  бэрэсэдээтэл кыбыллыыга киирэ сылдьыбыта баар суол.

Дьэ, инньэ гынан төннөөччүлэр от ыйын 4 күнүгэр Бэрэҕэ тиийэн кэлбиттэр. Барыларын Бэрэнэн, Хоҥхо сайылыгынан олохтообуттар. Кэллэхтэрин киэһэ биир байтаһын сүөһүнү өлөрөн түҥэппиттэр, ыалга биирдии киилэ арыыны биэрбиттэр. Билигин кыра курдугун иһин, оччотооҕу туох барыта бобуулаах, ас-таҥас суох кэмигэр син ботуччу ас. Аны биир сыл буолан баран сүөһүтэ суох ыалларга биирдии ынаҕы уопсайтан биэрбиттэр. Манна биллэн турар этии киллэрээччи, боппуруоһу туруорааччы бэрэсэдээтэл буолуохтаах. Ол иһин буолуо сорох өйдөөбөт дьон: «Тойон Бүөтүр сонумсах, комбайннарга бэрт буолан баайбытын-дуолбутун ыскайдыыр»,- диэн саҥаралларын аҕам ахтар этэ. Ити курдук көһүүттэн кэлэн баран 3 сыл кэриҥэ биир хаһаайыстыбанан олорбуттар, онтон урукку колхозбутун чөлүгэр түһэрэбит диэн комбайннар туспа арахсыбыттар.

Онон көһүүттэн төннүбүттэри, кэлэн олохторун булуналларыгар, тыын ылалларыгар бэрэлэр, оччотооҕу колхоз председатэлэ Петр Иванович туох кыалларын барытын оҥоро сатаабыттар эбит диэн түмүктүүбүн. Бу туһунан урукку өттүгэр ханна да суруллубута, сырдатыллыбыта суох, ол иһин аҕам ахтыытыттан толору соҕус кэпсии сатаатым. Ханныгын да иһин нэһилиэкпит биир историята буоллаҕа

Өссө атын өттүттэн ситэрэн биэриэхпин баҕарабын. 1992 сыл күһүнүгэр хоту көһөрүү 50 сылын Чурапчы оройуона киэҥник бэлиэтээбитэ. Сылаҥ нэһилиэгэр алтынньы ыйга оскуола спортивнай саалатыгар көһөрүүгэ сылдьыбыттары мунньан астаах-үөллээх остуол тэрийбиппит. Тэрийээччи нэһилиэк дьаһалтата. Онно мин бэркэ диэн ытыктыыр киһим Роман Николаевич Дьячковскай ааспыты ахтан тыл эппитэ. «Биһиги көлүөнэ дьон бу биирдэ кэлэн барар олохпутугар элбэх эрэйи, кыһалҕаны көрсүбүппүт. Сэрии, сут, кураан, аччыктааһын, хоту көһөрүү ыарахаттарын барытын санныбытыгар сүгэн кэллибит. Көһүүттэн төннөн кэлиибитигэр энгельстэр, бэрэсэдээтэл Бүөтүр Уйбаанабыс колхозтарыгар холбооннор, онтон тыын ылан барбыппыт… Аны билигин кэлэн туох баар хара көлөһүммүтүн биэрбит, баайбытын муспут совхозпутун ыһан кэбистилэр, биирдиилээн үллэстэн илдьэ бардылар. Бу биһигинньик кырдьаҕастары, кыамматтары олохпутун, оппутун-маспытын ким көрөрүй? Онон иннибитигэр өссө ыарахан олох иһэр дуу диэн дьаахханабын»,- диэн. Ити долгуйан туран этиллибит дириҥ ис хоһоонноох тыллар умнуллубакка, ол кэмтэн миигин кытары мэлдьи аргыстаһа сылдьаллар. Роман Николаевич этиитэ оччолорго совхоһу үрэйэн баран нэһилиэк баһылыгынан үлэлии олорор киһиэхэ миэхэ туһаайыллыбытын толору ылыммытым. Атын өттүттэн көрдөххө «аҕаҥ дьоҥҥо үтүөнү оҥорбута, онтон эн хайа диэки баран эрэргин өйдүүгүн дуо?» диэн сэрэтии да, сэмэлээһин курдук иһиллибитэ. Салаайааччы оҥорбут дьыалата кэлин дьон олоҕор охсуулаах буоллаҕына бастатан туран кини эппиэти сүгэрэ биллэр суол.

Отуттан тахса сыл биир сиргэ салайар үлэҕэ сылдьыы, күннэтэ колхоз бүппэт үлэтинэн түбүгүрүү этэргэ диэри эт киһи элэйэр, сыа киһи сындалыйар үлэтэ. Онуоха эбии тыа сирин, тыа хаһаа-йыстыбатын үлэтэ хаһан даҕаны барыта таппат тараһа, тиийбэт тирии, киһи буолан биирдэ холкутук өрө тыыныаҥ баара дуо? Мин саныахпар уһун кэмҥэ «эн, мин дэсиһэн» биир алаас иһигэр үлэлээн, ордук кэлин биригэдииринэн үлэлиир сылларыгар, Бүөтүр Уйбаанабыс уонна колхуостаахтар икки ардыларыгар хал буолуу, этиллибит туолбата, найылаһыы, этиһии эҥэрдээх утарыта анньыһыы баара. Биригэдиир эрэ сүүрдэҕинэ-көттөҕүнэ, быаны-туһаҕы, сэби-сэбиргэли үлэһиккэ аҕалан илиитигэр туттаран биэрдэҕинэ үлэлээбитэ аатыран сүөдэҥнэһии эмиэ баара. Колхоз үлэтин ыраҥалаан ыһыллыбыты, тоҕуллубуту эридьиэстээн унньуктаах уһун мунньахтар кэлэн ааһаллара. Онон бу кэпсиир киһим 33 сыл устата үлэлээбит кэмигэр хайҕабылы сэргэ, уоттаах- күөстээх кириитикэни, ону ааһан соруйан түһэн биэриини да көрүстэҕэ ээ. Кыараҕас сиргэ туох барыта иһиллэ турар буоллаҕа, ону тэҥэ сайын от-мас үлэтигэр улахан дьону кытары бииргэ буккуһа сылдьар буолан биһиги оҕолор күннэтэ араас саҥаны, кэпсэтиини истэр буоламмыт ардыгар испитигэр көмүскэһэн хараастан да ыларбыт баара.

Дьэ, ол үйэ аҥарын кэриҥэ кэм анараа өттүгэр буолбут биир мунньах туһунан манна ахтыым эрэ. Өс-саас тутан буолбатах, төбөбөр хаалан хаалбыта оччо. 1959 сыл күһүнүгэр мин 9-с кылааска Чурапчыга үөрэнэ киириэхтээхпин. Балаҕан ыйыгар үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин колхозка үлэлэтэр этилэрэ. Мин атын сиргэ барбакка Бэрэҕэ хаалан окко үлэлээбитим. Оччолорго бүтүн Советскай Союз үрдүнэн тэнийбит «Гаганова бачыымынан» диэн ааттаан салайааччылары, специалистары атын сиргэ үлэҕэ ыытар үгэс үөдүйэ сылдьыбыта. Оннук хамсааһыҥҥа сөп түбэһиннэрэн бүтүн Саха сиригэр аата-суола биллибит Иван Ильич Сивцевы Мугудайтан Сылаҥҥа Сталин аатынан колхозка председателинэн үлэлэтэ аҕалбыттара. Аны аҕыйах хонугунан Бэрэ биригээдэтигэр Чурапчыттан милиция үлэһитэ Устинов биригэдииргэ көмөлөһөөччүнэн кэлэр сураҕа иһилиннэ. Өр-өтөр буолбата «уһун дьиэҕэ» чүмэчи уотунан мунньахтаатылар. Дьиэ иһэ киһи киһини быһааран көрбөт хараҥата. Мин хойутуу соҕус кэннигэр киирэн истээччинэн олорон кэбистим. Мунньах сүрүн сыала, соруга инники үлэни-хамнаһы чуолкайдаһан баран саҥа кэлбит киһини Устиновы биригэдиир көмөлөһөөччүтүнэн таларга диэн уураах ылыллыахтаах этэ. Ол эрээри кэпсэтии хара маҥнайгыттан атын хайысханы тутуспута. Саҥа кэлбит киһини сирэй биригэдииринэн үлэлэтиэххэ, Бүөтүр Уйбаанабыһы үлэтиттэн ууратыахха диэн түөрт-биэс киһи утуу-субуу туран тоҕо түһэн эппиттэрэ. Тыл-өс кытаанаҕа, хайдах эрэ эрдэттэн кэпсэтии барбыт курдуга. Сүрүн куоһурдара үөрэҕэ суох киһинэн салаллан олоробут, «үөрэҕэ суох киһи салайара күһүҥҥү ыас хараҥаҕа, им балайга хараҕын саптан баран хаамар тэҥэ, туохха тиийэн кэтиллэрбит биллибэт» диэн тэҥнэбиллээхтэр. Кыһыйбыт санаабар аҕабын көмүскэһэр киһи баара көстүбэт. Арай аҕам иннин биэрбэт, бэйэлэрин кириитикэлээн адьас утары анньыһар.Улахан мөккүөр тугунан түмүктэниэ эбитэ буолла, хата саҥа кэлбит киһи «колхоз үлэтигэр салайар үлэҕэ үлэлээбэтэх киһибин, онон биригэдиир көмөлөһөөччүтүнэн саҕалыырым сөп, кэлин көстөн иһиэ» диэн этиитин ылынаннар арыый уоскуйбуттара.

Аҕам этэр этэ: «Күннээҕи үлэҕэ кириитикэни, кыҥыр-хаҥыр саҥарсыыны салайааччы киһи хаһан даҕаны өскө-сааска тута сылдьара табыллыбат, аһаран кэбиһэр баҕайыта» диэн. Кини син үгүстэ саҥарыллыбыта, кыһарыллыбыта буолуо да биири өйүгэр хатаан өс-саас оҥосто сылдьыбытын үөлээннээхтэрэ истибэтэхтэрэ, билбэтэхтэрэ буолуо. «Салайааччы бэйэтигэр үрдүк көрдөбүллээх буолуохтаах, оччоҕуна эрэ дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруоҕа» диэн мэлдьи этэрэ уонна олоҕун тиһэх күнүгэр диэри ити көрдөбүлүттэн туораабатаҕа. Итиннэ сыһыаран өссө биири бэлиэтиэхпин баҕара-бын. Кини этэрэ: «Дьону салайар, дьону кытары үлэлиир киһиэхэ ыгымсыйар, кыбыллар түгэннэр баар буолааччылар. Онно утары  уолуктаһан, кыыһыран бардамсыйан киирэн биэрэн кыайтарыылаах эн хаалыаҥ. Итинник түгэҥҥэ кэҥээн биэрэр, төһө кыалларынан холкутуйар эн туһаҕар буолуо»,- диэн. Бу кини мэлдьи сүбэлиир сүбэтэ этэ.

Бүөтүр Уйбаанабыс-Тойон Бүөтүр өр сылларга колхозка салайар үлэҕэ үлэлээбитин устатыгар үлэни тохпут, анаммыт миэстэтигэр үлэни кыайбатах аатыран сэмэ-суҥха ылбыта, дьүүллэммитэ суох диэн чопчу этиэх тустаахпын. Кини ол туһунан этэр этэ, «колхоһум салалтатыттан, партиябыттан биирдэ сэмэлэммэккэ, быыгабар ылбакка пенсияҕа тахсыбытым, ол мин кыайыым» диэн.

Семен Макаров