Бүлүү улууһун Баппаҕаайы нэһилиэгин Илбэҥэ бөһүөлэгин ытыктанар олохтооҕо, сэттэ оҕоҕо күн сирин көрдөрбүт күн күбэй ийэбит, эйэҕэс эбэбит, хос эбэбит, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлэтин тыатын хаһаайыстыбатын бочуоттаах бэтэрээнэ, «Бүлүү улууһун Күн Күбэй Ийэтэ» бочуоттаах бэлиэ хаһаайката Алексеева Христина Моисеевна бу күн сиригэр ыал буолан, оҕолонон, сиэннэрдэнэн, 91 сыл усталаах-туоратыгар олох араас эндирдэрин эрдээхтик туораан, уустук эрээри, дьоллоох, дьоһун олоҕу олорон ааспыта.

Кини таһаарыылаах үлэтэ сыаналанан араас наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ. «Аҕа дойду сэриитин кэмигэр 1941-1945 сылларга килбиэннээх үлэтин иһин», «Үлэ бэтэрээнэ», «Тыыл бэтэрээнэ», Улуу Кыайыы 50, 55, 60, 65, 70 үбүлүөйдээх сылларынан, «Орто Бүлүү» сопхуос 45 сылынан» мэтээллэринэн, «Баппаҕаайы нэһилиэгин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын иһин» бэлиэнэн, «Саха сирэ Россия састаабыгар холбоспута 385 сылынан», «Баппаҕаайы нэһилиэгэ тэриллибитэ 100 сылынан» үбүлүөйүнэй түөскэ анньыллар бэлиэлэринэн, элбэх ахсааннаах сопхуос, оройуон дьаһалталарын Бочуоттаах грамоталарынан наҕараадаламмыта, 2017 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын бочуоттаах бэтэрээнэ» үрдүк аата иҥэриллибитэ. 2019 сыл кулун тутар 8 күнүгэр улуус баһылыгын уурааҕынан «Бүлүү улууһун Күн Күбэй Ийэтэ» бочуоттаах бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

Биһиги ийэбит майгылаах бастыҥа, үлэһит үтүөтэ, киһи киэнэ кэрэмэһэ этэ. Күн сириттэн күрэниэр диэри оҕолоругар, сиэннэригэр сүбэ-ама, күүс-көмө, өйөбүл-тирэх буолан, 91 ытык сааһын аастар даҕаны сүһүөҕүн үрдүгэр сүүрэ сылдьан дьиэтин-уотун, иһитин-хомуоһун дьаһайа, күөһүн күөстүү олорбута. Ханнык да үлэттэн толлон турбат туруу үлэһит бэрдэ буолан үлэни үмүрүтэ тутан бүтэрбитэ эрэ баар буолааччы. Кэлиҥҥи сылларга оҕолоро ыал буолан олохсуйан олорор сирдэригэр Дьокуускай куоракка, Чурапчыга, Томпо оройуонугар тиийэ күүлэйдээн астынан-дуоһуйан кэлэрэ. Үтүө сыһыанынан бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэригэр, дьүөгэлэригэр, нэһилиэк олохтоохторугар улахан ытыктабылынан туһанара.

Олоххо наһаа тардыһыылаах, дьиэ кэргэнигэр бэриниилээх, оҕолоругар, сиэннэригэр олус кыһамньылаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ амарах сыһыаннаах, куруутун тиэтэйэ-саарайа сылдьар, чэбэр, түргэн туттуулаах ийэбит ыраас, сырдык мөссүөнэ биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар үйэлэргэ сөҥөн сылдьар. Мантан аллара Алексеева Х.М. кэпсээниттэн суруллубут ахтыытын билиһиннэрэбит.

 Үлэттэн толлон турбатаҕым

 Мин, Алексеева Христина Моисеевна, 1927 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр Сортуолга Ыарҕа диэн учаастакка 9 оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ 3-с оҕонон күн сирин көрбүтүм. Аҕам Моисей Гаврильевич, ийэм Агафья Гаврильевна Алексеевтар. Аҕам Сталин аатынан холкуоска биир бастакынан киирбитэ уонна күүһүн харыстаммакка үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук, кыһын от тиэйиитигэр, саас бурдук ыһыытыгар, сиилэс угуутугар, күрүө тутуутугар, сайын окко күүстээх үлэҕэ хонуктуу сытан үлэлиирэ. Аҕам кыра уолун Кирилэни бэйэтин кытта тэбис-тэҥҥэ илдьэ сылдьан үлэ ымпыгар-чымпыгар үөрэтэрэ.

Ийэм Сталин аатынан холкуоска өр кэмҥэ ыанньыксытынан үлэлээбитэ. Ол саҕана ыанньыксыттар ынахтары, ньирэйдэри холбуу көрөллөрө, этэттээн ыыллара, хотон ис-тас үлэтин барытын бэйэлэрэ толороллоро. Дьонум дьулуурдаах үлэһит буолан «стахановец» аатын сүгэн, элбэх көлөһүн күнүн аахсаллара.

Биһиги бииргэ төрөөбүт тохсуо этибит, ол гынан баран оччотооҕуга эмп-томп суоҕунан түөрт оҕо киһи буолбатахтара. Биир Уйбаан диэн быраатым арыый улаатан иһэн 5 саастааҕар ууга түһэн былдьаммыта. Онон түөрт оҕо улаатан үлэһит буолбуппут. Мин оҕо сааһым Ыарҕаҕа ааспыта, 9 саастаахпар оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим, ол кэмҥэ интэринээт суоҕа, онон Сортуолтан көстөн ордук сиргэ сатыы сылдьан үөрэммитим. Эһиилигэр интэринээт аһыллан абыраммытым, онтон нөҥүө сылбар 1941 сыллаахха сэрии буолбут сураҕа иһиллибитэ, онон үһүс кылааһынан үөрэнэн бүппүтүм.

Аҕа дойду көмүскэлигэр бастакы хомуурга Сортуолтан эдэр дьон бөҕө ыҥырыллыбыттара. Ыал ыалынан дьоннорун сэриигэ атааран аймалҕан ааҥнаабыта. Сэриигэ барбыт дьоннорбут үлэлэрин оҕолор, эмээхситтэр оҕонньоттор солбуйбуттара. Ол кэмҥэ үлэ фронугар кыргыттары эмиэ ыҥырбыттара. Мин улахан эдьиийим Алексеева Анна Моисеевна эмиэ бэбиэскэ тутан, атын кыргыттары кытта Сангаарга таас чох хостооһунугар барбыта. Ыарахан үлэҕэ сэрии бүтүөр диэри сыралаһан үлэлээбитэ. Онно сылдьан эмиэ ыҥырыынан үлэлии кэлбит Уус-Алдантан сылдьар уолу көрсөн, кэргэн тахсан кини төрөөбүт оройуонугар Майаҕас диэн дэриэбинэҕэ тиийэн олохсуйбута. Оҕолонон-урууланан, сиэннэрдэнэн силис тардыбыта. Эдьиийим көмүс уҥуоҕа Майаҕаска хараллан сытар.

Иккис эдьиийим Алексеева Мария Моисеевна Сталин аатынан холкуоска үлэлии хаалан ыанньыксыттаабыта. Кэлин эдьиийим Николаев Николай Егорович диэн киһиэхэ кэргэн тахсан Маарыйа диэн учаастакка олохсуйа көспүтэ. Онно олорон кыыстаах уол оҕоломмута. Хомойуох иһин, эдьиийим эдэр сааһыгар олохтон туораабыта. Уола Гоша аармыйаттан кэлэн баран хомолтолоохтук олохтон барбыта. Билигин кыыһа Заровняева Татьяна Николаевна Горнай улууһун Кэптин бөһүөлэгэр ыал буолан, кэргэнинээн Заровняев Петр Николаевичтыын биэс оҕолонон, элбэх сиэннэрдэнэн дьоллоохтук олороллор.

Онон бииргэ төрөөбүттэрбиттэн бырааппынаан Алексеев Кирилл Моисеевичтыын иккиэн хаалан Илбэҥэ бөһүөлэгэр ыал буолан олохсуйбуппут. Быраатым кэргэнинээн Николаева Мария Алексеевналыын 7 оҕолонон, сиэннэрдэнэн, хос сиэннэрдэнэн ытык сааһыгар тиийэн олорон, 2018 сыл ыам ыйыгар бу орто дойдуттан барбыта. Оҕолоро бары үлэһит, ыал буолан өрөспүүбүлүкэ араас улуустарынан тарҕанан олохсуйдулар.

Сэрии ыар сылларыгар биһиги оҕо сааспыт ааһан, улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэҕэ мискиллибиппит. Мин кыһын ийэбин кытта ыанньык сүөһү көрөрбүт, сайын окко, күһүн бурдук быһыытыгар сылдьар этибит. Сэрии ыар сылларыгар төһө да аас-туор олох буоллар, биһиги нэһилиэкпитигэр хоргуйуу тахсыбатаҕа. Аҕам Майыыһа босхоҥноон ыалдьан уонна хараҕынан көрөрө мөлтөх буолан сэриигэ ыҥырыллыбатаҕа. Хаалбыт оҕонньоттор сылайалларын умнан туран, туулаан, туһахтаан, сохсолоон эбинэллэрэ, бар дьоннорун үрүҥ тыыннарын өллөйдөөбүттэрэ.

Кыра сылдьан сытыы да, үлэһит да этим. Үлэһит буоламмын аймахтарым көмөлөһүннэрэ бэйэлэрин дьиэлэригэр олордо ылан, оҕо көрдөрөллөрө.

Холкуоска 1948 сыллаахтан фермаҕа ас астааһыныттан, субай сүөһү көрүүтүттэн үлэбин саҕалаабытым. «Октябрь», Сталин аатынан холкуостарга, «Орто Бүлүү» сопхуоска ыанньыксыттаабытым. 1958 сыллаахха «Октябрь» холкуоска ыанньыксыттыы сылдьан биир фуражнай ынахтан аан бастаан 1080 киилэ үүтү ыан, «Бастыҥ маяк-ыанньыксыт» аатын ылан, арыынан бириэмийэлэммитим. Бүлүү куоратыгар бастыҥнар сүлүөттэригэр ыҥырыллан сылдьыбытым, нэһилиэк Сэбиэтин депутатынан талыллан элбэх сүбэ мунньахтарга сылдьарым. Ол курдук, 30-ча сыл устата биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри сүөһүттэн илиибин араарбакка үлэлээбитим. Биэнсийэҕэ тахсан баран кулуупка дьиэ сууйааччынан, бэкээринэҕэ ис-тас үлэһитинэн, интэринээккэ ньээҥкэнэн үлэлээн, 1985 сылтан үлэттэн уурайбытым.

Мин 1960 сыллаахха Таскин Гаврил Никифоровиһы кытта холбоһон ыал буолбуппут. 40-тан тахса сыл бииргэ олорбуппут. Сэттэ оҕону, биир кыыһы, алта уолу улаатыннаран, үөрэхтээн, ыал оҥортоон олох киэҥ аартыгар атаарбыппыт. Гаврил Никифорович сопхуоска солбуллубат сылгыһытынан, бостуугунан ыраах учаастактарга хоно-өрүү сылдьан үлэлээбитэ. Биэнсийэҕэ тахсан үлэттэн тохтообута. 2002 сыллаахха эмискэ ыалдьан олохтон туораабыта. Оҕолорбут ыал, үлэһит буолан, араас улуустарынан олохсуйдулар, хайҕалга сылдьар үлэһиттэр.

Ити курдук, бу 91 сааспар тиийэн сиэннэрдэнэн, хос сиэннэрдэнэн толору дьоллоох олоҕу олорон кэллим. Манан өйдөбүнньүк ахтыыбын бүтэрэбин. Оҕолорбор, сиэннэрбэр, дьоммор-сэргэбэр бары үчүгэйи баҕарабын.

Алексеева Христина Моисеевна,

үлэ, тыыл бэтэрээнэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын

бочуоттаах бэтэрээнэ, «Бүлүү улууһун Күн Күбэй Ийэтэ»

бочуоттаах бэлиэ хаһаайката.

2019 сыл.